ARAPÇA'DA KELİMELERİN MÜZEKKERLİK VE
MÜENNESLİK KEYFİYETİNE DAİR
MÜSTAKİL ESERLER
NİHA D M. ÇETİN
K
elimelerinde müzekkerlik ve müenneslik keyfiyyeti bulunan
dillerden biri de Arapçadır. Arapça kelimelerin müzekkerlik
ve müennesliği bu dilin sarf ve nahvinde geniş, girift ve
geniş olduğu kadar da ehemmiyetli bir yer işgal eder.
Keyfiyyet bakımından, Arapçada isimler, mu'anna t vemudak -
k a r olmak üzere iki kısma ayrılır. En basit ve kısa târifi ile, müzekker
isimler, lâfzı veya takdirî olarak te'nîs alâmeti taşımıyan isimlerdir.
Bunun mukabili olan kelimelerse müennes kabûl edilir.
Müennes isimlerden bir kısmı, erkeklerine delâlet eden müstakil
karşılıkları bulunan isimlerdir ki, bunlara mu'anna t haqıq î denir.
Buna mukabil, müenneslikleri i'tibarî olan isimlerse, mu'anna t
gay r haqîq î adını alır, lafzîv e m acn a w î olmak üzere iki gruba
ayrılır: Lafy î olanlar, sonlarında zâit bir tâ ' veya alif (alif mamdüd
a veya alif ma q şûra ) yâni lafzî bir te'nis alâmeti taşır. Ma'navî
müenneslere gelince, bu isimler, herhangi bir te'nis işareti taşı-
madıkları halde müennes sayılan isimlerdir ki, kısaca: a) kadın adlarından,
b) şehir ve kabile isimlerinden, c) vücudun çift uzuvlarının
isimlerinden, d) cemi halindeki kelimelerden, e) mânaca
bağlı bulundukları kıyası veya semaî müennes bir kelimeye nisbetle
müennes kabûl edilen kelimelerden, f) ve herhangi bir kıyas ve
kaideye tabi olmadıkları halde, keyfiyyetleri, ötedenbeıi devam edegelen
kullanılışlarına dayanan samâ l müenneslerden teşekkül eder.
Bunlardan başka her iki cins için müşterek olarak kullanılan semâî
kelimeler, muayyen vezinlerde sıfatlar vardır l
.
İsimlerin keyfiyyeti mes'elesi, Arap dili gramerinde, isimle sıfatın,
fâille fiilin sayıca ve cinsce mütâbakatinde, zamirler ve şibihfiillerde,
işaret sıfatları v.s. de isimlerin tasrifi gibi en mühim bahis-
1
Fa'ül , mif'al , mif'i l vezinlerindeki miibâlaga sığaları ve maf'ü l
mânası taşıyan fâ'i l veznindeki kelimeler.
I 10 NİHAD M. ÇETİN
lerde birtakım mûdil mes'eleler doğurmaktadır. Arapça'nın bu hususta
gösterdiği güçlükler daima hissedilmiş ve daha İslâm'ın ilk inki-
şaf yıllarında, bilhassa büyük-şehir muhitlerinde görülen, ilk bakışta
Arapların muhtelif dilleri konuşan kavimlerle temaslarının ve Arap
muhitlerine giren yabancı unsurların te'siıi gibi mülâhaza edilen,
fakat daha ziyade klâsik ve edebî dilden ayrılan bir konuşma dilinin
doğuşunun neticesi olması lâzım gelen lahn' m bir kısmını da te'nis
ve tezkir hususlarındaki hatalar teşkil ediyordu. Fasâhata son derece
düşkün olan Arap dilcileri önleyici tedbirlere teşebbüste gecikmemişlerdi.
İşte, mevzuumuzla iligili eserlerin yazılmasına böylece
başlanıldı 2 .
Rivâyetin, hicrî birinci asra kadar çıkardığı, müteâkıp üç asırda
büyük bir hızla gelişen, hattâ doğuşunun ilk asrında bile olgun ve
müsbet neticeler veren lügat ve gramer çalışmalarında, Arap dilcileri,
tezkîr ve te'nîs bahsine ehemmiyyetiyle mütenâsip bir yer
vermişlerdi. Nitekim aşağıda görüleceği gibi, büyük dilcilerden bir
çoğu bu bahiste, müstakil eserler meydana getirmişlerdir. Bunlardan,
hicrî üçüncü ve dördüncü asırlara âit olup, günümüze intikal
edebilen eserlerden ikisi, gerek büyük hacimde oluşları, gerek mevzuu
bütün inceliğiyle ve derli toplu olarak vaz ' ve mütâlea ediş-
leriyle, bu sahadaki çalışmaların mahiyeti hakkında açık bir fikir
verebilecek, hattâ bu eserlere kadar gelen ve bunlara zemin teşkil
eden mesâinin, mevzuu klâsik ve muayyen bir tipe kavuşturduğu
kanaatini uyandıracak olgunluktadır.
Fakat şu noktaya esefle işaret edilmelidir ki, bu mevzudaki
eserlerin ancak pek azı bugün elimizdedir.
Terceme-i hâle ve kitâbiyyata âit eserlerle edebiyat tarihi kaynaklarından
tesbit edilebilen ve Arapça'daki tezkir ve te'nis meselesine
tahsis edilmiş bulunan müstakil eserler ve bunlardan günü-
müze kadar gelebilenler şunlardır :
1. Ab ü Zakariyyâ Yahy a b. Ziyâd al-Farrâ' , Kitâb al-mudakkar
wa 'l-mu^annat.
a
Büyük dilcilerin çoğu başlangıçtan beri muhtelif dil mes'elelerine âit eserleri
arasında bir de lahn'a dair eser vermişlerdir. Bu mevzûda müstakil kitapları
da bulunan Abü Hatim ve İbn al-Anbârî'nin lahn ve fasâhat hakkındaki düşünceleri
için, aşağıda bahsedilen eserlerinin mukaddimelerine âit notlara bakınız.
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 91
Aslen Deylemli olan al-Farrâ'
3, hocası al-Kisâ'î (ı8g/8o5)'den
sonra, Kûfelilerce en büyük nahv âlimi sayılmıştır. Halife Ma'mün'u n
çocuklarına hocalık yapan al-Farrâ' Bağdad'da gramer okutmuş,
207/822—23 senesinde veya 208/823—24 de4 Mekke yolunda 5
ölmüştür.
Al-Fihrist'te (s. 67), İrşâd'da (XI, 14), Buğyat al-wucât'ta (s. 411),
Mijtâh as-sa'âda'da (I, 144), Kaşf aç-çunün'da (s. 1457), Flügel,
Die gramm?&& (s. 136) ve nihâyet Bı, S. (I, i7g)'da zikredilen bu
eser, Mustafa az-Zarac
ı tarafından, al-Macma'-tfa al-lugavoiyyc?de neş-
redilmiştir (Beyrut - Haleb 1345).
2. Ab ü Sa'îd 'Abdalmalik b. Qurayb al-Aşma c
ı , Kitâb almu
dakkar wa 'l-mıı'annat.
Al-Aşmac I
6 Bağdad'da doğdu. Son derecede kuvvetli bir hâfı-
zası, büyük bir şevk ve gayreti vardı. al-Xalîl (175/791) ve
cİsâ
b. 'Oma r (149/766) gibi büyük dilcilerden okumuş devrinin en bü-
yük âlimlerinden biri olmuştur. ar-Riyâşı (257/871), Ab ü cUbayd
3 Az-Zubaydî, Tabaqât an-nahwiyyîn wa ' l-luğawiyyîn, nşr. Muhamma d Abu'lFadl
İbrahim, Kahir e 1373/1954* s. 142-147; İbn an-Nadim, Kitâb al-fihrist, nşr.
Flügel, Leipzig 1871, s. 66-67; al-Xatîb al-Bağdâdi, Târîx Bağdâd, Kahire , 1349 XIV ,
149-155; İbn al-Anbârı, Nuzhat al-alibbâ' f î tabaçdt al-udabâ' ay an-nuhât, Kahir e
1294, s. 126-146; Yâqüt al-Hamawı, Irşâd al-arîb f î ma'rifat al-adîb, nşr. Ahma d
Farıd al-Rifâ'I, Kahir e 1355, s. 9-14; İbn Xallikân, Wafayât al-a'ydn, Bulak 1299,
II, 301-3; al-Yâfi'i, Mir'ât al-ca7iân, Haydarâbâd 1337—1338, II, 38; İbn Katır ,
al-Bidâya wa 'n-nihdya, Kahir e 1358, X , 126, sene 207; İbn Tağrîbardî, anNucüm
az-zâhira, Kahire 1348, II, 185, sene 207; as-Suyütı, al-muzhir f î 'ulûm alluğat
ma anuıâHhâ, nşr. M. A. Câd al-Mawlâ, M. Abu'1-Fadl İbrahim, 'A. M. alBuxârî,
Kahire, ts., 11,410, 463; Buğyat al-wu'ât f î tabaqât al-luğawiyyîn wa 'n-nuhât,
Kahir e 1326, s. 411 ; Taşköprî-zâde, Miftâh as-sa'âda, Haydarâbâd ts., I, 144;
Kâti b Çelebi, Kaşf aç-çunün, İstanbul 1941—43, II, 1457; İbn 'İmâd, Şadardt
ad-dahab, Kahire , 1350—51 , II, 19-20; G. Flügel, Die grammatischen Schulen der
Araber, Leipzig 1862, s. 132-136; C. Brockelmann, GAL, I, 116; Suppl., I, 178-179.
4 Zubaydi, Tabaqdt an-nahwiyyîn, s. 147.
5
Bağdad'da öldüğü de rivayet edilir. Bk. aI-Xâtîb, Târix Bağdâd, XIV , 155;
İbn Katir , al-Bidâya wa'n-nihdya, X , 126.
6 as-SIrâfı, K. axbâr an-nahvoiyyin al-Başriyyîn, nşr. F. Krenkow, Beyrut-Paris
1936, s. 58-67; Jabaqât an-nahwiyyîn, s. 183-192; al-Fihrist, s. 55-56; Târlx Bağdâd,
X , 410-420; Nuzha, s. 150-172; İbn al-Atîr , K. al-kâmilfi't-târîx, Leiden 1851—76,
V , 220; al-Qiftı, Inbâh ar-ruwât 'ala anbâh an-nuhât, nşr. M. Abu'l-Fadl İbrahim,
Kahir e 1952, II, 197 v. dd. ayrıca nâşirin gösterdiği yerler; an-Nawawı, Tahdib al-'aş-
mâ nşr. Wüstenfeld, Göttingen 1842—47, s. 764-765; Wafayâtal-a'yân, I, 362-365;
I 10 NİHAD M. ÇETİN
(224/838—39), Ab ü Hatim (255/868—69) gibi kıymetli talebeler
yetiştirmiştir. Bir müddet Harun ar-Raşîd tarafından Bağdad'a
dâvetle, oğlu al-Amîn'e mürebbî ta'yin edilen al-Aşma'î sonra gene
Basra'ya dönmüş ve 216/831'da (ve bâzı rivâyetlere göre 210, 212,
213, 214, 215, 217 tarihlerinden birinde) 88 yaşında ölmüştür.
Al-Fihrist'te (s. 55), tnbâh ar-ruwâta. (II, 203), Flügel, Die gramm.-
'da (s. 79) ve Br., Suppl. (I, ıÖ4)'da zikredilen bu eseri de, al-Aşma
Tnin diğer birçok eseri gibi henüz ele geçebilmiş değildir.
3. Ab ü c Ubay d al-Qâsim b. Sallâm al-Haravî, Kitâb almudakkar
wa ' l-mu'arınat.
A b ü 'Ubayd 7 aslen Herat'lıdır. Babası bir rum kölesi idi. Önc e
Basra'da al-Aşmac
ı, Ab ü cUbayda (210/825) ve Ab ü Zayd al-An-
şârl (215/830-—-31)'den, sonra Kûfe'de al-Kisâc
î ve Ibn al-Ac râbî'-
den okudu. Yalnız dilci değil, aynı zamanda fıkıh ve kelâm âlimi
idi. Bazı vâlilerin nezdinde mürebbî olarak bulundu. Tarsus'ta 18
sene kadılık yaptıktan sonra Bağdad'a geldi. 223/837 senesine doğru
haccmı ifa etti ve 224/838 — 39'da8 Mekke veya Medine'de öldü.
A b ü cUbayd'in bu eseri, al-Fihrist (s. 71), Irşâd (XV , 260),
Waf ay ât al-a [yân (I, 530), Mir'ât al-canârı (II, 84), Bugya (s. 376),
Kaşf aç-çunün (s. 1457), Flügel, Die Gramm. (s. 86) ve JVâma-i dânişvarân
(I, 443)'da zikredilmektedir.
al-Yâfi'î, Mir'ât al-canân wa 'ibrat al-yaqzân, Haydarâbâd, 1337—13385 II, 64-77;
al-Bidâya wa' n-nihâya, X , 270, sene 216; arı-Nucüm az-zâhira, II, ıgo, sene 210;
al-Muzhir, II, 404-405, 462; Buğva, s. 313-314; Kâti b Çelebi, Sultam al-wuşül,
Şehid Ali Paşa (Süleymaniye) Kütüphânesi, Nr. 1877, vr. 138 b; Flügel, Die Gramm.,
s. 72-80; Taldta kutub fi'l-addâd, nşr. Au. Haffner , Beyrut 1912 (al-Aşma*î'nin
terceme-i hâli, eserlerinin listesi ve bir bibliyografya için bk. s. 62-70) ; Br. , GAL, I,
104; Suppl., I, 163; İslâm Ansiklopedisi, I, 679 (al-Ama'î, Haffner).
7
Tabaqât an-nahwiyyln, s. 217-221 ; al-Fihrist, 71-72; Ta'rîx Bağdâd, XII,
403-416; Nuzha, 188-189; İrşdd, XV , 254-261; Tahdîb al-aal-a'yân, I, 529-530; Dahabı, Tadkirat al-hvffâz., nşr. Wüstenfeld, Göttingen 1833,
II, 2; Mir'ât al-canân, II, 83-86; as-SubkL Tabaqât aş-şâfi'iyyat al-kubrâ' Kahire
1324, I, 270-274; al-Bidâya wa 'rı-nihâya, X , 291-292, sene 224; arı-Nucüm az-zâhira,
I I, 241, sene 224; al-Muzhir, II, 411-412, 464; Bugya, 376-377; Kaşf az-zunün,
1457;.Şadarât ad-dahab, 11,54-55; Flügel, Die Gramm., s. 85-87; JVâma-i dâniştuarân,
Tahran 1296—1324, I, 439-447; Br., GAL, I, 106, Suppl., I, 116; IA, IV , 57 (Ebû
Ubeyd, Brockelmann).
8 Ayrıca 222, 223, 227 veya 230 tarihinde, 67, diğer bir rivâyete göre 69
yaşında öldüğü rivayet edilir.
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 93
4. İb n as-Sikkît , Ab ü Yûsuf Ya c q ü b b. İshâq, Kitab almudakkar
wa' l-mu^annat.
Küf e gramercilerinin en mühimlerinden olan İbn as-Sikkît9,
Huzistan'm Ahva z mmtakasmda Davraq köyü ahâlisindendir. Bununla
beraber Bağdad'da doğduğu da rivâyet edilir. Babasından ve
devrinin büyük dil âlimlerinden kuvvetli bir tahsil gördükten sonra,
Arapçadaki vukufunu artırmak için, bedeviler arasında dolaşmıştır.
İlmi ve eserleriyle haklı bir şöhret kazanan İbn as-Sikkît, İbn Tâhir'in
çocuklarına, hattâ daha sonra Halîfe al-Mutavakkil'in oğlu al-Muc -
tazz'a hoca ta'yin edilmiştir. Alevîliğini halifeden bile gizlemeyişi,
5 Receb 244/17 Birinci teşrin 858'de
10 58 yaşında iken öldürülmesine
sebep oldu.
İbn as-Sikkît'in bu adla bir eser yazdığı, al-Fihrist (s. 73),
W af ay ât al-acyân (II, 441), bunlardan naklen Fliigel, Die Gramm.
(s. 160) ve Bı, GAL (I, ıi7)'dan öğreniliyor.
İbn as-Sikkît'in bu eseri de, bundan evvelkiler gibi, hâlen ele
geçmemiştir.
5. Ab ü Hati m Sahi b. Muhammad as-Sicistânî , Kitâb almudakkar
wa 'l-mu'arınat.
A b ü Hatim as-Sicistânî
u , Basra mektebine mensup dilcilerin
9 Tabaqât an-nahwiyyîrı, s. 221-223; al-Fihrist, s. 72-73; Târîx al-Bağdâd, XIV ,
273-274; Nuzha, s. 238-241; İrşâd, VII, 300-302; Wafayât al-a'yân, II, 408-411;
Mir'ât al-canân, II, 147-149; al-Bidâya wa 'n-nihdya, X , 346, sene 244; arı-Nucüm
az-zâhira, II, 317-318, sene 243; al-Muzhir, II, 464; Buğya, s. 418-419; Şadarât
ad-dahab, II, 106, sene 244; Flügel, Die Gramm., s. 158-161 ; Nâma-i dârıişvarân,
I, 396-401; Haffner , Talâta kııiub f i 'l-addâd (nâşir tarafından îb n as-Sikkît'in terceme-i
hâli ve eserlerinin mufassal bir listesi verilmiştir); Br., GAL, I, 117 ; Suphi.,
I, 180; İA, IV , I. kısım, 874 (İbnüssikkît, Moh. Ben Cheneb).
10 Zikredilen kaynakların bir kısmında ölüm tarihi 243 ve 244 olarak tesbit
edilmektedir.
11 Axbâr an-nahwıyyîn, s. 93-96; Tabaqât an-nahwiyyîn, s. 100-103; al-Fihrist,
s. 58-59; JVuzha, s. 251-254; Yâqüt al-Hamawî, Mu'cam al-buldân, nşr. "VVüstenfeld,
Leipzig 1866—-1870, III, 94; İrşâd, IX , 263-265; Inbâh ar-ruwât, I, 58-64 (ayrıca
bk. naşirin zikrettiği kaynaklar); Wafaydt al-ayân, I, 273-275; Mir'ât al-candn, II,
156; al-Bidâya wa 'n-nihâya, XI , 2-3, sene 248; Şamsaddın Muhamma d al-Cazarî,
Kitâb ğâyat an-nihâya f i tabaçât al-qurrâ nşr. G. Bergstrâsser, Kahir e 1933, s. 320,
Nr . 1403; an-Nucüm az-zâhira, II, 332, sene 250; al-Muzhir, II, 445, 464; Buğya,
s. 265; Kaşf aç-zunün, s. 1457; Sullam al-wuşül,vr. 107a; Şadarât ad-dahab, II, 121 ;
Flügel, Die Gramm., s. 87-89; Nâma-i dânişıvarân, I, 401-405; Haffner , Taldta kutub
I 10 NİHAD M. ÇETİN
en büyüklerinden biridir. Aynı zamanda, Kur'ânî ilimlerde devrinin
sayılı âlimlerindendi. Ab ü Zayd al-Anşârl, Ab ü ' U bayda ve al-Aş-
maTde n okumuştur. Yetiştirdiği talebeler arasında da İbn Durayd
(321/933) ve al-Mubarrad (285/898) gibi tanınmış dilciler vardır.
Basrada 255 / 868 — 69'de
12 öldüğü zaman doksanına yaklaşmış
bulunuyordu.
A b ü Hâtim'in Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu'annafi, al-Fihrist (s. 58),
Inbâh ar-ruwât (I, 62), Wafayât al-a'-ydn (I, 274), Kaşf aç-çunün (s.
1457) ve Nâma-i dânişıvarân (I, 405)'da zikredilmiştir. Bu eserin,
halen bilinen yegâne nüshası Prof. Ahmed Ateş tarafından bulunmuştur
13. Zira, müellifin, daha evvel bilinen K. at-tadkir voa 't-tacnWinin
14 bahis mevzuu olan eserle mukabelesi, aşağıda görüleceği
gibi, bunun ba'zı bablarmın hulâsası olduğunu göstermiştir.
A b ü Hâtim'in K. al-mudakkar zva'l-mu'annat'ı, Ibn al-Anbârı'nin
aynı mevzua dâir aynı adı taşıyan eserinden sonra (nr. 18), bu sahada
en mufassal te'liftir. Esâsen mevcut eserlerin müşahedesiyle birlikte
ba'zı tarihî kayıdlardan da
JS, şimdiki hâlde bu mevzuun en
geniş eseri olduğu anlaşılan İbn al-Anbâri'nin te'lifi de esas itibariyle
bu eser üzerine kurulmuş gibidir.
A b ü Hatim, kitabına: "Fasâhat, taşıyanı yükselten, zarîf (asîl)
olanın asaletini artıran bir ziynettir, mürüvvettir
18. Nitekim, kişinin
mürüvveti lisanında gizlidir, denir. İnsan güzel ve fasîh konuşursa, hâli
pejmürde, görünüşü hakîr bile olsa nazarlarda büyür... " diye başlar.
Aksine olarak fasâhatte kusur edenlerin, görünüşleri göz-alıcı bile
bulunsa ayıplanacaklarını ilâve eder. On a göre fasâhatin ilk şartı
isimlerde, fiillerde ve nat'lerde tezkîr ve te'nîs bilgisidir. . .
fi'l-addâd (Abü Hatim hakkında bir bibliyografya ile terceme-i hâli ve eserlerinin
mufassal bir listesi için bk. s. 158-162); Hadiyyat al-'drifîn, I, 412-413; Br., GAL, I,
107; Suppl., I, 167; İA, IV , 28 (Ebû Hâtim, Goldziher); El, yeni tab, I, 129 (Abü
Hatim al-Sidjistânî, B. Lewin).
12 İşâret edilen kaynaklarda, ölüm yılı olarak ayrıca 248, 250 ve 254 seneleri
zikredilir.
13 Ahmed Ateş, Konya Kütüphanelerinde bulunan bazı mühim yazmalar (Belleten,
c. XVI , sayı 61 , Ocak 1952, s. 55). Bu makalede yazmanın kütüphâne numarası
254 olacaktır.
14 Br., Suppl., I, 167.
15
Bk. burada nr. 15.
16 Murü'a için bk. İbn Çhıtayba, 'Uyürı al - axbâr, Kahir e 1925/1343, I, 295
Şihâbaddın Ahma d an-Nuwayrî, Nihâyat al-arab, Kahir e 1953, II, 64; Ab ü "Omar
Ahma d al-Andalusi, K. al-'iqd al-farîd, Kahir e 1359, II, 292.
ARAPÇAD A KEYFİYET E DAİ R MÜSTAKİ L ESERLE R 95
B u mukaddime'yi aşağıdak i 33 bab takibetmektedi r :
¿.JJİI j jSj1 98 a
(«İjJhlI j L o 104 a
dJJİ I j j Z il i )) 105 a
¿.JJİ I ¿jA Js J ^ 4İP }) 108 a
(Jî4_: r _ > - JjP ^Jjtil )) 109 a
(rütbî ve tevziî sayı sıfatlarına âit ) C-JJİİ J ^ )) 110 a
(gene sayılara âit) ^ )) 111 a
S > JvVl j Jp j "ö^* JiAÜlJp 4İ J ^^Jljuki i ¿-UİI'¿-A )) 113 b
aJ âT^^ Î ^Jül d-JJİ I c^cJI » 115 b
ÂJ yİA A„9 jjŞİ ^jj l )) 121 a
JJSJLÎI J P L-JUİI Ü V » U JJO U » 121 b
C-J JİI j UJ* İ » 122 b
LIL a 1(I;İj jj p j a ^ djJbJI » U ¿ju j O j )) 124 b
JJJ J j z Jül AJ <£jJL~».J U )) 127 b
o J JL>- ^J j UıjıŞ ¿j j I^IP A;î Ij»Jb- U » 130 a
djjl l J* S ^ Jİj")) 131 b
d - J JİI )) 134 b
C - J JLL^y Aİ j A;1P 1« o L » 136 a
( şehir ve memleket adları ) C—ı JİI )) 181 a
^>6*11 ı—îj^s-j jT^JIj ^ »j-l j fV l «.j^l )) 182 a
L^A J>-j ¿jC- ÂJ JJUIı S-^^L J DÎ JJIAIL J
¿f- J>Uİ I <—»lj 186 b
JUi^fl j «V^/l J jSj. j d-jjl l ¿ N JvaÜI )) 188 a
I 10 NİHAD M. ÇETİN
190 a
191 a
191 b
193 a
194 a
194 b
195 b
196 a
197 b
199 b
A b ü Hatim, bu bablarda verdiği mâlûmatı, 200'e yakın beyitle
tevsik eder. Kendilerinden en çok rivâyette bulunduğu âlimler,
hocaları al-Aşma
lı ve Ab û Zayd al-Anşârî'dir.
Yukarıda da zikredildiği gibi, bugün, bu eserin ancak bir nüshası
bilinmektedir. Bununla beraber, bu mevcut nüshanın tam
oluşu, istinsah tarihi bakımından eskiliği ve bilhassa bir nahiv âlimi
tarafından istinsah edilmiş olması, kaydedilmesi gereken mes'ud bir
tesadüftür.
Mevûd yazma Konya'da Yusuf Ağ a Kütüphanesinde 254 numarada
kayıdlı bulunan bir cildin 96 b - 200 a varaklarını işgal eder.
Cildin sırtı meşin, üzeri ebrû kâğıt kabildir. Eb'adı 201 x 146 (165 x
125) mm.dir. 12-16 satır arasında değişen harekeli nesihle 386 senesinin
Rebiul'âhırında (996 Mar t — Nisan), al-Hasan b. 'Alî as-Saqalî
(ölm. 394/1004) tarafından istinsah edilmiştir. Kitâb al-mudakkar
ıva'lmu'annat'in istinsah ve mukabele kaydında (vr. 200 a) müstensih
ismi geçmiyorsa da, aynı cild içerisinde aynı yılda, aynı yazıyla istinsah
edilmiş olan birinci kitabın ferağ kaydından (95 a) bunu tesbit
etmek mümkün olmaktadır
17
.
17
Ahmed Ateş, aynı makale, s. 63.
O UDİ y» ı—ılı
jsJll l y C J ji l La ü a J t]j J
ÂiUiVlj *
( j i kelimesine dâir ) y »
( ö * 'ye
dâir ) j->- dJJİl j /ill ^
> - > > - > } , >
( ' i j J i i ...kelimelerine dâir ) C-îjU^p »
c H 1
o *
U>UM y*
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 97
Kitab şöyle başlamaktadır (96b) :
ıjlı^J l ^Vjj l Jj j j j S j j* j Â^J aj-L^İJİ y d IS
. . . JUJ j âaL;
6. Ab ü Hati m as-Sicistânı , [lxtişâr~ Kitâb at-tadklr wa'tta'nlt.

Taymu r Paşa Kütüphanesi'nde (Nr. lügat 264) bulunan bu
yazma
18 yukarıda bahsedilen eserin bir kısmının, ıgöa'da n ı86b'y e
kadar olan üç bâbının, hulâsasından ibarettir. Bu varaklara isabet
eden bâblardan ilk ikisindeki kelimeler alınmış, ba'zı izahat ve şâhitler
bırakılmıştır. 182 a'da başlayan bâba gelince, ıisâlede, "kabilelerin,
ümmetlerin, Kur'ân'm sûrelerinin, alfabe harflerinin. . . isimleri de
miiennestir" meâlinde, âdeta kitabın aslındaki başlık tekrarlanmak
suretiyle, hulasa edilivermiştir. Bunun için, bu risâlenin esas itibariyle
iki bâbm hülâsası olduğu da söylenebilir.
100x150 mm. eb'âdmda 26 sahifeden teşekkül eden risâle
1. sahifede « . . . j s -L. Jl . dj J ü ı ,
şeklinde başlar ki, bu da yukarıda arzedilen hususa delâlet eden
nüshada mevcut bir kayıddır. Nüshanın birinci sahifesinde eserin ve
müellifinin adı şöyle kaydedilir :
. . . JUJ «¿il a^j f V . . . ( j
A b ü Hatim as-Sicistânı'nin "Şamsaddîn" lâkabını kullandığına
dair tarihî kaynaklarda hiçbir işaret yoktur. Diğer taraftan Ab ü
Hâtim'in babasının adı "Muhammad" , kendi adı ise "SahP'dir .
Esasen muayyen isimlerle muayyen lâkablarm kullanılabildiği, bu
18 Br., Suppl.,I, 167; Ahme d Ateş, aynı makale; Fu'âdSayyîd , Fihrist al-mahtutât
al-muşawwara, Kahir e 1954, I, 344.
Şarkiyat, F. 7
I 10 NİHAD M. ÇETİN
arada, Muhammad'lerin ekseriya Şamsaddîn lâkabını aldıkları da
ma'lûmdur. Buna göre iki ihtimâl vârid olabilir: Bu çeşit lâkabların
kullanılması Ab ü Hâtim'in asrından çok sonraları teammüm etmiş
olduğuna göre, Şamsaddîn Muhammad eseri ihtisar edenin adıdır
ve müstensihin biri, müellifle kitabı ihtisar edenin adlarını birleştirmiştir.
Yahut da, müstensih, Ab ü Hâtim'i, aynı künyeyi taşıyan
Muhammad Şamsaddîn adlı birisiyle karıştırmıştır. Hangi ihtimal
vârid olursa olsun, hakikat şudur ki, yapılan karşılaştırma neticesine
göre, bu risâle bir evvelki eserden kısaltılmıştır ve üzerindeki müellifin
adına âit kayıtta hatâ vardır.
7. Ab ü 'Aşîd a Ahmad b. 'Ubayd b. Nâşih, Kitâb al-mudakkar
wa 'l-mu'annat.
A b ü cAşîda (273/286—87)
19, aslen Deylemli olup Benî Hâ-
şim'in âzadlı kölesi idi. Küf e mektebine mensub nahiv âlimlerindendir.
A b ü 'Aşîda'nin böyle bir eserinin bulunduğu Fihrist'te (s. 73),
JVuzha'de (273), îrıbâh al-ruwât'ta (s. 86), Buğya'da (144), Kaşf az,-
Ziunün'da (s. 1457) ve Sullam al-wuşül'de (26 a) zikredilir.
8. Abu'1-'Abbâ s Muhammad b. Yazîd al-Azdî al-Mubarrad ,
Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu'annat.
Abu' 1 - cAbbâs al-Mubarra d 20 210/826'da Basra'da doğdu.
al-AşmaTnin talebelerindendir. Ayrıca Ab ü 'Oma r al-Carmî (225/
839—40), Ab ü 'Otmân al-Mâzinî (247/861—62) ve Ab ü Hatim
as-Sicistânî'den ders aldı. Bağdad'a geçerek orada müderrislik yaptı
ve kıymetli talebeler yetiştirdi. Küfeli âlimlerden Ta'la b (291/904)
ile yaptığı münâkaşalar meşhurdur. Bağdad'da 285 senesi Şevvalinde
(898 Eylül - îlkteşrini) öldü2 1
.
19 Tabaqât an-nahwiyyırı, s. 224; al-Fihrist, s. 73; Tdrix Bağdâd, IV , 258-260;
Nuzha, s. 270-272; îrşâd, III, 228-232; Inbdh ar-ruwât, I, 84-86 ve naşirin gösterdiği
yerler; Buğya, s. 144; Kaşf az-çunün, s. 1457; Sullam al-wuşül, vr. 26 a.
20 Axbdr an-nahwiyyin, s. 97-107; Tabaqdt an-nahwiyyîn, s. 109-120; al-Fihrist,
s. 59; Târix Bağddd, III, 380-387; Nuzha, s. 279-293; İrşâd, XIX , m-122 ; Wafayât
al-a'yân, I, 626-629; Mir"ât al-canârı, II, 210-213; al-Biddya wa 'n-nihâya, XI, 79-80,
sene 285; an-Nucüm az-zâhira, III, 117, sene 285; al-Muzhir, II, 408-409, 464;
Buğya, s. 116; Miftâh as-sa'âda, I, 131-132; Şadarât ad-dahab, II, 190-191; Flügel,
Die Gramm., s. 93; Br. GAL, I, 108; Suppl., I, 168-169; El, III, 664-665 (al-Mubarrad,
Brockelmann).
21
Doğum tarihi için 206, 207 ve 216 ; ölüm tarihi için 282, 286 tarihleri de
rivâyet edilir.
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 9 9
Al-Mubarrad'in, al-Fihrist (s. 59), dolayısiyle de Flügel, Die
Gramm.' da (s. 92) zikredilen K. al-mudakkar wa' l-mu' arına£ inin Ab ü
CA1I al-Fârisi rivâyetiyle bir nüshası mevcuttur2 2.
9. Ab ü Muhammad al-Qäsim b. Muhammad b. Başşâr alAnbârî
, Kitäb al-mudakkar wa 'l-mu> arınat.
Al-AnbârI 2 3 hicrî üçüncü aşırın sonlarında Bağdad'da yaşamış
büyük bir hadîs ve lisan âlimidir. 304 senesi Zilka'desi/917 Nisanında
ölmüştür24. Al-Fihrist (s. 75), İrşâd (XVI, 317), Wajayät al-acyän
(I, 637), Kaşf az-zunün (s. 1457) ve Flügel, Die Gramm, (s. i72)'da
te'lîfâtı arasında, K. al-mudakkar w a' l-mu}
annat adlı bir eser zikredilmektedir.

10. Ab ü C a 'fa r Ahmad b. Muhammad2 5
at-Tabarî , Kitäb
al-mudakkar wa 'l-mu'annat.
A b ü Ca'fa r at-Tabarî 2 6 üçüncü hicrî asrın sonunda yaşamış
Basralı nahiv âlimlerindendir. 304/916—17 veya 305/917—18 senesinde
Bağdad'da ölmüştür.
Al-Fihrist (s. 60), Tärlx Bağdâd (V , 126), İrşâd (IV, 193),
tnbäh ar-ruwät (I, 128), Buğya (s. 169) ve Die Gramm, (s. i5i)'da zikredilen
eserleri arasında bir de K. al-mudakkar wa 'l-mu*annat vardır.
11 . Ab ü Müsä Sulaymän b. Muhammad b. Ahmad al-Bağdâdî
al-Ham i d, Risäla mä yudakkar wa yu' annat min (acdä:
') al-insän
wcül-libäs.
22 Habib Zayyât, XazâHn al-kutııb f i Dimaşç, s. 36, Nr . 113.
23 Tabaqât an-nahwiyyîn, s. 228; al-Fihrist, s. 75; Târix Bağdâd, XII, 440-441;
İrşâd, XVI , 316-319; Wafayât al-a'yân, I, 637-638 (burada oğlu İbn al-Anbâri'nin
terceme-i hâli arasında mâlûmat verilmektedir); Muzhir, II, 4t3, 466; Buğya,
s. 380; Kaşf az.-z:unün. s. 1457; Flügel, Die Gramm., s. 168-172; İA, IV , 266 (Enbârî,
Brockelmann).
21
Safer 305/Haziran - Temmu z 917, de öldüğü de rivâyet edilir.
25
Hakkında pek az mâlûmat bulunan bu gramercinin terceme-i hâlinden
bahseden kaynaklar , künyesini tesbit ederken, ikinci batından itibaren ihtilâfa
düşerler.
26 Fabaqât an-nahwiyyin, s. 219, bk. naşirin notu; al-Fihrist, s. 60; Târix
Bağdâd, V , 125-126; JVuzha, s. 305; İrşâd, IV , 193-194; Inbâh ar-ruwât, I, 128, ayrıca
bk. ııâşirin verdiği bibliyografya; Buğya, s. 1 »g; Flügel Die Gramm., s. 150-151.
' i
I 10 NİHAD M. ÇETİN
Al-Hâmid al-Bağdâdî27
Küf e mektebinin en mühim simâlarmdan
birisidir. Abu'l-'Abbâ s Ta'lab'den okumuş ve onun halefi
olmuştur. Tala b ile kırk senelik müsâhabeti vardır. Onun Küf e ve
Basra mekteplerinin görüşlerini birleştirdiğini söyleyenler olmuşsa
da, daha çok Kûfe'ye bağlıydı. Kavgac ı ve aksi mizaçlı olduğu
için al-Hâmid lâkabiyle anıldığı rivâyet edilir. Zilhicce 305/Mayıs
918'te Bağdad'da ölmüştür.
Al-Hâmid'in mezkûr risâlesinin bir nüshası Escurial'dadır2 8. Bu
nüsha, Nizâmiye Medresesi'nde nahiv ve edebiyat müdderrisliğinde
bulunmuş, devrinin en büyük dilcilerinden biri olan al-Cawâlîqı 2 9
tarafından istinsah edilmiş bir mecmuanın yedinci risâlesi olup
69.-74. varaklan işgal etmektedir. İstinsah tarihi Cemâziyel'evvel 499/
İkinci-kânun 1106'dır.
Aynı risâlenin Bayezit nüshası O. Rescher tarafından tavsif edilmiştir
30. Üçüncü bir yazması ise Kahire'de Dâ r al-Kutub al-Mış-
riyya'dedir
31
.
12. Ab ü Bakr Ahmad b. al-Hasan 32 b. al- 'Abbâs b. al-Farac
b. Şuqayr, Kitâb al-mudakkar zva'l-mu'annat.
A b ü Bakr Ahmad b. al-Hasan 33 Küf e mektebine mensup dilcilerden
olup rivâyetleriyle meşhurdur. 317 senesinin Saferi/929
Martında ölmüştür.
Nuzha (s. 319), İrşâd (IV, 11), Inbâh ar-Rııwât (I, 34-35); Buğya
27 Tabaqât an-nahwiyyin, s. 170: al-Fihrist, s. 79; Nuzha, s. 306-307; İrşad, XI,
254-255; İnbah ar-ruwât, II, 21-22 (ayrıca bk. nâşirin notta gösterdiği yerler); Buğya,
262-263; Sullam al-wuşül, vr. 105 b.
28 Derenbourg, E. Levi-Provençal, Les Manuscrits arabes de l'Escurial, III, Paris
1928, s. 221-223., nr. 1705.
29 Ab ü Manşür Mawhü b b. Ahma d b. Muhamma d b. al-Xidr al-Cawâlîqı
(466 15 Muharrem 539/1073— 19 Temmu z 1144) için bakınız: Nuzha, 473-478;
İrşâd, XX , 205-207; Wafayât al-a'yân, II, 187-188; al-Bidâya wa 'n-ııihdya, XXII ,
220, sene 540; an-Nucüm az-zdhira, V , 277, sene 540; Buğya, s. 401; Şadarât ad-dahab,
I V , 127; Ndma-i ddnişıvardn, I, 594-597; Br., GAL., I, 280; İA, III, 113 (Cevâlîkî,
Brockelmann). Bir kısım kaynaklar ölüm tarihini 540/1145 olarak rivâyet ederler.
30 Monde Oriental, VII, 1913, s. 108, Nr . 1378, 2.
31 Fihrist al-kutub al-'arabiyyat al-mawcüda bi 'd-Dâr, Kahir e 1926, II, 15.
32 al-Fihrist'te babasının adı Muhammad'dir .
33 Nuzha, s. 315; irşâd, IV , 11 ; Inbâh ar-ruwât, I, 34-35; Buğya, s. 300-301;
Sullam al-wuşül, vr. 18 b ; Flügel, Die Gramm., s. 211-212.
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 13
(s. 131), Kaşj az.-z.unun (s. 1457), Sullam al-wuşül, vr. 18b ve Die Gramm.
(s. 2iı)'d a eserleri arasında bahis mevzuu kitabı da kaydedilmektedir.
13. İb n Kaysän , Ab u '1-Hasan Muhammad b. Ahmad, Kitäb
al-mudakkar wa 'l-mu>annat.
İbn Kayşan3 4 hem Basra, hem Küf e mektebinin görüşünü
tahsil etmişti. Çünkü o, al-Mubarrad ve Ta'lab'den okudu. Bununla
beraber Basra'ya temâyülü fazla idi. 320/932'de öldü35
.
İbn Kaysân'ın Kitäb al-mudakkar wa 'l-mu'annat'ı al-Fihrist'te
(s. 81), İrşâd'da (XVII, 139) ve Sullam al-wuşül'de (vr. 190) diğer
eserleri arasında zikredilir.
14. Ab u '1-Husayn 'Abdallah b. Muhammad b. Sufyân alXazzäz
, Kitäb al-mudakkar wa'l-mu''annat.
Abu'l-Husayn al-Xazzäz 3 6 , al-Mubarrad ve Ta'lab'in talebesidir.
Kur'ân î ilimlere âit eserleriyle meşhurdu. Rebiul'evvel 325/
İkincikânun 937'de vefat eden bu nahiv âliminin eserleri arasında,
al-Fihrist'te (s. 83), JVuzha'de (s. 330), Buğya (s. 288), Kaşj a$-z.unün
(s. 1457), Sullam al-wuşül (vr. 123a) ve Die Gramm.'da (s. 206) Kitäb
al-mudakkar wa 'l-mu'annat adlı bir eserinden de bahsedilmektedir.
15. Ab ü Bakr 'Abdallah b. Muhammad b. Şuqâyr, Kitäb almudakkar
wa 'l-mu'annat.
34 Fabaqät an-nahwiyyîn, s. 170-171 ; al-Fihrist, s. 81 ; JVuzha, s. 301-302; İrşâd,
XVII , 137-141 ; Tahdib al-asmä',%. 791 ; Mir'ät al-canän, II, 236; Muzhir, 11,465 ;
Buğya, s. 8; Miftäh as-sa'äda, I, 138, Sullam al-wuşül, vr. 140 a ; Şadarât ad-dahab, II,
233, sene 299; Flügel, Die Gramm., s. 98; Br., Suppl., I, 170.
35
Zikredilen kaynakların bir kısmında ölüm tarihi Zilka'de 299/Mayıs veya
Haziran 911 , 301/923—24 olarak kaydedilirse de, İrşâd (s. 141) ve Muzhir (s. 4Ö5)de
320 olması gerektiğine dâir sarih kayıd vardır.
36 al-Fihrist, s. 82; Tärlx Bağdâd, X , 123;JVuzha, s. 329-330; ib n al-Atîr , alLubâb
fi tadhîb al-asma', nşr. H. al-Qudsı, Kahir e 1356, I, al-Xazzär maddesi;
Inbäh ar-ruwät, II, 130, 135 (Bu eserde al-Xazzäz'm terceme-i hâli iki def a geç-
mekte ve nâşir her ikisinde de bir birini tamamlayan birer bibliyografya vermektedir);
Buğya, s. 287-288; al-Bidäya, XI, 188; an-Nucüm az-zähira, III, 263; Kaşf
az-zunün, s. 1457; Sullam al-wuşül, vr. 123 a ; Die Gramm., s. 205-206. İbn Tağrlbirdî,
al-Xazzäz'm vefat târihini 326 olarak tesbit eder. Yukarıda zikredilen kaynaklarda,
müellifin nisbesi, künyesi ve dedesinin adı da pek farklı rivayet edilir. Kün -
yesi Buğya'da Abu'1-Hasan diye geçer. Nisbesi "al-Carrâr " ( : an-Nucüm az-Z^hira,
ayrıca bk. nâşirin notu), "al-Cazzâr " ( : Nuzha), "al-Hazzâr " (al-Lubâb, Sullam
al-wuşül). . . şekillerinde rivâyet edilir. Dedesinin adı da ba'zan "Şuqayr " olarak
geçer (al-Fihrist, Die Gramm.).
102 NÎHAD M. ÇETÎN
İbn Şuqayr, hicrî III. asrın sonları ve IV. asrın başlarında
yaşayan bir nahiv âlimidir. İki mektebin, Basra ve Küfe'nin görüş-
lerini te'lif etmiştir. Al-Fihrist'te (s. 83) ve Inbâh ar-ruvoât' ta (II, 135)
eserleri arasında birde Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu'annat'ten bahsedilir.
16. Ab u 't-Tayyib Muhammad b. Ahmad b. İshâq b. Yahy â
al-Waşşâ % Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu^arınat.
Rivâyetlerinin doğruluğu ile tanınan al-Waşşâ337
, al-Mubarrad
ve Ta'lab'in talebelerinden olup, Bağdad mektebine mensuptur.
325/939—40'te ölmüştür. Bahis mevzuu eseri, al-Fifırist (s. 85),
İrşâd (XVII, 133), Buğya (s. 7), Sullam al-wuşül (vr. 190b) ve Die
Gramm.'da (s. 212) zikredilmektedir.
17. Ab ü Bakr Muhammad b.
lOtmân b. Masîh al-Ca' d aş -
Şaybânî , Kitâb al-mudakkar vua'l-mu^annat.
İbn Kaysân'm arkadaşı ve talebesi olan al-Cacd aş-Şaybânî'nin 38
vefat tarihi sarih olarak bilinmiyor. îrşâd müellifine göre 320 küsurda
ölmüştür. Nuzha hariç, gösterilen diğer kaynaklarda Kitâb al-mudakkar
uıa'l-mu'annat adlı bir eserinden bahsedilmektedir.
18. Ab ü Bakr Muhammad b. al-Qâsim b. Muhammad b.
Başşâr al-Anbârî, Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu'anrıat.
İbn al-Anbârî39 yukarıda bahsedilen Ab ü Muhammad al-Qâsim
al-Anbârî'nin oğlu olup, 11 Receb 271/3 Birincikânun 885'te doğdu.
Babasından, Ta'lab'den ve devrinin diğer âlimlerinden okumuştur.
Küf e mektebinin en mühim sîmâlarındandır. Hâfızasmm son derece
kuvvetli olduğu, yalnız Kur'ân için, şâhit olarak, üç bin beyit ezber
37 Fihrist, s. 85; Törîx Bağdâd, I, 253-254; Nuzha, s. 374; İrşdd, VII, 132-134;
al-Biddya wa 'n-nihdya, XI, 188, sene 325; Buğya, s. 7-8; Sullam al-wuşül, Vr . 2190 b;
Kaşf a%.-z.unün, s. 1457; Die Gramm., s. 212; Br., GAL, I, 124; Suppl., I, 164, 189.
38 Fihrist, s. 82; Târîx Bağddd, III, 47; Nuzha, s. 382; İrşdd, XVIII , 250-251;
înbdh ar-ruwât, I, 129; Buğya,s,. 72; Sullam al-wuşül, vr. 215 b ; Kaşf az.-zunün, s. 1457;
Die Gramm., s. 220.
39 Tabaqdt an-nahwiyyîn, s. 171-172; al-Fihrist, s. 75; Tdrîx Bağddd, III,
181-186; Nuzha, s. 330-342; İrşdd, XVIII , 306-318; Wafaydt al-a'yân, I, 637-638;
ad-Dahabl, Tadkirat al-huffdz., Haydarâbâd (tarihsiz), III, 60; Mir^dt al-candn, II,
294; al-Biddya uıa^n-nihâya, XI, 196, sene 328; an-nucüm az-zâhira, III, 269, sene
328; al-Muzhir, II, 416; Buğya, 91-92; Miftdh as-sa'dda, I, 146; Kaşf aş-zunün,
1457; Sullam al-wuşül, 222 b;Şadardt ad-dahab, II, 315-316; Die Gramm., s. 168-172;
Br., GAL, I, 119; Suppl., I, 182; İA, IV , 266 (Enbârî, Brockelmann).
337/939'da öldüğü de rivâyet edilir [Buğya, g2).
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 103
bildiği rivâyet edilir. Ibn al-Anbârî Zilhicce 328/Eylûl 940'da 57
yaşında Bağdad'da öldü.
İbn al-Anbarı'nin terceme-i hâlinden bahseden kaynakların
ekseri K. al-mudakkar uıa l-mu'annafım kaydederler. Hattâ bunlardan
Tdrix Bağdad'da. (III, 184), Nuzha'de (s. 332), îrşdd'da (XVIII, 312)
ve VVafayât al-alyârı'da (I, 638) bu eserin sahasının en geniş te'lifi
olduğu da ilâve edilir.
Bu eserin görülebilen nüshaları şunlardır40 :
1. Beşir Ağ a (Eyyub) Kütüphanesi, Nr. 179. Mevcut nüshaların
en eskisidir. Esâsen, ileride bahsedileceği gibi, diğer iki yazma da bundan
istinsah edilmiştir. Üzeri ebrûlu kâğıd kaplı, sırtı meşin, şîrâzeli
ve mıklebli bir cild içinde 209 varaktır. Kâğıdı bej, kalın, az ahârlıdır.
Kahverengi bir mürekkeple ve baştan başa harekeli, okunaklı bir
Arap neshiyle yazılmış, sonradan, dikkatle mukabele ve tashih görmüştür.
Satır adedi ekseriyya 15, ba'zan 14, 16, 17, 18'dir. Nüsha
160X237 (I 15><1^5) mm. eb'âdmdadır.
Eser, 520 Saferinde (1126 Şubat veya Martı) Hibatallâh b.
al-Hasan b. Ya c q ü b al-Kâtib tarafından istinsah edilmiştir.
Baş :
Âi^t.
41 [ ^ ] jUN l ¿r Juj£ y Jl i
¿j.* [. . . . dJ J ] U j j.S"JİI aİj** c-JI^PVI J Jl
j i r j UJN oı r ¿J İ ji
cİJUÜI «¿ı'L-ijl '-İA ı j j-^Jia Ul j j
... tç. s-ji j t;l; i l ¿İlli j 'j S jc.\ j
Son :
(Jil j .. . J ¿Jtlljj*; djjl l J j S Jlil f .. .
ı_jl£lJI İ-JJİX> ¿¡r ¿r AJLS'ÂÎU j jJ^c- ^¿ ^ ¡j
40 Br., SuppL, 1,182'de zikredilen Şehid Ali Paşa'da 2527 ve Lâleli'de 3525
numaralı yazmalar bu eser değildir. Ayrıca, Suppl., II, 925'te Ab ü Muhamma d
al-Qâsim al-Anbârî'ye âit olarak kaydedilen nüsha İbn al-Anbâri'nindir.
41
Parantez içindeki noktalı yerler sahifenin üst ortasında vaktiyle hasara
uğrayıp sonradan tâmir görmüş ve, belki bir başka nüsha tedarik edilemediği için,
doldurulmadan bırakılmıştır. Baştan birkaç varak aynı yerden delinmiş ve tâmir
edilmiştir. Diğer iki nüshanın istinsahında ayni yerlerin boş bırakılması, onların da
b u yazmay a istinadettiğini göstermektedir.
I 10 NİHAD M. ÇETİN
Nüshanın i a varakmda muhtelif vakıf, temellük ve kıraat kayıtları
vardır. Bunlardan biri, devrinin sayılı âlimlerinden biri olan
Mawhü b b. Ahmad b. Muhammad b. al-Xidr al-Cawâlîqî'ye
42 âit
olup, bu kırâat kaydından, müstensih Hibattallah b. al-Hasan b.
al-Ya cq üb al-Kâtib'in eseri mezkûr âlime okuduğu öğrenilmektedir.
Kayıt şudur :
t»_Jl5sJl ¿r "¿il î-a J^- l (J*
jıil j S«-!Ji sj>- (J,l aJJI ¿a İ_JI:.SCJI ÜA AJLÎJJ üıl^.*»?-!
I ¡Jt ¿Y JA AJ ^.¿jlp j
¿r jJUe- ij 4J I (J^ J [ ] (J^ J (J,l*j 41 TjuU-
ÂJU J
Yazm a baştan sona kadar al-Cawâlîqî tarafından tashih edilmiştir.

2. Fâtih Kütüphanesi, Nr. 4025. Arkası meşin, üzeri limon-küfü
renginde kâğıd kaplı şîrâzeli, mıklebli kenar-bendli bir cild içinde
4+21 2 varaktır. Kâğıdı, beyaz fiigranlı, ince ve âhârlıdır. Bâzan
harekeli, okunaklı bir ta'lîk ile yazılmıştır. Başlıklar ve müennesliklerinden
veya müzekkerliklerinden bahsedilen kelimeler kırmızıdır.
Her sahifede 15 satır vardır. Mahmud b. Ca'fa r al-Kâtib tarafından
Zilka'de 997/Ağustos veya Eylül 1589'de bundan önce tavsif edilen
nüshadan istinsah edilmiştir (bk. 41. not). 185x207 (85x155) mm.
eb'adındadır.
Baş: Beşir Ağ a nüshasının aynıdır.
Son :
a j ¿¿a çij . . . <ülljj*j ¿J JİI j _,5"jü.l cjU^JI^"
JJ (Jp- ^ V Â-—^ jjf- i ¿ja »I Jir % «.lioj^l çJJ
jj¿ J i ¿LJ I
Nüshanın baş tarafına sonradan ilâve edilmiş dört varakm ikisine
ba'zı hatâlarla, fakat oldukça mufassal bir fihrist çıkarılmıştır.
ı
a
' da temellük ve vakıf kayıtları bulunmaktadır.
3. Atıf Efendi Kütüphanesi, nr. 2595. Kenarlar ı yaldız cedvelli,
orta şemseli, şîrâzeli, mıklebli, kırmızı meşin bir cild içinde 3+106
42 Bk. 29 not.
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 105
varaktır. Kâğıdı, ince, beyaz ve krem karışık ve âharlıdır. Ba'zı kelime
ve beyitler harekeli olmak üzere ekseriya ta'lîk ve ba'zan ta'lîk
kırmasiyle yazılmıştır. Her sahifede yaldız çerçeve içinde 25 satır
vardır. Bab başlıklariyle bahis mevzuu olan müennes veya müzekker
kelimeler kırmızıdır. Nüshanın baş tarafında, mufassal bir fihrist vardır.
Eb'âdı, 145X 246 (83 X ı8o)mm. dir. Eser, Xalîlb. İsmâ'ıl tarafından,
1155 tarihinde, kütüphanenin vâkıf ve bânisi Âtıf Efendi'nin
oğlu Mehmed Emin Efendi'nin emriyle istinsah edilmiştir (ıo6a ).
Baş: Diğer nüshaların aynıdır.
Bu nüshanın Atıf Efendi nüshasından nakledildiği kanaatini
uyandıran deliller vardır. İlk varaklardaki, Beşir Ağ a nüshasına
dayanan boşluklarla baş taraftaki fihrist bu meyanda zikredilebilir.
Eserde geçen nakil ve rivâyetlerden, Ibn al-Anbâıi'nin, alFarra',
al-Aşma'î, İbn as-Sikkıt gibi ba'zı âlimlerin bu mevzudaki
eserlerinden, Sibavayh (177/793 den sonra)'in al-Kitâb'ından istifâde
ettiği söylenebilir. Fakat yukarıda da kaydedildiği gibi, eserin
asıl zeminini Ab ü Hatim as-Sicistânî'nin Kıtâb al-mudakkar voa '/-
mu'annat'ı teşkil eder. Hemen her babda, her fasılda, Ab ü Hâtim'den
uzun uzun nakiller yapan İbn al-Anbârı, ba'zan red ve tashih şeklinde
bile olsa, onu zikretmeden geçemez. Kitabında şâhit olarak
iradedilen beyitlerin büyük bir kısmını da gene ondan nakleder.
Eser şu babları ihtiva eder:
iS M l * j Lla (_$jjZ l» Ji i j Siîjll Ojsd l j t^ MI J^ai ; ı— 1 b
Cj«-U- (¿Jl O jj.o Aİ>-J.j J tİJulj 4İ>-Jj U jS~ i )) 19a
JpU Jli» Jp
^J^i dJji l J ÖJÜ I djjll J ji X.» 4.J 1«i_jIi 28a
jUiNl^ «V^ l ¡j jjSCj U cJj U oU ^ I p İ-o—J )) 28b
l^L^aij j 3 1
t
ah*.* ıJi^taMj 4İL3J ¿jni_ JL.J J j J Ju U )) 37 b
ol;—£*JI J o l J-ÜÜI J j ¿UpNI î-L. -ul y» jSj j U )) 46 a
j r " d-J «-jj J
« 6SI « »i -ip r v "]p ^uv V ^ıp^ c
q 8ST qr-> rç^jO rjf. T
; - P jjyvP
1 .T-^'f ^ o ıprs r^IT5 " !^ r ^ jn^ o |"rff7> (¡f1
¡f q 6tr
q £ti
« on
b 6£ï
« ¿ET
q m
« ¿si
e zzı
q ¿h
Q 9TI
T S r
^ cÇ
n rsf^i^ * iíhí T r ı ^ r i y s) ^
-¿ " " i' " z - o
s rp •5p' f f ít 1
^ r V ın ^ ç.j>r
i T*)
r M f
^ p
q s u n ö ^ V|p öf""
[vsp? í" ®
« £11
q toi
q ¿6
« s¿
« o¿
q 29
q 6s
B os
fffT1
IfsTÏ* ^K T5 r
cr yO ^ r
"'V ""i ^ l/s^T
1 TJ r
IfsnO f "fr7 l
^ "if" ? ^I^H C r R TJ r
•r "fT.
q qr-i ^ fPT j; r
í" Cjf fT> í"l-^ r ? »^Ti® P c[f7 ^şryrp
Nixa ó 'IM aVHIM 901
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 107
4;ip U-lL> [¡j U a jls'^- l Jjw f ciiSl < >lj 161
d-oU djjiı j ^suiı s-ijj ¿¡A
N lil ¿Jjl l jUi l ^fi
dJjil J jfSi l jfj >
ıjU jil j jSJ.II :>_VP /r" j p JjJUİI J^h
dJjlI j jSjİ 4J <_£ÜÜI JJUII.
¿ili U j diA? Sitili İi^kîj dJlî j jjvSjl 5JIÎ j ¿rüjl (jlî
dJjil j jSs.II
j ;-i ah*> çjp j İ..J AİiiJ ^p J«ÜI
jjll J ^Sİİ1 (j-U ^İ- l
C-J JİI J;-4
CJJİI OjjCİI ^ JjJi.*JJ J,_*-Î JliU JJP u
o o 2 o o o
^y» J-*-® J J1-*-® J (_}-•*-* J j J.L* J JlL» ^JP «-U- U
/srilı
¿jjkil 4/>!>Ip _/$Jaî "V J3I Â'JJİI JÎ's
djJÜI Ij,« j^-IiJ jül ÂiijLi ft^^l J
Âijjll «-j-uMl fji^sjyA
- -w - *»
j j LH^OJ OLfc ^^ CJ jU J ^S'ûil u s *
¿r^USI dJjil j jÇjti J l SjUNl
( J J 'nun kullanılışı hakkında ) C. J jil j
dJjl l j jS XII ¿y
162 b
164 a
167 a
179 a
180 a
180 b
182 b
184 a
188 b
190 a
191 b
193 b
Ij 196 a
199 b
201 a
203 a
204 b
206 b
208 b
209 a
19. İb n Durustawayh , Ab ü Muhammad 'Abdallâh b.
Ca'fa r al-FârisI al-FasawI, Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu'anrıat.
I 10 NİHAD M. ÇETİN
Aslen İranlı olan Ibn Durustavvayh 43 al-Mubarrad'in talebelerindendir.
Basra'nın nahiv ve dil görüşlerine bağlı kalmış, Bağdad'da
yaşamış ve orada 89 yaşında Safer 347 /Nisan 958 tarihinde ölmüş-
tür
44.
Ibn Durustavayh'in böyle bir eser te'lif ettiği al-Fihrist'te (s. 63)
ve oradan naklen Die Gramm.'da. (s. 105) kaydedilmektedir.
20. İbn Miqsam Ab ü Bakr Muhammad b. al-Hasan b. Ya c q ü b
al- cAttâr al-Muqri J
al-Bağdâdî, Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu>annat.
İbn Miqsam 45
Küf e mektebine mensup nahiv âlimlerindendir.
Ayrıca Kur'ânî ilimlerde büyük bir vukûfu vardı. 8 Rebi'ülâhır
354/15 Mar t 965 tarihinde 89 yaşında öldü 46.
al-Fihrist (s. 33), îrşâd (XVIII, 153), Kaşj aç-çunün ve Sullam
al-wuşül gibi ba'zı kaynaklarda, eserleri arasında bir de Kitâb al-mudakkar
wa 'l-mu'amıat kaydedilir.
21. İb n at-Tustarı , Ab u '1-Husayn Sa'îd b. İbrâhîm, Kitâb
al-mudakkar wa 'l-mu^anrıat.
İbn at-Tustarl (360/97 ı)'nin bu eserini, İbn an-Nadîm, alFihrist'te
(s. 132), ve İsmâil Paşa Kaşj az.-z.unün zeyli'nde (II, 330)
ve Hadiyyat al-cârifın'de (I, 388) kaydeder.
22. İb n Xâlavay h Ab ü 'Abdallâh al-Husayn b. Ahmad b.
Xâlawayh (Xâlüya) al-Hamadânî, Kitâb al-mudakkar ıva'l-mu^annat.
İbn Xâlavayh 47
aslen Hemedan'lıdır. 314/926'te Bağdad'a
43 Tabaqdt an-nahwiyyin, s. 127; al-Fihrist, s. 63; Târîx Bağdâd, IX , 428-429;
Nuzha, s. 356-357; Lıbdh ar-ruwdt, II, 113-114 ve ayrıca nâşir tarafından gösterilen
yerler; Wafaydt al-a'ydn, I, 315; al-Biddya wa' rı-nihdya, XI, 223, sene 347; al-Muzhir,
I I, 258, 347, 466; Buğya, s, 279-280; Miftdh as-sa'dda, I, 136; Sullam al-wuşül, vr.
119 a ; Şadardt ad-dahab, II, 375; Die Gramm., 105-106; Nâma-i ddnişıvardn, I, 577 ;
Haddiyyat al- 'arifin, I, 446.
44 İbn an-Nadım, 330 küsurda öldüğünü yazar .
45 al-Fihrist, s. 33; Tdrix Bağddd, II, 206-208; Nuzha, s. 360-363; Îrşâd,
XVIII , 150-154; Inbâh ar-ruwât, III, 100-103; al-Biddya wa 'n-nihâya, XI, 259-260,
sene 354; İbn al-Cazari, Gâyat an-nihâya, II, 123-125; an-Nucüm az-zâhira, III,
343, burada müellifin künyesi "İb n Muqassim" olarak harekelenmiştir; Buğya,
s. 36; Kaşf az.-z.umin, s. 1457, buradaki "Ab ü Miqsam" her halde "İb n Miqsam"
olmalıdır; Sullam al-wuşül, vr. 202 a ; Şadardt ad-dahab, III, 16; Die Gramm., s. 179-
180.
46 Ölü m tarihi için hicrî 351, 353, 358, 360, 362 seneleri de zikredilir.
47 al-Fihrist, s. 84; Nuzha, s. 383-385; Îrşâd, IX , 200-205; Inbâh ar-ruwdt, I,
324-327; Wafayât al-a'yân, I, 197-198; Alir'dt al-canân, II, 394-395, sene 370;
Tabaqât aş-şâfi'iyya, II, 212-213; al-Bidâyawa 'n-nihâya, XI, 297, sene 370; an-Nucüm
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 109
gelip yerleşmiş, İbn Duravd ve İbn al-Anbârı gibi âlimlerden Kur'ân
ve hadîs ilimleri, sarf, nahv ve edebiyat okumuştur. Sonra Şam'a
geçti, Sayf ad-Davla'nin çocuklarına muallimlik yaptı. Haleb ve
Hımıs'ta bulundu; 370/980—81 tarihinde Haleb'de öldü.
İbn Xâlavayh'in bugün elimizde bulunmayan Kitâb al-mudakkar
wa 'l-mu'annat'i, al-Fihrist (s. 84), İrşâd (IX, 204), İnbâh ar-ruwât
(I, 325), Mir''at al-canârı (II, 395), Buğya (s. 232) ve Sultam al-wuşül
(vr. 81 a) ile bunlardan naklen, diğer ba'zı eserlerde, bu arada Flü-
gel'in zikredilen eserinde (s. 231) kaydedilmektedir.
23. İb n aş-Şimşâtı , Ab u '1-Hasan Al i b. Muhammad alcAdawı
aş-Şimşâtl (as-Sumaysâtî), Kitâb al-mudakkar wcü Vmu^annat.
İbn aş-Şimşâtî
48, Ab ü Ta'lab b. Naşir ad-Davla b. Hamdan' a
ve kardeşine muallimlik ve sonra nedimlik yapmıştır. Şairliği, gramere
ve edebiyata dâir eserleri, hıfzı ve rivâyetleriyle meşhurdur.
380/990 târihinde ölmüştür.
İsmâil Paşa, Kaşf az-çunün zeyli'nde (II, 330) ve Hadiyyat al-
<ârifln'inde (I, 683) böyle bir eserinin bulunduğunu kaydeder.
24. Abu'l-Fath cOtmân b. Cinnl, Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu'annat.

İbn Cinnî
49, Musul'da doğdu. Bir yunanlı kölenin oğludur.
Tahsiline Musul'da başlayarak, Ab ü cAlî al-FârisI'den edebiyat ve
az-zâhira, IV , 139, sene 370; al-Muzhir, II, 421, 466; Buğva, s. 231-232; Kaşf azzunün,
s. 1457; Sullam al-w.uşül, vr. 81 a ; Şadarât ad-dahab, III, 71-72; Nâma-i dâniş-
voârân, I, 491-493; Flügel, Die Gramm., s. 230-232; Hadiyyat al-'drifîn, I, 306; Br.
GAL, I, 125; Suppl., I, 190; H. Ritter, Ayasofya Kütüphanesinde tefsir ilmine âit arabça
yazmalar (Tütkiyat Mecmuası, VII -VIII , cüz II, s. 9-10), ayrıca bu makalede gösterilen
yerler; İA, V , 1. kısım, s. 744 (İbn Hâleveyh, C. Va n Arendonk). İnbâh arrumât'ta
babasının adı "Muhammad"dir .
48 al-Fihrist, s. 154; İrşâd, XIV , 240-244; Kaşf az-z.unün zeyli, II, 330; Hadiyyat
al-iarifin, I, 682-683. Br. GAL, II, 367; Suppl., I, 251.
49 al-Fihrist, s. 87; Târîx Bagdâd, XI, 311-312; JVuzha, s. 406-409; İrşâd, XI ,
81-115 ; İnbâh ar-ruwât, II, 335^340, ayrıca naşirin gösterdiği yerler; Wafayât alay
ân, I, 394-395; Mir'ât al-canân, II, 445, sene 392; al-Bidâya wa 'n-nihâya, XI ,
331, sene 392; an-JVucüm az-zâhira, IV , 205, sene 392; al-Muzhir, II, 467; Buğya,
s. 322; Kaşf az-zunün, s. 1457; Sullam al-wuşül, vr. 144 a ; Şadarat ad-dahab, III,
140-141; Nâma-i dânişvoarân, I, 169-171 ; O . Rescher, Studien uber İbrı Cimıî
(Zeitschr. f . Assyriologie, 1909, XXIII , s. 1-54); ayni müellif, Das Kitâb el-mudakkar
wa'l-mu'annat des ibn Ginnî (Le Morıd Oriental, 1914, VIII, s. 193-202); Die
Gramm., s. 248-252; Hadiyyat al-iârifln, I, 652; Br. GAL, I, 125; Suppl., I, 191-193;
I 10 NİHAD M. ÇETİN
Ahmad b. Muhammad al-MawşilI aş-Şâfi c
ı al-Axfaş'ten nahv okudu.
Hocası al-Fârisı ile beraber uzun müddet Sayf ad-Dawla ve 'Aducl
ad-Dawla'nin yanında kalmış; hocasının ölümü üzerine, onun halefi
olarak Bağdad'da ders okutmuş ve Safer 392/1001-2 tarihinde 70
yaşında ölmüştür.
İbn Cinnî'nin zikredilen kaynakların çoğunda kaydedilen Kitâb
al-mudakkar wa 'l-mu'annat'i, keyfiyyetleri kıyâsı olmaktan ziyade
semâı olan kelimeleri tesbit eden bir risâledir. Bu eserin Ismâil Sâib
Efendi Kütüphanesinde bulunan 688 tarihli bir nüshası O. Rescher
tarafından Le Monde Orimtal (VIII, 1914, s. 193-202)'de neşredilmiştir.
Ayrıca, îbn Cinnî'nin İbn as-Sikkît'in bu mevzu'daki eserini
şerh ettiğine dair müellifin icâzesinde bir kayıd vardır. Bununla
beraber, bu icâzede, eserin henüz tamamlanmamış olduğu da ilâve
edilmektedir.
Bu eserin diğer bir nüshası Şehid Ali Paşa Kütüphanesinde
2349/2 numaradadır (vr. i72a-i73b). Siyah meşin, mıklebli ve şîrâzeli
bir cild içindedir. Kâğıdı kalın, kcyu krem rengidir. Her sahifede
15 satır olmak üzere, okunaklı, harekeli bir Arap neshiyle yazılmış
ve koyu kahverengine dönen mürekkebi, zamanla biraz hârelenmiştir.
Eb'âdı 120X168 (85X110) mm.dir. Risâlenin sonunda
tarih yoksa da, aynı yazıyla istinsah edilmiş bulunan (1 a -171 a
varaklarını
işgal eden) İbn ad-Dahhân (569/1165) 'in K. şarh al-durüs
ji'n-nahSinin ferağ kaydından (vr. 17ı a ) müstensihin Muhammad
b. İbrâhîm b. İshâq at-Tavârîxî olup, eseri Musul'da al-Madrasat
al-Badriyya'de 3 Receb 653/9 Ağustos 1255 tarihinde istinsah ettiği
öğrenilmektedir ki, İbn Cinnî'nin risâlesi de aşağı yukarı bu tarihlerde
istinsah edilmiş olmalıdır.
Tavsif edilen nüsha, O. R.escher tarafından neşredilen nüshadan
hem kısa hem de tertip bakımından farklıdır. Bu yazmada kelimeler
diğerindeki gibi harf sırasına göre tertip edilmemiştir. Risale şu üç küçük
bâba ayrılır: a . o tUjlI
İA, V , 2. kısım, s. 710 (İbn Cinnî,]. Pedersen); Muhamma d 'Ali aıı-Naccâr, (İbn
Cinnî, al-Xaşâ'iş, Kahire 1371'e ilâve ettiği mukaddime, ayrıca bk. bu mukaddimede
verilen bibliyografya).
L4'de "300'den önce" doğduğu kaydedilmekte, yukarıda zikredilen kaynakların
ba'zılarmda 302, 321, 322 tarihleri verilmektedir. Bunların tenkidi için bk.
Muhamma d 'Alı an-Naccâr , göst. yer.
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER I I I
b . 4>-jı aîaJIî J y i ^ J> ili , c. e jSsi j¿¿İÜ dJJlI ve şöyle
başlar:
... . il J J ıjjj- i c^ül d J JİI J,Uî alıl A^J ¿j ^ycs- jjl Jlî
25. Ab u '1-Cüd al-Qâsim b. Muhammad b. Ramadân al- c
Ac -
lânî , Kitâb al-mudakkar wa'l-mu'annat.
Abu'1-Cüd al-'Aclâni
50 hakkında pek az şey bilinmekte, VI.
hicrî asrın sonlarında yaşıyan bu dil âliminin, İbn Cinnt'ııin tabakasından
olduğu bildirilmekte, terceme-i hâli için gösterilen kaynakların
hepsinde de, eserleri arasında, Kitâb al-mudakkar wa 'l-mu'annat
adlı te'lifi zikredilmektedir.
26. Kamâladdîn Abu '1-Barakât 'Abdarıahmân b. Muhammad
b. 'Ubaydallâh b. Ab ı Sa'îd b. al-Anbârî, al-Bulğa Ji,
l-j:arq bayrı almudakkar
wa 'l-mu 'anrıat.
İbn al-Anbarî
51
Rebîül'âhı r 513/Temmuz 1119'da doğdu.
Tahsilini Bağdad'da yaptı. al-Cawâliqî'den ve devrin diğer büyük
âlimlerinden okudu. Neticede kendisi de, Nizâmiyye Medresesi'ııde
nahv tedris etti. Son günlerinde evine çekilerek ilim ve ibâdetle
meşgul oldu. 9 Şâban 577/19 îkinci-teşrin 1181'de Bağdad'da öldü.
Dil ve edebiyat sâhalarmda pek kıymetli eserler bırakan bu
âlim ve şâirin Buğya'da (s. 302) ve Kaşj aç-zunün'da (s. 1457) zikredilen
eserinin bir nüshası Üçüncü Alımed Kütüphanesi'nde, 2729/7
numarada kayıdlıdır.
Bu risâlenin dâhi] olduğu mecmua siyah meşin, orta ve kenar
şemseli, şîrâzeli ve mıklebli bir cild içinde 120 varaktır. al-Bulğa
88b-90b varaklarmdadır. Bu risâle de, mecmuanın diğer risâleleri
gibi, küçük mustatil şeklinde, mavisi galip, sâde bir müzehhep baş-
lık taşır. Kâğıdı, koyu krem renginde, âharlı, filingranlıdır. Yazısı,
ba'zan harekeli ta'liktir. Her sahifede yaldız çerçevede 25, ayrıca
çerçeveli hâşiyede 50 küçük satır bulunmaktadır. Eb'âdı 128x21 3
50 al-Fihrist, s. 84; İrşâd, XVII , 5; Buğya, s. 380; Kaşf az.-z.unün, s. 1457; Die
Gramm., s. 232; Hadiyyat al-lârifln, I, 827.
51 Inbâh ar-ruwât, II, 169-171 ve nâşirin gösterdiği yerler; Wafaydt al-a'yân,
II, 350; Mir'âl al-canân, III, 408, sene 577; Tabaqât aş-şâfi'iyya, IV , 248; Fawât
al-wafayât, I, 262; al-Bidâya wa 'n-nihâya, XII, 310, sene 577; an-Nucüm az-zâhira, VI,
go, sene 577; al-Muzhir, II, 421, 468; Buğya, s. 302; Kaşf az-z.uııün, s. 1457; Sultam
al-wuşiil, vr. 130 a ; Hadiyyat al-'ârifln, I, 518-520; Br., GAL, I; Suppl., I, 494-495.
I 10 NİHAD M. ÇETİN
(hâşiyeyle beraber 100X195) mm.dir. Mecmuada yazı değişmemektedir
ve dördüncü risâlenin sonunda (24 a) 4 Zilhicce 964 tarihi
vardır
52.
Risâle şöyle başlar :
-0
do'jll J _,5jlil ¿mj LÎ^İİI(J ÂJt-L; jvüü l IJLft i j O .S'İ Jjiî JJO J . . .
J-^l ^SJ.11 j l İPİ jl-ip ç ^-jl <0 ^¿J (J>L*ji «ûili jU^üV I J-y» ^J*
UM^-I J P jbj^jyüj doJÜI U ja j dJJİI •
• • • J^-JF J:2>
-
Bu eserde, önce birkaç satır içerisinde, müennes ve müzekker
olarak kelimelerin iki kısma ayrıldığı, müennes kelimelerin nevileri,
müenneslik alâmetleri zikredilerek lafzen veya takdîren müenneslik
alâmeti taşımadıkları hâlde müennes kabul edilen kelimeler sayılır.
Hemen her kelime için, ba'zan şâirlerden, fakat ekseriye Kur'ân'dan
istişhadda bulunulur. Risâlenin sonlarına doğru (goa
, hâşiye) te'nis
alâmeti taşımıyan müennes sıfatlara ve müennes kelimelerin tasgirine
geçilir.
27. İb n al-Hâci b Camâladdln Ab ü cAmr
cOtmân b. 'Oma r
b. Ab ı Bakr b. al-Hâcib, al-Qaşldat al-mııwaşşaha bi'l-asmâ5
al-mu
annata.
Ibn al-Hâcib5 3, Ami r 'îzzaddm Müsak aş-Şalâhî'nin hâcibliğinde
bulunan bir kürdün oğludur. 570/1175 senesi sonlarında,
Mısır'da Isna'da doğdu. Tahsilini Kahire'de yaptı. Önce Kur'ânî
ilimler ve mâliki fıkhı, sonra nahv ve edebiyat okudu. Şam'a giderek
Emeviyye Câmiinin mâliki zâviyesinde tedrisatta bulundu. Sonra
Kahire'ye döndü ve oradan Iskenderiyye'ye geçti; 26 Şevval 646/
11 Şubat 1249'da vefat etti.
52 Bu mecmuada, Kamâladdın İbn al-Anbârı'ye âit sekiz risâle daha vardır.
53 Wafaydt al-a'ydn, I, 395-396; Mir'dt al-canân, IV , 114-115, sene 646; alBiddya
wa 'n-nihdya, XII, 176; an-Nucüm az-zdhira, VI, 361, sene 646; Buğya, s. 324;
Sullam al-wuşül, vr. 145 a ; Şadarât ad-dahab, V , 234-236; Hadiyyat al-'drifîn, I, 654-
655; Br, GAL., 1,303-306; Suppl., I, 531-539; İA, V , 2. kısım, 856 (İbnülhâcib, Moh.
Ben Cheneb) ve son üç eserde gösterilen yerler.
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER
Fıkh, arûz ve bilhassa gramere âit eserleri uzun zaman büyük
bir rağbete mazhar olan İbn al-Hâcib'in bu kasidesi 23 beyitten
müteşekkil olup belli başlı semaî müennesleri sayar. Bu kasîde
Maydânî'nin as-Sâmî ji 'il-asâmi (Tahra n 1859 )'sinde (s. 64-65),
al-Kâjiya' nin 1866 ve 1889 tabı'larmda, İbn 'Aqïl'in S ar h al-AljiyjVû'sinin
1872 baskısının sonunda basılmış; Haffner ve Cheikho
tarafından neşredilmiştir (Dix anciens traités de jilol. ar., Beyrut 1908,
s. 157). Ayrıca, ileride bahsedilecek olan 'Abdarrahîm ŞafI Purl'nin
Darürat al-adib'ı ve Kemâ l Paşa-zâde'nin risâlesiyle beraber bir mecm
ua hâlinde tab'edilmiştir (İstanbul 1309, s. 36-37).
Bu kasideye, İstanbul kiitüphânelerinde, bilhassa mecmualarda
tesadüf edilmektedir ki, şimdilik görülen nüshaları şunlardır :
1. Lala İsmâil Ef. Kütüphanesi, Nr . 706. Muhtelif eserlerden
çıkarılmış notlardan yüze yakın risâle ve kitap mukaddimelerinden
müteşekkil bir mecmuadır. Al-Hâc c Mustafâ b. al-Hâcc Muhammad
tarafından hicrî 1045—1081 tarihleri arasında (bk. vr. 26b, 87a,
120a, 295b) tertib edilmiştir. Mecmuanın başına sonradan ilâve
edilen bir nottan ayrıca vr. 295b deki istinsah kaydından bu zatın
1081/1671'de Üsküp Kadılığına tâyin edilen, Cânıi' an-nuqül adlı
Multaqa 'l-abhur şerhi'nin sâhibi Dellâk-zâde Hâfız Mustafa Efendi
olduğu öğrenilmektedir. 200^130 mm. eb'âdında ve 547 varaktır.
Mezkûr kasîde, mecmuanın aslî sahifesinden olmayıp, yapış-
tırılmak suretiyle ilâve edilen 201. varakm a ve b sahifelerindedir.
İnce bir nes-tâlik ile dört sütun üzerine yazılmıştır.
2. Ayni mecmuada (203a) tekrar geçmektedir.
3. Es'ad Efendi Kütüphanesi, Nr. 3699. Büyük bir kısmı
cÀlim
b. Muhammad b. Haraza al-Aydını al-Güzelhişarî tarafından 1095—
1114 (vr. ıo6b , ıo8b) tarihleri arasında zaman zaman yazılmış,
muhtelif not ve risâlelerden müteşekkildir. Koy u kahverengi meşin,
şîrâzeli, mıklebli, orta şemseli bir cild içinde 188 varaktır. Eb'âdı
210X120 (47X57)dir. Mezkûr kasîde ıı a
,
b sahifelerindedir.
4. Lâleli Kütüphanesi, Nr. 2214. Bir mecmuadır. Üzeri ebrûlu
kâğıt kaplı, sırtı meşin bir cild içinde 85 varaktır. Mezkûr kasîde
84b-85a
varaklanndadır. Kâğıdı açık krem renginde ve âharlıdır.
Kasideden önce gelen, mukaddimesine göre İkinci Murad (1421 —
i45i)' a ithaf edilen müellifinin ismi zikredilmiyen (ayrıca bk. Kaşf
a^-^unün, s. 247) Bidâ'ât al-muzcât, Kütahya'da 838/1434—35 tari-
ŞarkiyaI F. 8
I 10 NİHAD M. ÇETİN
hinde yazılmıştır (84a) ki, İbn al-Hâcib'in ayni kalemden çıktığı
görülen manzûmesi de herhâlde 838'de veya biraz sonra istinsah
edilmiş olmalıdır. Eb'âdı 130X175 (75XX00) mm.dir.
28. Burhânaddîn İbrahim b. 'Oma r b. İbrahim b. Xalïl alCa'barî
, Tadmit at-tadkîr ji 't-ta'nit wa 't-tadklr.
al-Ca'barî, 5 4 640/1242 tarihinde Ca'be r kalesinde doğdu. Bağ-
dad'da, Şam'da ve al-Xalîl'de (Halilürrahman) bulundu. Ramazan
732/1333'te öldüğü zaman doksanına yaklaşmış bulunuyordu.
Ca'barî'nin bu didaktik manzumesi M. b. Gheneb tarafından
neşredilmiştir55
.
29. Q i w à maddî n Lutfallâh Amî r Kâtib b. Amî r 'Oma r alcAmîd
al-Itqânî , Wardat al-arwdh jil-asma* al-marwiyya ji,
l-muyannatdt
as-samd'iyya.
Qiwàmaddïn İbn al-'Amîd al-İtqânî5 6, 19 Şevval 685/9 Kânunuevvel
1286 tarihinde, Fârab yakınında İtkan'da doğdu. Tüster,
Şam, Kahire ve Bağdad'da müderrislik ve kadılık gibi vazifelerde
bulundu. 11 Şevval 758/28 Eylül 1357'de Mısır'da öldü.
Wardat al-arwdh? 25 beyitlik bir manzume olup, dört fasla ayrıl
mıştır. Fasıllar şu başlıkları taşır :
i w f
J^zi î «JLkSljJp j [¡.i t yJo [j^Üj- a tİ_J i li-9
ÂiüljJp a^l j lif İç® J-^2-9 ' ¿y }i j jS-^i V*
Bu manzumenin bir nüshası
07
Lala İsmâil Efendi Kütüphanesinde
706 numaralı mecmuanın 201
b - 202b varaklarmdadır
58.
30. Kemâ l Paşa-zâd e Şemseddîn Ahmed, ar-Risdla ji tahqiq
al-mu'annat as-samâ'i.
54 Mir'ât al-canân, II, 285-286; Tabaqât aş-şdfi'iyya, VI, 82; Fawât al-wafayât,
I, 30; ad-Durar al-kâmina, I, 50-51; arı-Nucüm az-zâhira, IX , 292; Miftâh as-sa'dda,
I I, 391-392; Buğya, 184; Sultam al-wuşül, vr. 4 b; Şadarât ad-dahab,Vl, 97; Hadiyyat
al-'ârifîn, I, 14; Br., GAL, II, 165; Suppl., II, 134-135, ayrıca son iki eserde gösterilen
yerler.
55 Poème didactique sur le féminin, £A, XXVI , 1911 , s. 358-381.
56 Ad-Durar al-kdmina, I, 414-416; Buğya, s. 201 ; Miftâh as-sa'dda, II, 129-
131 ; Sullam al-wuşül, 54 b ; Şadardt ad-dahab, VI, 185; Hadiyyat al-'drifïn, s. I, 839;
Br., GAL, II, 79; Suppl., II, 87.
57
Diğer nüshası için bk. Cataloghi dei codici orientali di allenne bibliotheche d'Italia,
Firenze 1878—1892, nr. 39.
58 Mecmuanın tavsifi için bk. nr. 27/1
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER " 5
Kemâ l Paşa-zâde
59, Fâtih devri emirlerinden Kemâ l Paşa'nm
torunu ve Süleyman Bey'in oğludur. Önc e askerlik mesleğine girmişken,
sonra ilmiyye mesleğine geçmiş, babasından ve devrinin
büyük âlimlerinden okumuş, müderrisliklerde ve kazaskerlikte bulunmuş,
mesleğinde yükselerek g32/i526'da Şeyhül'islâm olmuştur.
Vefatı 2 Şevval 940/17 Nisan 1534 tarihindedir.
Kemâ l Paşa-zâde, en büyük Osmanlı âlimlerinden biri olup,
devrinin hemen bütün ilimlerine dâir kitap ve risâleler yazmıştır.
Bu âlimin yukarıda bahsedilen risâlesi müteaddit defala r basılmıştır
60. Kütüphanelerde yazma nüshalarına da tesâdüf edilmektedir
ki, şimdilik görülebilenler şunlardır :
1. Üniversite Kütüphanesi, AY . 1637. Bu yazma, Kemâ l Paşazâde'nin
risâlelerinden mürekkep bir mecmua olup, kahverengi,
üzeri renkli çiçeklerle süslü, şemseli, mıkebli ve şîrâzeli bir cild
içerisinde 295 varaktır. Bahis mevzuu risâle 271
b - 272 b varaklarmdadır.
Yaldı z çerçevede, her sahifede 17 satır olmak üzere
bazı kelimeleri harekeli, tâlik ile yazılmıştır. Kâğıdı filigranlı, ince
ve âharlıdır. Aş-Şayx Ahmad Huşâmaddm cUşşâqî tarafından
1154—1741't e yazılmıştır (bk. vr. 166a) Eb'âdı 215x21 8 (65x130)
mm.dir.
2. Lala İsmâil Efendi Kütüphanesi'nde 671 numaralı mecmua
içerisindedir. Mecmua, sırtı ve kenarları meşin, üzeri ebrûlu kâğıt
kaplı, mıklebli, şîrâzeli bir cild içinde 303 varaktır. Risâle 300b-30i
b
varaklarmdadır. Yazısı tâliktir, her sahifede 21 satır vardır. Risâ-
leden bir evvelki eser, "İstanbul, 23 Şevval 1014/4 Mar t 1606 tarihini
59 Sehî, Heşt-bihişt, İstanbul 1325, s. 43; Lâtifi, Tezkiretü'ş-şuarâ, istanbul
1314, s. 79-82; Ahdî, Gülşen-i şuarâ, Millet Kütüphânesi, tarih kısmı 774,
vr. 21 b - 35 b ; Âşık Çelebi, Meşâ'irü 'ş-şu'arâ'', Üniversite Kütüphanesi, TY , 2406,
vr. 44 a-48b ; Taşköprî-zâde, aş-Şaqâyiq an-nuimâniyya, (Wafayât al-a'ydn, Bulak
1299 kenarında), I, 591 ; Mecdî, Şaqâyiq an-nu'mdniyya tercemesi, İstanbul 1269, s.
381 ; Br., GAL, II, 449; Suppl., II, 668-673; H. Ritter, Ayasofya Kütüphanesi'nde tefsir
ilmine ait arapça eserler, zikredilen yer, nr. 62; İstanbul Kütüphaneleri Tarih-coğrafya
yazmaları katalogu, İstanbul 1943-47, s. 120 v.dd.; İstanbul Kütüphaneleri türkçe yazma
divanlar katalogu. İstanbul 1947, s. 103 v.dd.; İA, VI, 561b v. dd. (Kemâl Paşazade,
İsmet Parmaksızoğlu) ve son dört eserde gösterilen yerler.
60 Kâfiya (Cavvnpore 1282 ve Delhi 1306 baskıları) içerisinde (Bk. Br. Suppl.,
I I, 673), ayrıca 27 ve 32 numaralı risalelerle beraber İstanbul'da 1309 da
basılmıştır (s. 34-35). Bu baskı muhtasar ve çok hatâlıdır.
I 10 NİHAD M. ÇETİN
taşımaktadır (vr. 200a). Risâle de aynı yazıyla yazılmış bulunduğuna
göre belki aynı ay içinde istinsah edilmiştir. Eb'âdı 135x200 (ı6o x
175) mm.dir.
3. Hâlet Efendi Kütiiphanesi'nde, 828 numarada, Kemâ l
Paşa-zâde'nin muhtelif risâlelerini ihtiva eden bir mecmuadadır.
Mecmua, kahverengi meşin, mıklebli ve şîrâzeli bir cild içinde 73
varaktır. Bahis mevzuu risâle 5i a -52a
varaklarmdadır. 25 satırlık,
nest'alikle yazılmıştır. Eb'âdı 165x265 (115.; 170) mm.dir. Yazma
tahminen hicrî XII. asra âittir.
4. Dârülmesnevî (Murad Molla) Kütiiphanesi'nde 555 numarada
bir mecmua içindedir. Mecmua, kahverengi meşin, şemseli,
mıklebli ve şîrâzeli bir cild içinde 65 varaktır. îb n Kemâl'in risâlesi
59a"59b varaklarmdadır. Kâğıdı filigranlı ve âharlıdır. Her sahifede
25 satır olmak üzere tâlikle yazılmıştır. 130x200 (85x145) mm.
eb'adında ve hicrî XI. asra âit yazmadır.
Bu sonuncu nüsha baştan ve sondan ihtisâr edilmiştir.
5. Âşır Efendi (Süleymâniye) Kütüphânesinde, 1158 numaradadır
(vr. ıo7 b -ıo8a ). Bu mecmua koyu fesrengi meşin, şîrâzeli ve
orta şemseli bir cild içindedir. Kâğıdı az âharlı ve muhtelif renktedir.
34 satırlık ta'lîk ile yazılmıştır. İlk risâlelerden ba'zıları Receb
1035 (vr. I7 b ), Şa'ban 1035 (vr. 28b) tarihilerni taşıdığına göre, belki
aynı sene içinde istinsâh edilmiştir. Eb'âdı 140 ;< 268 (230x110)
mm.dir. Bu yazma en doğru nüshalardan biridir.
31. Kema l P cLŞ 3, - Z 3, de, Risala tadklr al-qawm wa ta'nitihi.
"Q_awm" kelimesinin müzekker ve müennes olarak kullanılı-
şının dayandığı esasları münâkaşa eden bir risâledir.
Bir nüshası Fâtih Kütüphanesin'de 5340 numaralı mecmuadadır.
Kemâ l Paşa-zâde'nin risâlelerinden müteşekkil bu mecmua
kahverengi meşin bir cild içinde 145 varaktır. Bahis mevzuu risâle
ıı9 b -i20a
varaklarını işgal eder, her sahifede kırmızı cedvel içinde,
25 satırlık nesta'lîkle yazılmıştır. Kâğıdı beyaz, filigranlı, âharlıdır.
155x17 5 (80x155) eb'âdmda ve tahminen hicrî XII. asrın baş-
larına âittir.
32. 'Abdarrahî m b. 'Abdalkaılm Saf i Pürî , Darürat al-adib.
'Abdaırahlm Şafî Pürî 6 1
, XIX . asrın Hind âlimlerindendir.
6 1
Br. SuppL, II, 855; C. A. Storey, Persian Literatür, A bio-bibliografical Survey,
London 1927—39, II, 202.
ARAPÇADA KEYFİYETE DAİR MÜSTAKİL ESERLER 117
Kalküta'da yaşamış, arapça ve farsça hayli eser bırakmıştır. Arapç a
eserlerinden Darürat al-adlb, Arapça'daki müenııeslik ve müzekkerlik
mes'elesine tahsis edilmiş olup muhtelif defala r basılmıştır62.
Eserinin kısa mukaddimesine göre, müellif, dostlarından birinin
ricası üzerine Arapçadaki tezkir ve te'nis mes'elesi ile, bilhassa,
büyük güçlükler çıkaran semaî müennesleri îzah ve tesbit için bu
risâleyi kaleme almıştır. Eserde önce kelimelerin müzekkerlik ve
müennesliği, te'nis alâmetleri, Basra ve Küf e mekteplerine bağlı
dilcilerin bu hususlardaki ba'zı mühim görüşleri kısaca belirtilerek
(s. 39). alfabetik bir gruplandırma ile semaî müennesler zikredilir.

33. Müellifi meçhul bir eser: Kitâb al-mııdakkar ma'l-mu^annat
(muhtasar).
Hicr î yedinci asırda istinsah edilmiş bir nüshası aşağıda tavsif
edilen bu eserin müellifi belli değildir. az-Za.maxşarî, İbn al-Hâcib,
al-Cürcânî, İbn Cinnl, İbn al-Vaşşâ1
. . . gibi âlimlerin sarf ve nahv,
aruz ve kafiye, bedi' ve beyân gibi mevzulara dair eserlerinin tam
metinlerini veya hulâsalarını ihtiva eden bir mecmuadadır. Risâle
on yedi fasıldan müteşekkildir. Her fasıl Ab ü Hâtim'in veya İbn
al-Anbârl'nin eserlerinin bâblarmın adlarına pek yakın başlıklar
taşımaktadır. Mecmuasına £ad di't-talab ilâ macrıfat al-adab adını
veren kâtip bunu kimin eserinden kısaltarak naklettiğini zikretmiyor.
Fakat risâlenin tedkiki, onun, Ab ü Hâtim'in ve İbn al-Anbârl'nin
olmamakla beraber, onların eseri tipinde, geniş kadrolu bir te'liflen
kısaltıldığı intibâmı uyandırıyor. Bu eser, aslından, muhtelif
hususlardaki açıklamalar ve şâhitler atılıp yalnız neticeler alınarak
vücuda getirilmiş bir kısaltma olabilir. Nitekim, eserde iki beyit
(vr. ıoo b , ıoı b ) ve al-Farrâ J
'dan yapılan bir nakil (vr. 102'') mevcuttur.

Nüshanın dâhil clduğu mecmua, Lâleli (Süleymaniye) Kütüphanesinde
3740 numarada kayıdlıdır. Kahverengi meşin, şîrâzeli ve
mıklebli bir cild içinde 184 varak olup, bahsedilen risâle 99a -ıo3a
varaklarına tesadüf eder. Kâğıdı koyu krem rengi ve az âharlıdır.
Koy u kahverengi bir mürekkeple, harekeli Arap neshiyle her sahi-
62 C. Brockelmann'm zikredilen eserinde sayılan baskılarından başka 27. ve
30. risâleleri de ihtiva eden mecmuada basılmıştır (İstanbul 1309, s. 38 v. d.d.).
I 10 NİHAD M. ÇETİN
fede 21 satır olmak üzere yazılmıştır. 113 x ıgg (85 x 140) mm. eb'âdındadır.
Mecmuanın on dördüncü ve son risâlesinin nihayetinde 4
Şevvâl 682/27 Birincikânun 1283 tarihi vardır.
Nihayet, görülmediği için müellifi ve mahiyetini tesbite şimdilik
imkân bulunamıyan, ancak İbn Cinnî'nm mezkûr eserinin
neşrinde, nâşirin kaydettiği
63 K. al-mııbtakar fi bayan mâ yata'allaqu
bi 'l-mu'annat wa' l-mudakkar de burada zikrile iktifa edilecektir. Şu
noktaya da işaret edilmelidir ki, bâzan, müstakil bir risâle intibâmı
uyandıran eserler tedkik edilince, bunların mufassal bir eserin mevzuumuza
ayrılmış bulunan kısmının naklinden ibaret olduğu görülmektedir.
Bu makalede ise, başta da arzedildiği gibi, Arapça'da
kelimelerin keyfiyetine âit manzum veya mensur, küçük veya büyük,
fakat müstakil eserler —müellifi bilinmiyen son risâle hâriç—- tarih
sırasiyle zikredildi. Şurası muhakkaktır ki, bilhassa mecmualar içerisinde,
burada anılan fakat herhangi bir nüshası bilinmiyen eserlere
tesâdüf edilmesi, mevcut olanların başka nüshalarının bulunması,
hattâ burada da adı geçmiyen eserlerin çıkması mümkündür .
Bu hususta yapılması melhuz ilâve ve tashihler, makale müellifinin
A b ü Hâtim as-Sicistânî ve İbn al-Anbârî'nin eserleri hakkındaki
çalışmalarının neticesiyle beraber verilecektir.
63 MO, VIII, 193, notta.
MÜELLİ F ADLAR I İNDEKS İ
(Rakamlar, makaledeki sıra numaralarını gösterir)
'Abdarrahîm b. 'Abdalkarîm Safî Pürî, 32
A bü 'Aşîda: Ahmad b.
cUbayd b. Nâşih al-Kafawî ad-Daylamî, 7.
A b ü Bakr Ahmad b. al-Hasan b. al- cAbbäs b. al-Farac b. Suqayr, 12.
A b ü Ca Mar Ahmad b. Muhammad at-Tabarî, 10.
A bü Hatim Sahi b. Muhammad as-Sicistânl, 5, 5.
A b ü 'Ubayd al-Q_âsim b. Sallâm al-Harawî, 3.
al- cAclânî, Abu'1-Cüd al-Qäsim b. Muhammad, 25.
al-Anbârî, Abü Muhammad al-Q_äsim b. Muhammad b. Basşâr, 9.
al-Aşma'î, Abü S a'Id 'Abdalmalik b. Qurayb, 2.
al-Ca'barî, Abu'l-'Abbâ s Burhânaddîn b. 'Omar, 28.
al-Ca'd, Abü Bakr Muhammad b. 'Otmân b. Masîh aş-Şaybânî, 17.
al-Farra5
, Abü Zakariyyâ Yahya b. Ziyâd, 1.
al-Hämid, Abü Müsä Sulaymän b. Muhammad b. Ahmad alBagdädl,
11.
İbn al-Anbârî, Abü Bakr Muhammad b. al-Qäsim b. Muhammad, 18.
İbn al-Anbârî, Kamäladdln 'Abdarrahmän b. Muhammad, 26.
İbn Cinnî, Abu '1-Fath 'Otmân, 24.
İbn Durustawayh, Abü Muhammad 'Abdalläh b. Ca'far al-Fasawî, 19.
İbn al-Hâcib, Camâladdîn 'Otmân b. 'Omar , 27.
İbn Kaysân, Ab u '1-FIasan Muhammad b. Ahmad, 13.
İbn Miqsam, Abü Bakr Muhammad b. al-Hasan b. Ya'qü b al-
'Attâr, 20.
İbn Sikkît, Abü Yûsuf Ya'qü b b. İshâk, 4.
İbn aş-Şimşâtî, Abu'l-Hasan 'All b. Muhammad al-'Adawî, 23.
İbn aş-Şuqayr, Abü Bakr 'Abdalläh b. Muhammad, 15.
İbn at-Tustarî, Abu'l-Husayn Sa'îd b. İbrâhîm.
İbn Xälawayh, Abü 'Abdalläh al-Husayn al-Hamadâni, 22.
Kemâl Paşa-zâde Şemseddin Alımed, 30, 31.
al-Mubarrad, Abu '1- 'Abbâs Muhammad b. Yazîd al-Azdî, 8.
Qivämaddln, Lutfallâh Amîr Kâtib b. Amî r 'Omar b. Amîr Gâzı
al-İtqânî, 29.
al-Waşşâ5
, Abu't-Tayyib Muhammad b. Ahmad b. ishäq, 16.
al-Xazzäz, Abu ?1-Husayn 'Abdalläh b, Muhammad b. Sufyän, 14.