ÖZ: Muhataba göre açık ve kusursuz bir söylem geliştirmenin kurallarını
inceleyen belâgat, “meânî, beyân ve bedîʽ” olmak üzere üçe ayrı-
lır. Meânî, sözün yerinde kullanılması için gerekli kuralları, beyân ile
bedîʽ ise edebî sanatlar genel başlığı altında görülen anlam ve söz sanatlarını
içerir. Anlam sanatları içinde yer alan teşbîh ve teşbîhten doğan
mecâzlar yani istiâre türleri, günlük konuşma ve yazı dilinin önemli unsurlarını
oluşturmaktadır. Bu makalede öncelikle belâgatin Arap, Fars ve
Türk edebiyatlarındaki gelişiminden kısaca söz edilecek, daha sonra Kazvînî’nin
Telhîs’inden başlanarak çoğu Tanzimat sonrasında Türkçe olarak
kaleme alınmış on bir belâgat kitabının “teşbîh” ve “istiâre” hakkında yapılmış
tarif ve tasnifleri sistemli bir biçimde ortaya konarak topluca de-
ğerlendirilecek; sonuç kısmında da küçük bir tartışma açılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Belâgat, beyân, hakîkat, teşbîh, mecâz, istiâre
An Analysis / Evaluation About Views Of “Teşbîh” And “İstiâre”
In Rhetorıc Boks
ABSTRACT: Rhetoric which examines rules of developing clear
and precise discourse is divided into three groups: “meânî, beyân and
bedî”. Me’ânî includes principles for the correct usage of word. “Beyân”
and “bedîʽ” contains subjects of the figurative language. “Teşbîh” and types
of “istiâre” which mean figures from getting “teşbîh” in literary style
are the important elements of spoken and written language/discourse.
First of all, the development of rhetoric in Arabian, Persian and Turkish
literatures will be mentioned briefly. Secondly, describing and classifying
about “teşbîh” and “istiâre” of eleven rhetoric books -beginning from
Kazvînî’s Telhîs- which were written after the Tanzimat will be brought
up in a systematic manner and evaluate collectively. Finally, problems
will be discussed.
Key Words: Rhetoric, beyân, reality, teşbîh, figure, istiâre

* Anadolu Üni. Edebiyat Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. gcelikelden@anadolu.edu.tr
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
62
1. Belâgat Çalışmaları
Ortak İslamî kültürün edebiyat anlayışının kuramsal yönünü oluşturan
belâgat çalışmaları, İslamiyetten önce Arap şairlerin şiirlerini, hatiplerin
ise nutuklarını sundukları panayırlarda yapılan edebî tenkitlerle baş-
lamış; Kur’ân’ın nazil olup, onu anlama, yorumlama ve anlatma gayeleriyle
ortaya konan tefsir ve kelam eserleri doğrultusunda da gelişmiştir.
El-Câhiz (öl.255/869)’in Kitâbü’l-Beyân ve’t-Tebyîn’i, Abdulkâhir
el-Cürcânî (öl.471/1078)’nin Esrârü’l-Belâga ve Delâ’ilü’l-İ’câz’ı ile
Zemahşerî (öl.538/1144)’nin Keşşâf adlı tefsiri bu yönde verilen öncü
eserlerdendir. Belâgatin sistemli bir hâle getirilmesi ise Sekkâkî
(öl.626/1229)’nin Miftâhü’l-‘Ulûm adlı eseri ile gerçekleşmiştir.
Sekkâkî’nin ortaya koyduğu çerçevede telif edilen eserlerin en önemlileri
Hatîb el-Kazvînî (öl.739/1338)’nin Miftâhü’l-‘Ulûm’un belâgate ayrılmış
üçüncü bölümünü özetlediği Telhîsü’l-Miftâh’ı ve Taftazanî
(öl.792/1390)’nin Telhîs’e yazdığı Mutavvel ve Muhtasar isimli şerhleri
ile Seyyid Şerif Cürcânî (öl.816/1413)’nin Mutavvel’e yazdığı haşiyelerdir
(Kılıç 1992: 382; Saraç 2007: 349).
Belâgat sahasında Arapçadan sonra Farsça eserler de verilmiştir.
Bu sahada yazılan ilk eserler, Ömer er-Râdûyânî (H.V.yy.)’nin Tercemânü’l-Belâga’sı
ile Reşîdüddîn Vatvat (öl.573/1177)’ın Hadâ’iku’sSihr
fî-Dekâ’iki’ş-Şi’r adlı çalışmasıdır (Kılıç 1992: 384).
Osmanlı coğrafyasında belâgat ile ilgili eserler ise Sekkâkî, Kazvînî,
Taftazânî, Cürcânî ve Reşîdüddîn Vatvât’ın çizgisinde ortaya konulmuştur.
Yani belâgat sahasında hem Arapça hem de Farsça eserler takip
edilmiş, örnek alınmış ve okutulmuştur. Örneğin klâsik dönem medrese
eserlerinden sayılan Altıparmak Mehmed Efendi (öl.1033/1623)’nin
Kâşifü’l-Ulûm ve Fâtihâtü’l-Fünûn’u ile İsmâîl-i Ankaravî
(öl.1041/1631)’nin Miftâhü’l-Belâga ve Misbâhü’l-Fesâha’sı Kazvînî’nin
Telhîs adlı eserinin etrafında şekillenmiştir. Klâsik dönem medrese dışı
eserlerden biri olan Şeyh Ahmed el-Bardâhî (d.850/1446-7)’nin Kitâbu
Câmi’i Envâ’i’l-Edebi’l-Fârisî’si ve Surûrî (öl.969-70/1562)’nin Bahrü’l-Ma’ârif’ine
de Reşîdüddîn-i Vatvat’ın Hadâ’iku’s-Sihr isimli eseri
kaynaklık etmiştir (Saraç 2007: 352-353).
Tanzimat’tan sonra Batılı anlamda yeni okulların açılması Türkçe
belâgat kitabı telifini arttırmıştır. Öncelikle Mehmet Tâhir Selâm tarafından
Arapçadan Türkçeye çevrilen Mevlânâ İsâmüddîn’in Mizânü’l-Edeb
(1841)’i, ardından Ankaravî’nin adı geçen eseri yayımlanmıştır. Bu iki
eserden sonra kırka yakın eser basılmıştır. Aynı zamanda Yetiş’in “Yenileşme
Devri Türk Edebiyatında Millî ‘Rhetorique’ Meselesi” adlı maka-
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
63
lesinde millî bir belâgat ortaya çıkarıp çıkaramadıkları açısından incelediği
bu eserler şunlardır (1992/2: 385-387):
Eser Yazar Yayım tarihi
Mugni’l-Küttâb Mehmed Nüzhet 1869
Mi’yâru’l-Kelâm Selîm Sâbit 1870
Mebâni’l-İnşâ (2 cilt) Süleymân Paşa 1871-1872
Fenn-i Bedî’ Mehmed Mihrî 1872
Teshîlü’l-‘Arûz ve’l-Kavâfî
ve’l-Bedâyi’
Ahmed Hamdî 1872
Arûz-ı Türkî ‘İlm-i Kavâfî
Sanâyi’-i Şi’riyye ve ‘İlm-i
Bedî’
Ali Cemâleddîn 1874
Belâgat-ı Lisân-ı ‘Osmânî Ahmed Hamdî 1876
Zübdetü’l-Beyân Mihâlicî Mustafâ Efendi 1880
Hadîkatü’l-Beyân El-Hac İbrâhîm 1881
Belâgat-ı ‘Osmâniyye Ahmed Cevdet Paşa 1881
Ta’lîm-i Edebiyât, Recâîzâde Mahmûd Ekrem
1882
Şerh-i Belâgat El-Hac İbrâhîm 1884
Tedrisât-ı Edebiyye Abdurrahmân Fehmî 1884–85
Mîzânü’l-Belâga Abdurrahmân Süreyyâ 1888
El-Kavlü’l-Ceyyid fî-Şerh-i
Ebyâti’t-Telhîs ve Şerhayhi ve
Hâşiyeti’s-Seyyid
Mehmed Zihnî 1886-87
Mîzânü’l-Edeb Diyarbakırlı Sa’îd Paşa 1886-87
Zînetü’l-Kelâm Ali Nazif 1889
Istılâhât-ı Edebiyye Muallim Nâcî 1890
Muhtıra-i Belâgat, Ali Nazîma 1890
Belâgat Ruscuklu M. Hayri 1890
Mecâmi’ü’l-Edeb Mehmed Rif’at 1891
Osmânlı Edebiyâtı Menemenlizâde Mehmed
Tâhir
1897
Osmânlı Edebiyâtı Numûneleri Mehmed Celâl 1896-97
Esrâr-ı Belâgat İsmâil Hakkı 1899-1900
İlm-i Belâgat Mehmed Şükrî 1902–1903
Edebiyât Süleymân Fehmî 1907–1908
Nazariyyât-ı Edebiyye Reşîd 1910
Ayrıca Şahabettin Süleymân’ın San’at-ı Tahrîr ve Edebiyât
(1329)’ı, Mehmet Fuad Köprülü ve Şahabettin Süleymân’ın ortak neşrettikleri
Ma’lûmât-ı Edebiyye (1330) adlı eser, Ali Ekrem’in Dârülfünûn’da
verdiği ders notlarının toplanmasıyla ortaya çıkan Lisân-ı Edebiyât
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
64
(1330), Dârülfünûn’da Edebiyât Dersleri (1330-1331), Nazariyyât-ı Edebiyye
(1331-1332, 1332-1333, 1333-1334) adlı eserleri ve Ferit Kâm ile
Mehmed Âkif’in aynı fakültede verdiği derslerin notlarından oluşan
Âsâr-ı Edebiyye Tedkîkâtı Dersleri (1331-1332), (1913) ve Kavâ’id-i
Edebiyye (1329) adlı eserler de sayılabilir.
Cumhuriyet döneminden sonra da konuyla ilgili birçok eser kaleme
alınmıştır. Bunlardan en belli başlıları şöyle sıralanabilir:
Eser Yazar Yayım tarihi
Edebî Sanatlara Dair Ali Nihâd Tarlan 1930
Edebiyât Lugatı Tâhirü’l-Mevlevî 1936
Edebiyat Bilgileri İsmail Habib Sevük 1942
Edebî Bilgiler Nihâd Sâmî Banarlı 1944
Edebî Sanatlar Seyit Kemâl Karaalioğlu 1964
Edebiyât Bilgi ve Teorileri (Belâgat) M. Kaya Bilgegil 1980
Örneklerle Türk Şiir Bilgisi Cem Dilçin 1983
Açıklamalar ve Örneklerle Edebî
Sanatlar
Numan Külekçi 1999
Belâgat-Kur’an Edebiyâtı Nusreddin Bolelli 2006
Klasik Edebiyât Bilgisi-Belâgat M. A. Yekta Saraç 2007
2. Seçilen Belâgat Kitapları
Bu çalışmada kullanılan eserler Kâzım Yetiş’in “Belâgat, Rhétorique
ve Edebiyat Nazariyesi sahasında Türkçe Neşredilmiş Kitapların
Açıklamalı Bibliyografyası” adlı makalesinden (1992/1) ve “BelâgatTürk
Edebiyatı” adlı ansiklopedi maddesinden faydalanılarak belirlenmiştir
(1992/2). Yapılan değerlendirme sonunda belâgat sahası içinde yayımlanan
bu kitapların genel çerçeve olarak adeta birbirini tekrarlaması
nedeniyle söz konusu kitaplar içinde öne çıkan ve merakımızı celbeden
eserler seçilmeye gayret edilmiştir.
Sekizi eski harfli, üçü de yeni harfli olarak belirlenmiş kitapların
ilki belâgat alanında başat bir eser sayılan Kazvînî’nin Telhîs’idir. Ankaravî’nin
Miftâhü’l-Belâga ve Mısbâhü’l-Fesâha’sı bu öncü kitabı takip
etmiştir ve neşredilen ilk Türkçe belâgat kitabıdır. Belâgat-ı Lisân-ı
‘Osmânî ise klâsik Arap belâgatinin tam olarak verildiği ilk matbu kitaptır.
Belâgat-i Osmâniyye, bazı gazete yazıları ve müstakil eserlerle üzerinde
tartışılan ilk belâgat kitabı olması hasebiyle dikkat çeker. Klâsik
belâgate bağlı olan Mecâmi’ü’l-Edeb, Süleyman Paşa’dan beri görülen
Batı retoriğine ait bölümlere de yer vermiş, bu alandaki en hacimli eserdir.
Mebâni’l-İnşâ ile Ta’lîm-i Edebiyât edebiyat incelemelerinde Batı re-
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
65
toriğine yönelme gayretleri içermeleri açısından önemlidir. Nazariyyât-ı
Edebiyye ise edebî eser incelemelerinde takip edilen sistemi tartışmaya
açar ve edebiyat nazariyesi açısından farklı bir yol tutar. Bu, edebiyat bilgi
ve teorilerini yeniden yorumlama çabasıdır.
M. Kaya Bilgegil’in Edebiyat Bilgi ve Teorileri adlı kitabı günü-
müze en yakın ve en ciddi teori kitabıdır. Üstelik ondan sonra bu manada
esaslı bir teori çalışması da yapılamamıştır. Mugni’l-Küttâb, tam bir
belâgat kitabı olmasa da kendi içinde tutarlı ve düzgün olmasıyla dikkat
çekmiştir. Tam bir belâgat kitabı olma özelliği arz etmeyen bir diğer kitap
ise Miʽyârü’l-Kelâm’dır. Bu kitapta belâgatin hakîkat, mecâz, teşbîh ve
istiâre konularının basitleştirilerek nasıl anlatıldığı merak edilmiştir.
Değerlendirmemize kaynaklık eden eserlerin tam listesi ise şöyledir:
1. Doç. Dr. Yanık, Nevzat H., Prof. Dr. Mustafa Kılıçlı, Prof. Dr.
M. Sadi Çögenli, Hatîb El-Kazvînî, Telhîs ve Tercümesi,
Kur’ân’ın Eşsiz Belâgati, Huzur Yayın, Dağıtım, İstanbul,
(Tarihsiz).
2. İsmail Ankaravî, Miftâhü’l-Belâga ve Mısbâhü’l-Fesâha,
Tasvîr-i Efkâr, İstanbul, 1284.
3. Mehmed Nüzhet, Mugni’l-Küttâb, İstanbul, 1286.
4. Süleymân Paşa, Mebâni’l-İnşâ 1. cilt, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye-i
Şâhâne Matbaası, İstanbul, 12891
.
5. Ahmed Hamdî, Belâgat-ı Lisân-ı ‘Osmânî, Matbaa-i Amire,
İstanbul, 1293.
6. Recâîzâde Mahmûd Ekrem, Ta’lîm-i Edebiyât, Mihrân Matbaası,
İstanbul, 1299, (2. Baskı)2
.
7. Selîm Sâbit, Miʽyârü’l-Kelâm, Matbaa-i Osmaniyye, İstanbul,
1302.
8. Mehmed Rif’at, Mecâmi’ü’l-Edeb, Kasbar Matbaası, Dersa’âdet,
1308.
9. [Ahmed] Reşîd [Rey], Nazariyyât-ı Edebiyye: 1.cilt, Ahmed
İhsân ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1328.

1 Eserin 1294’te aynı matbaada 2. Baskısı yapılmıştır (F. Abdullah 1954: 132).
2 Eser ilk defa taş baskıyla 1296/1879’da Mekteb-i Mülkiye-i Şâhâne Matbaası’nda,
1299/1882’de ise Hurûfât baskısı ile basılmıştır (Yetiş 1996: 55).
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
66
10.Bilgegil, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, 2.baskı, Enderun
Kitabevi, İstanbul, 19893
.
11. Karabey, Turgut ve Mehmet Atalay, Ahmed Cevdet Paşa,
Belâgât-i Osmâniyye, Akçağ Yayınları, Ankara, 20004
.
3. Seçilen Eserlerdeki Beyân Bölümleri
Hakîkat, mecâz, teşbîh, istiâre, kinâye gibi ifadedeki kuvvet ve
açıklık derecesini değiştiren kavramlar belâgatin “beyân” bölümünde incelenir.
Beyân kelimesinin sözlük anlamı “anlatmak, açık söyleme, ifade,
ifham”dır (Şemsettin Sami 1998: 327). Bir belâgat terimi olarak ise dü-
şünceyi, amaçlanan açıklık derecesine göre ifade etmeye yarayan anlatım
teknikleri bütünüdür.
Mecâz, “İsm-i mekândır, bu münasebetle bir ucundan öbür ucuna kat’-i
mesâfe ile güzer olunan yola ıtlak olunur ve ehl-i ulûm ıstılâhında hakîkat
mukabilidir ki mevzû’un leh olmayan ma’nâda bir alâka ve münâsebet
sebebiyle isti’mâl olunan kelimeden ibâretdir.” (M.Âsım 1305: 2/788)
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı üzere sözün gerçek anlamının
dışında, kendisine ait olmayan bir kavramı ifade etmesi şeklinde tanımlanan
mecâz, iki şekilde meydana gelir: İlki, sözün kendi anlamının dışında
kullanılmasını sağlayacak bir engelleyici ipucunun bulunmasıdır. İkincisi
de sözün bir engelleyici ipucu olmaksızın gerçek anlamının dışında kullanılmasıdır.
Birinci yol, alakası teşbîh olanlar ve alakası teşbîhten ayrı
olanlar şeklinde ikiye ayrılır. Alakası teşbîh olan mecâzlar “istiâre”, baş-
ka türlü alakası olanlar da “mecâz-ı mürsel” olarak adlandırılır. İkinci yol
ise “kinâye”yi oluşturmaktadır.
Seçilen eserlerin ikinci kısmı beyân bölümüne ayrılmıştır. Ancak
aşağıdaki tabloda da görüldüğü üzere Süleymân Paşa, Recâîzâde
Mahmûd Ekrem ve Manastırlı Mehmed Rif’at ve [Ahmed] Reşîd
[Rey]5
’in kitapları bu genellemenin dışında kalmaktadır.

3 Eserin ilk baskısı: Atatürk Üniversitesi Yayını, Sevinç Matbaası, Ankara
1980.
4 Eserin ilk baskısı 1298/1881, 2. baskısı 1299/1882’de İstanbul’da yapılmıştır.
Yazıya kaynaklık eden bu kitapta eserin Matbaa-i Osmâniye 1299/1882,
Nişan Berberyan Matbaası 1310/1892 ve Şirket-i Mürettebiyye Matbaası
1323/1905 tarihli baskılarının mukayeseli ve transkripsiyonlu metni
kullanılmıştır (Karabey ve Atalay 2000:VII).
5 Reşîd, “üslûbun ma’nâya ait olarak belâgat denilen, ahvâl ve meziyyâtından
bâhis olan kısmına me’ânî” diyerek, edebî sanatları bu bölümün içinde anlatmıştır
(1328: 135-291).
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
67
Kazvînî El-fennü’s-sânî ‘ilmü’l-beyân
Ankaravî Bâb-ı sânî ‘ilm-i beyâna müte’allik olan kavâid ü ıstı-
lâhâtı beyân eyler.
M. Nüzhet Beşinci bölüm: Kısm-ı sânî sanâyi’-i ma’neviyye
beyânındadır.
S. Paşa Fasl-ı râbi’
A. Hamdî Mebhas-i sânî
R. M. Ekrem Üçüncü fasl: Tezyînât-ı Üslûb-Envâ’-ı Mecâz
S. Sâbit Fasl-ı sânî: İfâde-i merâm
M. Rif’at Üçüncü Kitap
Reşîd Me’ânî
M. K. Bilgegil İkinci Kitap-Birinci Bölüm
A. Cevdet Bâb-ı sânî
1. Tablo
Kazvînî, beyân bölümünü eserinin “el-fennü’s-sânî ‘ilmü’l-beyân”
başlığı altında ele almıştır. Burada öncelikle lafzın ma’nâya olan delâletinde
mutâbakat, tazammun ve iltizâm ilişkilerine kısaca değinmiş ve
mecâzı, lafzın gerçek anlamının dışında, kendisine ait olmayan bir kavramı
karîne (engelleyici ipucu) ile ifade etmesi şeklinde tanımlamıştır.
Lafzın bir karîne olmaksızın gerçek anlamının dışında kullanılmasına da
kinâye demiştir. Teşbîh alakası ile kurulan mecâzlar da vardır, diyerek
önce teşbîhi ele alacağını söylemiş ve bu açıklamalardan sonra beyân bö-
lümünü teşbîh, hakîkatve mecâz, mecâz-ı mürsel, istiâre, kinâye ana baş-
lıklarıyla sınırlandırmıştır (Yanık vd. t.y.: 93). R. M. Ekrem ve Reşîd’in
eserleri dışındaki diğer eserlerde bu sıralamanın çok fazla değişmediği
görülmüştür (bkz. 2. Tablo).
Kazvînî Teşbîh, Hakîkat ve Mecâz, Mecâz-ı Mürsel, İstiâre,
Kinâye
Ankaravî Teşbîh, Hakîkat ve Mecâz, Mecâz-ı Mürsel, İstiâre,
Kinâye
M. Nüzhet Hakîkat, Mecâz, Mecâz-ı Mürsel, İstiare, Kinâye Teşbîh
S. Paşa Hakîkat, Mecâz, Mecâz-ı Mürsel, İstiâre, Kinâye Teşbîh
A. Hamdî Teşbîh, Hakîkat ve Mecâz, Mecâz-ı Mürsel, İstiâre,
Kinâye
S. Sâbit Hakîkat, Mecâz, Mecâz-ı Mürsel, Kinâye, İstiâre
M. Rif’at Mecâz, Mecâz-ı Mürsel, İstiâre, Teşbîh, Kinâye
M.K. Bilgegil Hakîkat, Mecâz, Teşbîh, İstiâre, Mecâz-ı Mürsel, Kinâye
A. Cevdet Hakîkat, Mecâz-ı Akli, Mecâz-ı Mürsel, Teşbîh, İstiâre,
Kinâye
R. M. Ekrem Mecâz-ı Tahyili, İstiâre, Teşbîh, Mecâz-ı Mürsel, Tariz ü
Kinâye, Tezad ve Mukabele, Edeb-i Kelam, Teşhis ve İn-
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
68
tak, Müşakele, İhya, Mübalağa.
Reşîd Mecâzât, Temâsül, Teşhis, İstibdâl, İstiâre, Teşbîh, Telmih,
Kinaye, Hüsn-i Talil, Mecâz-ı Mürsel, Zerafet, Tevriye,
İham, Müşakele, Tecnis, Terdid, Tecahül-i Arif,
Tedric, Tensik-i sıfat, Rücu’, Kat’, Sükut-ı Beliğ, İltifat,
Aks, Edeb-i Kelam.
2. Tablo
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere teşbîh ve istiâre, hakikat
ve mecâz başlıklarıyla iç içedir. Bu durumda öncelikle hakikat ve mecâz
kavramlarına değinilecektir.
Hakîkat ve Mecâz: Söz ve anlam arasındaki ilişkiyi tanımlayan
delâlet vaz’î, tazmînî ve iltizâmî olmak üzere üç şekilde ortaya çıkar.
Vaz’î delâlet, bir sözün tahsis edildiği konuya delâleti yani gerçek anlamı
olup, söz konusu eserlerde hakikat terimiyle karşılanmıştır. Hakîkatin
“meânî-i mevzû’un lehinde isti’mâl olunan elfâz” ve mecâzın “karîne-i
mâni’â ile me’ânî-i mevzû’un-lehden gayrı bir ma’nâda isti’mâl olunan
elfâz” tanımları arka arkaya verilerek, bu iki terimi bir arada anlatma yoluna
gidilmiştir (Yanık vd. t.y.: 110; Ankaravî 1284: 81; M. Nüzhet 1286:
110; S.Paşa 1289: 53; A. Hamdî 1293: 68; M. Rif’at 1308: 243; Bilgegil
1989: 127; Karabey-Atalay 2000: 78-79).
Selîm Sâbit, hakîkati “makâm-ı ifâdede îrâd olunan nutk ve ibârenin
şâmil olduğu kelimeleri ma’nâ-yı hakîkîlerinde isti’mâl eylemek”,
mecâzı da “kelimât-ı mezbûreyi bazı karîneler ile ma’nâ-yı hakîkîlerine
münâsip diğer bir ma’nâda isti’mâl etmek” şeklinde tanımlamıştır (1302:
16-17).
Reşîd ise “Elfâzın delâlet-i vaz’iyyesine hakîkat, delâlet-i ‘âriziyyesine
de mecâz derler.” suretinde bir tarifte bulunmuştur (1328: 174).
Burada kelimenin gerçek anlamının “cevher”, mecâzî anlamının ise
“araz” kavramıyla ilişkilendirildiği görülmektedir.
Bu tanımlardan sonra Kazvînî, A. Cevdet, M. Rif’at ve Bilgegil’in
eserlerinde hakikat ve mecâzın lugavî, şer’î, örfî hâss ve örfî âmm olmak
üzere dört türünden bahsedilmiştir. Kazvînî’de bu terimlere ait bir tanım
yoktur. Ancak bu terimlerden hangisine ait olduğu belirtilmeden birkaç
örnek verilmiştir (Yanık vd. t.y.: 110-111). A. Cevdet söz konusu ayrımları
“bir ma’nâ-yı lugavîden bir alaka ve münasebetle mebnî bir ma’nâ-yı
şer’îye ya da örfîye nakl ile vaz olunan kelimeye menkûl denilir ki bu kelime
bir cihetle hakikat ve bir cihetle mecâz olur.” açıklamasıyla menkul
olarak değerlendirmiştir (Karabey-Atalay 2000: 78).
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
69
M. Rif’at ve Bilgegil’in eserlerinde bu terimlerin tanım, tasnif ve
örneklerinin ayrıntılı bir biçimde anlatıldığı görülmüştür (bkz. 3. Tablo).
Terimler M. Rif’at M. K. Bilgegil
hakîkat-i lugaviyye
/ lugavî
hakîkat
Lafzın lugat cihetiyle mevzu’
olduğu ma’nâda isti’mâlidir.
Arslan lafzından yırtıcı bir
hayvan kastetmek gibi (1293:
251).
Lafzın kendisine mahsus
ma’nâya delâletidir. Çiçek, ev,
yol, halı, el lafızlarının kendilerine
tahsis edilmiş ma’nâlara
delâleti gibi (1989: 128)
hakîkat-i
şer’iyye / şer’î
hakîkat
Bir lafzın şer’en mevzû’ olduğu
ma’nâda isti’mâlidir.
Salât lafzı [Hz. Peygamber’e
dua (Tulum 2013:370)]
şer’en namaza mevzû’ oldu-
ğundan ehl-i şer’ nezdinde
namaz ma’nâsına isti’mâl
olunması gibi (1293: 252).
Bir lafzın şerîatte kazandığı
ma’nâya delâletidir. Mesela
salât kelimesi du’â ma’nâsına
geldiği halde; şer’îat ehli bu
ma’nâ yerine namaz ma’nâsını
getirmişlerdir (1989: 128-129).
hakîkat-i örfiyye
/ örfî
hakîkat
Bir lafzın ma’nâ-yı
mevzû’unun gayrısında isti’mâli
örfen hakîkat derecesindedir
(1293: 253).
Lugavî hakikatin bütün bir kavim
içinde kazandığı yeni
ma’nâdır tanımını yaptıktan
sonra buna eski kitapların örfî-
i ‘âm dediğini ekleyerek
hakîkat-i örfiyye-i âmmeye örnek
vermiştir. Rüzgâr kelimesinin
dalgalanmış havaya, misafir
kelimesinin mihmâna,
merkeb kelimesinin ayaklı bilinen
hayvana delaleti gibi
(1989: 128).
hakîkat-i örfiyye-i
âmme
Örfün ‘âmm olmasıdır. Dâbbe
kelimesi lugat cihetiyle
arz üzerinde yürüyen nesneye
mahsus iken örfî-i âmm cihetiyle
dört ayaklı hayvanattan
üzerlerine yük yükletilen
hayvanlara mahsus olduğunda
dâbbeden bu hayvanların
birisi meselâ bârgîr kast olunursa
hakîkat-i örfiye-i âmme
ve cümlesi murad olunursa
mecâz-ı örf-i âmm olur
(1293: 253).
Örfî hakîkate bakınız.
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
70
hakîkat-i örfiyye-i
hâsse /
hâs örfî
hakîkat
Örfün hâss olmasıdır. Fi’il
lafzı lugat cihetiyle hadese
mevzû’ iken bir cemâ’at-ı
mahsûs olan nahviyyûn ‘ındinde
“yazdı, yazıyor, yazacak”
gibi kelimât-ı mahsûsaya
tahsis edilmesi gibi (1293:
253).
Örfün lafızlara bir kısım zümreler
arasında bilinen yeni
ma’nâlar kazandırmasıdır.
Kadîm kelimesinin lugavî hakikatte
“eski”nin karşılığı iken
felsefede “vücuduna başlangıç
olmayan” ma’nâsını kazanması;
fiil iş demekken, gramerlerin
ona “eylem ve zama’nâ delalet
eden kelime” ma’nâsını
kazandırması gibi (1989: 128).
mecâz-ı lugavî/lugavî

mecâz
Lafzın lugat cihetiyle mevzû’
olduğu ma’nânın gayrısında
isti’mâlidir. Arslan lafzından
cesur bir adam kastetmek gibi
(1293: 252).
Kelimenin engel bir karîneden
dolayı kendisine mevzû’ olan
ma’nânın dışına çıkmasıdır.
Toprak kelimesinin mezar
ma’nâsında kullanılması ve
gül lafzının yanağa delâlet etmesi
gibi (1989: 130)
mecâz-ı şer’î /
şer’î mecâz
Bir lafzın şer’en mevzû’ olduğu
ma’nânın gayrısında isti’mâlidir.
Salât lafzının du’â
ma’nâsında isti’mâli gibi
(1293: 252).
Şerîat ehlinin salât lafzını du’â
ma’nâsında kullanmasıdır
(1989: 131).
mecâz-ı
örfî/örfî
mecâz
Bir lafzın mâ-vuzı’alehlerinin
gayrısında isti’mâli
örfen mecâzdır. Mecâz-ı örfî
âmm ve hâss olması örfin
‘âmm ve hâss olmasına bağ-
lıdır.
Mecâz-ı örfî âmm için
hakîkat-i örfiyye-i âmme nin
örneğine bakınız. (1293:
253).
Mecâz-ı örf-i hâss ise fi’ilden
hades ma’nâsıyla kitâbet ve
hiyâtet gibi ma’nâların kast
edilmesidir.
Örf-i âmm ve örf-i hâss olan
mecâz şeklinde ikiye ayrılmış-
tır (1989: 130-131).
Tütün lafzı, lugatte yanan bir
şeyden çıkan duman
ma’nâsına gelirken, bilâhere
insanlarca sigara yapılmak, pipoya
doldurulmak suretiyle
içilen nikotinli nebat yapra-
ğında ad olmuştur. Bu
ma’nâda örfî-i ‘âmm olan bir
hakîkatvardır. Fakat derin bir
hasret ifade etmek üzere bir
şeyden gözümde tütüyor diye
söz edersek örfî-i ‘âmm olan
bir mecâz yapılmış olur.
Hesap, ölçü ile alakalı bir
ma’nâ ismidir. Lafzın ilk
ma’nâsıyla alınıp ondan
muhâsebe, muhâsebât gibi
ma’nâların kastedilmesi ise
örf-i hâss olan mecâzdır
(1989: 131).
3. Tablo
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
71
Hakîkat ve Mecâz başlığında değerlendirilmesi gereken bir diğer
mecâz türü de aklî mecâzdır. Genel olarak aklî mecâz, fiilin hakîkî
fâ’ilinin dışındaki unsurlara isnâd edilmesi şeklinde bilinir. Aklî mecâzın
tanımı, özellikleri ve örneklerine ise Kazvînî, A. Cevdet, M. Rif’at ve
Bilgegil’in eserlerinde rastlanmıştır. Kazvînî’de bu konu Me’ânî bölümü-
nün İsnâd başlığı altında yer alırken (Yanık vd. t.y.: 9-12), A. Cevdet’te
“Fasl-ı Evvel Mecâz-ı Aklî Beyânındadır” adlı bölümde anlatılmıştır
(Karabey-Atalay 2000: 79). M. Rif’at aklî mecâz konusunu A. Cevdet
Paşa’dan nakl ettiğini söylemiştir (1293: 255). Bilgegil’in bu konuya dair
söyledikleri ise diğer isimlerden farklı değildir (1989: 131-133). Aklî
mecâzın başlı başına bir makale konusu olduğu görüldüğünden burada
ayrıntıya girilmemiştir. Zira Sedat Şensoy’un “Belâgat Geleneğinde Aklî
Mecâz Tartışmaları” adlı makalesinde bu konu enine boyuna tartışılmıştır
(2002: 1-37).
Kısacası bir kelimenin hakîkî ve mecâzî olarak iki temel anlamı
vardır. Bu anlamların da lugavî, ıstılahî ve örfî olmak üzere üç ayrı kola
ayrıldığı, kelime hakkında sağlıklı bir hüküm vermek için unutulmamalı-
dır.
Teşbîh
Teşbîhin tanımı: Bir kelimeyi hakîkî ma’nâdan mecâzî ma’nâya
nakletmek için kullanılan alakalardan biri olan teşbîh, “bir şeyin başka bir
şeye ma’nâda müşâreket/ortaklık üzerine delâleti” şeklinde tanımlanmaktadır
(Yanık vd. t.y.: 94; Ankaravî 1284: 43; M. Nüzhet 1286: 120; S. Pa-
şa 1289: 63; A. Hamdî 1293: 69; S. Sâbit 1302: 19; Bilgegil 1989: 134).
Bu tanımın yanısıra aşağıdaki tanımlara da rastlanmıştır:
M. Nüzhet “Bir şeyin nefsinde olan evsâftan birinde iki şeyin iştirâki üzerine
delâlettir veya mestûr olan şeyi zâhire çıkarmak ve mü-
şebbehün bihin ahkâmından bir hükmü müşebbeh isbât eylemektir.”
(1286: 120).
A. Cevdet “Bir şeye mezîd-i ihtisâs ve taalluku olan vasıfta diğer şeyin
müşâreket ü mümâseletine delâlet etmek” şeklinde genişletmiştir
(Karabey-Atalay 2000: 83).
M. Rif’at Bir şeyin ziyâde-i ihtisâsı olan vasfına diğer bir şeyin müşâreketine
delâlet etmekten ibârettir.” (1308: 256).
Reşîd “Bir fikir ve hayâli, aralarında alâka-i temâsül bulunan diğer
bir fikir ve hayâl ile -vuzûh-ı delâleti tezyîd için- karşılaştırmaya
teşbîh derler” (1328: 212).
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
72
R. M. Ekrem “Aralarındaki münâsebet ve muvâfakat cihetiyle biri diğerinin
tenvîr ve îzâh ve tezyînine medâr olacak iki fikrin tekâbülünden
husûle gelen sûrettir.” (1299: 247).
4. Tablo
M. Rif’at’in tanımı, A.Cevdet Paşa’nın tanımına oldukça benzemektedir.
Reşîd “hayal”i de tanıma dahil etmiştir. R. M. Ekrem’in tanımı
ise en geniş tanım olarak görülebilir.
Teşbîhin unsurları: Teşbîh müşebbeh ve müşebbehün bih (tarafeyn),
vech-i şebeh (vechü’ş-şebeh/vech-i teşbîh) ve teşbîh edatı (edâtü’tteşbîh/edât-ı
teşbîh) olmak üzere dört unsurdan oluşur (Yanık vd. t.y.: 94;
Ankaravî 1284: 44; M. Nüzhet 1286: 120; S. Paşa 1289: 63, A. Hamdî
1293: 69; Karabey-Atalay 2000: 83; S. Sâbit 1302: 19; M. Rif’at 1308:
256; Reşîd 1328: 215; Bilgegil 1989: 135). Bu unsurların Ta’lîm-i Edebiyât’ta
doğrudan anlatılmayıp, istiârenin izahı sırasında dolaylı olarak
zikredildiği görülmektedir (1299: 226).
Miʽyârü’l-Kelâm, Belâgat-i Osmâniyye, Nazariyyât-ı Edebiyye ve
Ta’lîm-i Edebiyât dışındaki eserlerde tarafeyn ile vech-i şebehin
görünüşleri de anlatılmıştır (Yanık vd. t.y.: 94; Ankaravî 1284: 44-54;
M. Nüzhet 1286: 121; S. Paşa 1289: 63-65; A. Hamdî 1293: 70; M.
Rif’at 1308: 270-274; Bilgegil 1989: 135-136):
Tarafeyn hissî olabilir yani tarafeyn,
duyu organları ile algılanır.
“Gül yanak” gibi.
Tarafeyn aklî olabilir yani tarafeyn,
duyu organları ile algılanmaz.
“Hayat ilmi”
Tarafeynin biri hissî öteki aklî olabilir.
“Ölümün yırtıcı bir hayvana benzetilmesi
gibi.”
5. Tablo
M. Rif’at ile Bilgegil, tarafeynin görünüşlerine hayâlî ve vehmî
olabilmeyi de eklemişlerdir. Tarafeynin hayalî olması aklen gerçekleştirilmesi
mümkün ancak âdeten mümkün olamayan tasavvurları; vehmîliği
ise mitoloji ve batıl inanç unsurlarını ya da söz sahibinin hayal mahsullerini
ifade eder (1308: 274-275; 1989: 136-137).
Ayrıca tarafeynin benzetme yönünde fonksiyonları (suretin surete,
ma’nânın ma’nâya, ma’nânın surete ve suretin ma’nâya benzetilmesi) da
sıralanmış ve hemen akabinde tarafeynin müfret, mürekkep, ya da birinin
müfret diğerinin mürekkep ya da müteaddid yapıda olabileceğinden bahsedilmiştir
(Yanık vd. t.y.: 103-104; M. Nüzhet 1286: 122; A. Hamdî
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
73
1293: 75-80; M. Rif’at 1308: 275-278; Bilgegil 1989: 137-138; KarabeyAtalay
2000: 86).
Vech-i şebeh nitelik bakımından tarafeynin hakîkatinde bulunup
bulunmamasına göre ikiye ayrılır. A. Hamdî, bunlar için zâtî ve vasfî terimlerini
kullanır. Vech-i şebeh tarafeynin hakîkatinden hariç bir sıfat ise,
bu sıfat hakîkî (duyusal ve aklî [soyut]) ve izâfî olabilir. Bu noktada S.
Paşa, A. Hamdî, M. Rif’at vech-i şebehin hayalî ve vehmî olabileceğini
söyler. Vech-i şebeh nicelik bakımından ise tek ya da birden çok yönlü
olabilir (Yanık vd. t.y.: 96-97; Ankaravî 1284: 54-58; M. Nüzhet 1286:
122; S. Paşa 1289: 66; A. Hamdî 1293: 71-72, M. Rif’at 1308: 263; Bilgegil
1989: 143-144).
Teşbîhte maksat: Seçilen eserlerden hareketle teşbîhin maksatları
şöyledir (Yanık vd. t.y.: 101-103; Ankaravî 1284: 74-79; M. Nüzhet
1286: 123; S. Paşa 1289: 69-71; A. Hamdî 1293: 80-82; M. Rif’at 1308:
279-282; Bilgegil 1989: 151-152; Karabey-Atalay 2000: 91-94) :
Müşebbehin durumunu, türünü, miktarını
kısacası özelliklerini ve meydana
gelmesinin mümkün olduğunu
açıklamak ile müşebbehi zihne yerleştirme,
süsleme, yerme ve ilginç
gösterme.
Müşebbehün bihin müşebbehten daha
mükemmel olduğu izleniminin verilmesi,
müşebbehün bihe önem verildi-
ğini gösterme.
6. Tablo
Bilgegil, müşebbehün bih ile ilgili olarak yapılan teşbîhlerin
maklûb teşbîh ve izhâr-ı matlûb tarzında yapıldığını da söyler. Maklûb
teşbîh tarzında, müşebbehün bih yerine müşebbeh üstün gösterilir. İzhâr-ı
matlûb tarzında ise istek açığa vurulurken eksik bir şeye tam bir şey ger-
çekten veya âdet îcabı katılır. Bu tarz için aç kimsenin “bedir gibi parlak”
bir yüzü beyaz bir çöreğe benzetmesi örneği verilir (1989: 153).
Selim Sâbit, [Ahmet] Reşîd [Rey] ve Recâîzâde Mahmut Ekrem’in
eserlerinde ise teşbîhin maksatlarıyla ilgili bir açıklama yoktur. Ancak
Ta’lîm-i Edebiyât’ta teşbîh için üslubun süsleyicisi denmiş ve teşbîhte zoraki,
köhne, süflî hayallerden kaçınılarak doğru, tabî’î, açık ve münâsebetli
teşbîhlerin kurulması gerektiğinden söz edilmiştir (R. M. Ekrem
1299: 252).
Teşbîhin sınıflandırılması: Teşbîh sınıflandırmalarında hareket
noktası teşbîhin unsurlarıdır. Bu durumda teşbîh, tarafeynin niceliği,
unsur sayısı ve vech-i şebehin özelliği bakımından üç ana sınıfa ayrılır.
(bkz. 7. Tablo)
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
74
Tarafeynin niceliği bakımından
teşbîh türleri
Unsur sayısı bakımından
teşbîh türleri
Vech-i şebehin özelliği
bakımından teşbîh türleri
melfûf teşbîh mufassal teşbîh temsilî teşbîh
mefrûk teşbîh mücmel teşbîh temsil dışı teşbîh
teşbîhü’t-tesviye mürsel teşbîh Karîb mübtezel teşbîh
teşbîhü’l-cem’ mü’ekked/beliğ teşbîh ba’îd garîb teşbîh
7. Tablo
Teşbîh tarafeynin niceliği bakımından dörde ayrılmıştır. Bunlar
melfûf teşbîh, mefrûk teşbîh, teşbîhü’t-tesviye ve teşbîhü’l-cem’dir (Yanık
vd. t.y.: 104-105; A. Hamdî 1293: 78-79; M. Rif’at 1308: 260-261; Bilgegil
1989: 146-147; Karabey-Atalay 2000: 89-90):
Melfûf teşbîh: Önce müşebbehlerin sonra müşebbehün bihlerin sıralanmasıdır.
Mefrûk teşbîh: Müşebbehlerin hemen yanında müşebbehün bihlerin yer
almasıdır.
Teşbîhü’t-tesviye: Müşebbeh çokludur.
Teşbîhü’l-cem: Müşebbehün bih çokludur.
8. Tablo
Ankaravî’nin eserinde yalnızca teşbîhü’t-tesviye ve teşbîhü’l-cem’
türleri görülmüştür (1284: 80). Mehmed Nüzhet, Süleymân Paşa, Selim
Sâbit, [Ahmed] Reşîd [Rey] ve Recâîzâde Mahmûd Ekrem’in eserlerinde
ise bu türden bir sınıflandırmaya rastlanmamıştır.
Teşbîh unsur sayısı bakımından da dörde ayrılmıştır. Bunlar mufassal,
mücmel, mürsel ve mü’ekked/belîğ teşbîhtir (Yanık vd. t.y.: 105-
106,109; A. Hamdî 1293: 80,70; M. Rif’at 1308: 258; Bilgegil 1989: 145;
Karabey-Atalay 2000: 84).
Bu sınıflama vech-i şebeh ve teşbîh edatının etrafında şekillenmiş-
tir (bkz. 9. Tablo).
mufassal teşbîh mücmel teşbîh mürsel teşbîh müekked/belîğ teşbîh
+ vech-i şebeh - vech-i şebeh +teşbîh edatı - teşbîh edatı
9. Tablo6

6
“+” işareti, ilgili unsurun dâhil olduğunu, “-” ise olmadığını ifade eder.
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
75
Ayrıca mufassal teşbîh için “teşbîhi taşıyan bir ifadede bütün unsurların
birlikte zikredilmesi” gibi bir tanımlama da kullanılmıştır (Reşîd
1328: 216; Bilgegil 1989: 145).
Kazvînî tarafeynden birinin niteliği zikredilmeyen, yalnız müşebbehün
bihin niteliği zikredilen ve her ikisinin niteliği zikredilen teşbîhlerin
de mücmel teşbîhten sayıldığını ifade etmiştir (Yanık, vd.,t.y.:106).
Ankaravî, M. Nüzhet, S. Paşa, S. Sâbit, Reşîd ve R. M. Ekrem’in
eserlerinde vech-i şebehin zikrine göre yapılan teşbîh sınıflandırılmasına
yer verilmemiştir.
Teşbîhin yalnızca vech-i şebehin özelliğine göre de bir sınıflamaya
tabi tutulduğu görülmüştür. Bunlar teşbîhin temsilî, temsil dışı, karîb
mübtezel ve ba’îd garîb olmasıdır. Kazvînî temsilî teşbîhi, vech-i şebehi
birçok durumdan çıkarılan teşbîh şeklinde tanımlamıştır. Temsilin aksine
de temsil dışı demiştir (Yanık vd. t.y.: 105). Bilgegil ise temsilî teşbîhlerin,
iki tasavvur heyetinden kurulduğunu söyleyerek, teksîfî ve tafsîlî türlerinden
bahsetmiştir (Bilgegil,1989:148-149).
Karîb mübtezel yani âmiyâne teşbîhte vech-i şebeh açıktır. Fakat
ba’îd garîb yani edîbâne teşbîhte ise vech-i şebehin kavranabilmesi zordur
(Karabey-Atalay 2000: 90; M. Rif’at 1293: 290; Bilgegil 1989: 149-
150). Ayrıca Kazvînî ve M. Rif’at teşbîh-i belîği, ba’îd garîb bir teşbîh
saymışlardır (Yanık vd. t.y.: 107-108; 1308:270).
Bilgegil, bu başlık altında diğerlerine ek olarak tahkîkî, tahayyülî,
tehekkümî ve sâde teşbîh türlerini anlatmıştır (1989: 147-149). Bizce
teşbîhte en mühim unsur vech-i şebehtir. Çünkü tarafeynin arasında aklî
ya da vehmî yolla kurulacak ilişki teşbîhin gücünü, orijinalliğini, etkileyiciliğini
gösterecektir.
Son olarak Kazvînî ve A. Hamdî’de teşbîhin makbûl (maksadı ifadeye
yeten) ve merdûd (maksadı ifadeye yetmeyen) türlerinden bahsedildiği
de görülmüştür (Yanık vd. t.y.: 109-110; 1293:84).
İstiâre
İstiârenin tanımı: Ele alınan eserlerde istiâre, “ma’nâ-yı hakîkî ile
ma’nâ-yı mecâzî arasındaki alakanın müşâbehet olmasıyla meydana gelen
mecâz” tanımıyla karşılanmış ve unsurları “müste’ârun minh (ödünç veren/asıl
anlam/müşebbehün bihin anlamı), müste’ârun leh (ödünç
alan/mecâzî anlam/müşebbehin anlamı) müste’âr (ödünç alınan
şey/müşebbehün bihin lafzı) ve câmi’ (vech-i şebeh/alaka-i temâsül)”
şeklinde sıralanmıştır (Yanık vd. t.y.: 111; Ankaravî 1284: 87-88; M.
Nüzhet 1286: 114-115; S. Paşa 1289: 58; A. Hamdî 1293: 90; R. M. Ekrem
1299: 224; S. Sâbit 1302: 18; M. Rif’at 1308: 284; Reşîd 1328:
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
76
186,189; Bilgegil 1989: 154,158; Karabey-Atalay 2000: 94). S. Sâbit’te
ise istiârenin unsurları anlatılmamıştır.
Teşbîh bahsinde olduğu gibi istiârede de tarafeyn ve câmi’ (vech-i
şebeh)in görünüşlerine yer verilmiştir (Yanık vd. t.y.: 116-117; M. Rif’at
1308: 291-292). Şöyle ki tarafeyn hissî olursa câmi’ hissî ya da aklî, tarafeyn
aklî ise, câmi’ muhtelif (bazısı hissî, bazısı aklî) olur. Bilgegil, bu
görünüşlere “müste’ârun minhin hissî, diğerlerinin aklî; müste’ârun lehin
hissî, diğerlerinin aklî” olmasını da eklemiştir (1989: 168).
Ankaravî, M. Nüzhet, S. Paşa, A. Hamdî, A. Cevdet S. Sâbit, Reşîd
ve R. M. Ekrem’in eserlerinde ise unsurların görünüşleri anlatılmamıştır.
İstiârenin sınıflandırılması: İstiâreyi taşıyan bir ifadede kelimelerin
bir ya da birden fazla olması istiârenin müfred ve mürekkep başlıkları
altında incelenmesini sağlamıştır. Müfred istiâre de tarafeynin terki ya
da zikri bakımından istiâre-i musarraha (açık istiâre) ve istiâre-i mekniyye
(kapalı istiâre) olmak üzere ikiye ayrılır. Kazvînî ve Ankaravî’de istiâre-i
musarraha yoktur. R. M. Ekrem ise ne musarrah ne de meknî istiâre
terimlerine yer vermiştir.
Yalnızca müşebbehün bihin söylendiği musarrah istiâre, kendi
içinde üç çeşittir: mutlak, mücerred ve müraşşah istiâre (M. Nüzhet 1286:
116-118; S. Paşa 1289: 59-60; A. Hamdî 1293: 90-91; M. Rif’at 1308:
287-288). Reşîd, bu tür sınıflandırmaların gereksiz olduğunu söyleyerek
yalnızca musarrah ve meknî istiâre ayrımını kabul eder (1328: 190). S.
Sâbit ve R. M. Ekrem ise mutlak, mücerred, müraşşah istiâre türlerinin
hiç birine yer vermezler.
Kazvînî, Ankaravî, A. Cevdet ve Bilgegil mutlak, mücerred ve mü-
reşşah istiâreyi bağımsız birer istiâre olarak değerlendirmişlerdir. (Yanık
vd. t.y.: 119-120; 1284: 92-94; Karabey-Atalay 2000: 97; 1989: 166).
Mutlak istiâre, bir sıfata ve müste’ârun minh ve müste’ârun lehe uygun
gelecek bir kısımlandırmaya yakın olmayan istiâredir. Mücerred istiâre,
müste’ârun lehe uygun olana yakın istiâredir. Müraşşah istiâre ise müste’ârun
minh’e uygun olana yakın istiâredir (Yanık vd. t.y.: 119-120;
1284: 92-94; Karabey-Atalay 2000: 97; 1989: 166).
Bilgegil, bu üç isimden farklı olarak mutlak istiârenin hem musarrah
hem de meknî istiâre için geçerli olabileceğini de söylemiştir. Bu ise
mutlak, mücerred ve müreşşah istiâreyi bağımsız birer istiâre olarak de-
ğerlendirmesiyle çelişmektedir. Yaptığı açıklamalar ve verdiği örnekler
konuyu anlaşılır kılmaktan uzaktır. Zira “mutlak”, kelime anlamı olarak
“hiçbir şeye bağlı olmayan, kayıtsız” ise mücerred ya da müreşşah istiârenin
alt sınıfı biçimde düşünülmemesi gerekmektedir.
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
77
Musarrah istiâre ile ilgili bir diğer alt sınıflama da istiâre-i asliyye
ve istiâre-i tebeiyye şeklindedir. Aslî istiârede müste’âr yani müşebbehün
bihin lafzı cins isimdir. Cesur adam için arslan denmesi gibi. Tebeî istiârede
ise müste’âr, fiil ve ondan türetilenlerdir. Yemeğin tamamını yemek
yerine silip süpürmek, ortaya çıkarmak yerine diriltmek fiillerinin
kullanılması gibi (Yanık vd. trhs: 118; M. Rif’at 1308: 285-286; Bilgegil
1989: 159; Karabey-Atalay 2000: 95).
Ankaravî, Mehmed Nüzhet, Süleymân Paşa, Ahmed Hamdî, Selîm
Sâbit, [Ahmed] Reşîd [Rey] ve Recâîzâde Mahmûd Ekrem’in eserlerinde
bu terimlere rastlanmamıştır.
İstiâre-i mekniyyede ise zikredilen müşebbehtir. Ayrıca istiâre-i
mekniyye bahsinde müşebbehün bihin kavranmasına karîne olan tahyîlî
istiâre de anlatılmıştır. “Ölümün tırnakları filana saplandı.” cümlesinde
bir istiâre-i mekniyye vardır. Çünkü müşebbehün bih olan yırtıcı hayvan
söylenmeyip levâzımı olan tırnakla müşebbeh olan ölüm söylenmiştir.
Aynı zamanda ölüme tırnak isnâd edilmesi müşebbehün bihin karinesi
yani terşîhi olduğundan bu bir tahyîlî istiâredir. (Yanık vd. t.y.: 121; Ankaravî
1284: 90; M. Nüzhet 1286: 118; S. Paşa 1289: 60-61; A. Hamdî
1293: 91-92; S. Sâbit 1302: 19-20; M. Rif’at 1308: 289; Reşîd 1328: 190-
191; Bilgegil 1989: 162; Karabey-Atalay 2000: 96).
Sâbit ve Reşîd [Rey] ise tahyîlî istiâreye değinmemişlerdir.
Burada dikkat edilmesi gereken husus şudur: Kapalı istiârenin tanımı
için yalnızca müşebbehin zikridir denmesi yetersizdir. Çünkü mü-
şebbehün bihe dair ipucunun (terşîh) söylenmemesi ifadenin gerçek anlamda
kullanıldığını düşündürebilir.
Aynı şey, yalnızca terşîhin kullanılması durumunda da geçerlidir.
A. Kartal, müşebbehün bihle yapılan istiârenin sadece teşbîhin tarafı olan
müşebbeh kullanılarak yapılamayacağını söylemiştir (2011: 504). Öyleyse
istiârenin en temel hareket noktası müşebbehün bihtir ve tanımı da bu
yönde yapılmalıdır. İstiârenin söz konusu sınıflandırmaları için 10. tabloya
bakınız.
İstiâre
müfred istiâre mürekkep istiâre
musarrah istiâre
(açık istiâre)
meknî istiâre
(kapalı istiâre)
mutlak istiâre tahyilî istiâre
mücerred istiâre
müreşşah istiâre
aslî istiâre
tebeî istiâre
10.Tablo
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
78
İstiâre, câmi’in herkesçe anlaşılıp anlaşılmamasına göre ammiyye
(genel/mübtezel/alışılmış) ve hâssiyye (özel/garib/alışılmamış) şeklinde
de sınıflandırılmıştır (Yanık vd. t.y.: 115-116; Karabey-Atalay 2000: 98;
M. Rif’at 1308: 290; Bilgegil 1989: 167). Câmi’ ile ilgili yapılan bir diğer
sınıflama ise vifâkî ve inâdî istiâre ayrımıdır (bkz. 11. Tablo). Bu ayrımda
müste’ârun minh ve müste’ârun lehin câmi’de birleşip birleşmemeleri
dikkate alınmıştır. Bu bir araya geliş mümkün olursa istiâre vifâkiyye,
imkânsız olursa inâdiyye adını almıştır (Yanık vd. t.y.: 115; Bilgegil
1989: 165). Ankaravî, M. Nüzhet, S. Paşa, A. Hamdî, A. Cevdet, M.
Rif’at, S. Sâbit, Reşîd ve R. M. Ekrem’in eserlerinde bu iki terime rastlanmamıştır.

İstiâre
istiâre-i ammiyye (genel/mübtezel/alışılmış)
istiâre-i hâssiyye (özel/garib/alışılmamış)
vifâkî istiâre
inâdî istiâre
11. Tablo
Mürekkep istiâre (temsîlî istiâre/mecâz-ı mürekkep) taşıyan bir ifade
ise bir değil birden fazla kelimeden oluşur. Bir başka deyişle tek bir
tasavvur için istiâreler art arda sıralanır. Gizli gizli iş görmek ma’nâsına
istinaden “saman altından su yürütmek”, bir hususta tereddüt eden kişiye
“bir adım ileri gidiyor ve bir adım geri çekiliyor” denmesi gibi, örnekleri
çoğaltılabilir. Temsîlî istiârelerin yaygınlık kazananları “darb-ı mesel”
adını alır (Yanık vd. trhs: 120-121; M. Nüzhet 1286: 119; S. Paşa 1289:
62; M. Rif’at 1308: 287; Reşîd 1328: 200; Bilgegil 1989: 162-163; Karabey-Atalay
2000: 97). Ankaravî, A. Hamdî ve S. Sâbit’in eserlerinde bu
terim yoktur.
Ta’lîm-i Edebiyât’ta istiâre türleri arasında özellikle temsîlî istiâreye
yer veren Recâîzâde, doğrudan doğruya ifadesinde hoş görülmeyecek
bir hakîkatin veya maksadın bu istiâre türü ile başarılı bir biçimde ortaya
konabileceğini söylemiş ve Batılıların temsîlî istiâreyi şişede saklanmış
bir periye benzettiklerini de eklemiştir (1299: 238-239).
Recâîzâde, temsîlî istiârelerde olması gereken “konunun tabiatine
uygun düşmesi, müste’ârun minhin güzel seçilmesi, mübtezel ve köhne istiâreler
kullanılmaması, lafız ve ibârelerin bazısının hakîkî ma’nâlarında
kullanmaktan kaçınılması, tek bir şey için birbirinden farklı şeyleri veya
çok sayıda şey için tek bir şeyi aynı zamanda istiâre yapmaktan kaçınılması,
hayalden hayale atlamaktan sakınılması, uzun ve ayrıntılı istiâreler
yapılmaması” gibi şartları da sıralamıştır (1299: 240-245).
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
79
Sonuç ve Değerlendirme
Ele alınan eserlerde belâgatin meânî, beyân ve bedîʽden oluşan
klâsik sınıflandırmasına uyulduğu, teşbîh ve teşbîhten doğan mecâzlar
yani istiâre türlerinin de beyân başlığı altında anlatıldığı görülmüştür.
Ancak Ta’lîm-i Edebiyât ve Nazariyyât-ı Edebiyye bu uyumun dışında
kalmıştır. Şöyle ki Recâîzâde, eserini “Kuva-yı Zihniyyenin Edebiyâtta
Fiili, Esâlib, Tezyînât-ı Üslûb-Envâ’-ı Mecâz ve Sanâyi’-i Lafziyye” baş-
lıklarıyla dört “fasl”a, bu fasılları da kendi içinde “mebhas” adını verdiği
iç bölümlere ayırmıştır. O, teşbîh ve mecâzı eskilerden farklı olarak
“Tezyînât-ı Üslûb-Envâ’-ı Mecâz” ana başlığıyla anlatmıştır. Üstelik bu
anlatım tekniklerini ifadedeki işlevlerine göre “mecâz-ı tahyîlî, mecâz-ı
teblîğî ve marifet-i mecâz” başlıklarıyla da tasnif etmiştir. Reşîd ise
beyân, meânî ve bedîʽ terimlerini kullanmasına rağmen bunların anlamlarında
yenilik yaptığını söylemiştir (1328: 11). Bu değişiklikle teşbîh ve
mecâz konularını meânî başlığı altında anlatmıştır.
Eserlerde öncelikle lafzın delâletine yani lafız ve anlam arasındaki
mutâbakat-hakîkat, tazammun-mecâz ve iltizâm ilişkilerine kısaca değinilmiştir.
Sonrasında teşbîh bahsine geçilmiş ve teşbîhin tanımı yapılmış,
unsurları, maksatları ve türleri açıklanmıştır. Bu düzen Kazvînî, Ankaravî,
A. Hamdî, A. Cevdet, S.Paşa, M. Nüzhet, M. Rif’at ve Bilgegil’de
aynıdır. S. Sâbit, Reşîd ve R. M. Ekrem ise teşbîhi teferruatlı bir biçimde
ele almamışlardır. S. Sâbit yalnızca teşbîhin tanımını yapmış ve unsurlarını
sıralamıştır. Bu durum, Mi’yârü’l-Kelâm’ın özet niteliğinde bir edebî
bilgiler kitabı olmasından kaynaklanmaktadır.
Recâîzâde teşbîhin nesirden çok şiirde elverişli olduğunu, dikkatli
kullanılmasını ve üslup için doğal olması gerektiğini söylerken Reşîd,
teşbîhi istiâre ile karşılaştırmış ve “teşbîhin istiâreye göre daha kolay olduğunu,
nazımdan çok nesre yaradığını ve her istiârenin teşbîhe çevrilebileceğini,
fakat her teşbîhin istiâreye çevrilemeyeceğini” ifade etmiştir
(1299: 248,252; 1328: 213).
Teşbîh bahsinde söylenmesi gereken bir nokta daha vardır. O da
Bilgegil’in eserinde görülen teşbîhü’t-tesviye ve teşbîhü’l-cem’ tanımlarındaki
karışıklıktır. Şöyle ki teşbîhü’t-tesviyenin müşebbehleri çok mü-
şebbehün bihi tektir. Ancak Bilgegil, bu teşbîhi “tek bir müşebbeh için bir
çok müşebbehün bihin söylenmesi” şeklinde tanımlamıştır (1989: 146).
Müşebbehün bihleri çok, müşebbehleri tek olan teşbîhü’l-cem’i ise “tek
bir müşebbehün bih için birden ziyade müşebbehin zikredilmesi” ifadesiyle
tanımlamıştır (1989: 147). Kısacası bu iki tanımın yer değiştirmesi
gerekmektedir.
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
80
Şimdi Bâkî Dîvânı’ndaki 34. gazelin 1. beytine bakalım (Küçük
1994: 121):
itdi şikâr gönlümi bir şûh-ı şeh-levend
müjgânı tîr ü kaşı kemân turrası kemend
Bu beytin ikinci mısra’ı üç tane teşbîhle kurulmuştur. Bunlar hissî
yani duyu organları ile algılanabilen vech-i şebeh sayesinde meydana getirilmiştir.
Bir diğer ifadeyle tarafeynin hakîkatinde bulunan ortaklık şekil
açısından olup somuttur. Bu üç teşbîhin her biri için yukarıda anlatılan sı-
rayla mefrûk, mücmel, belîğ, mü’ekked, âmiyâne, makbûl terimleri kullanılabilir.
Ancak temel olan şairin kurduğu hayali anlamak ve çözmekse
bu üç ifadeyi altı terimin çerçevesine birden dahil etmeye gerek var mı-
dır?
İstiâreye gelindiğinde ise istiârenin tıpkı teşbîh gibi tanımı, unsurları
ve türleri üzerinde durulmuştur. Recâîzâde, yalnızca temsîlî istiâreyi
anlatarak diğer eserlerden ayrılmıştır. Reşîd istiârenin kullanılan tanımını
yeterli görmeyerek kendisi şu tanımı yapmıştır: “Vuzûh-ı delâleti tezyîd
için zihinde alâka-i temâsülle birleşebilen iki hayâlden birini diğeriyle istibdâl
veyâhud bir hayâle kendinde olmayan bir vasf-ı mülâyimi izâfe itmektir.”
(1328: 187). Bu tanım istiâreyi bir lafız değil bir hayal olarak nitelendirmesi
bakımından önemlidir. Aynı zamanda Reşîd musarrah,
meknî ve temsilî istiâre haricindeki ayrımlara da karşı çıkmış ve bu tür
ayrımları gereksiz görmüştür. Böylece Reşîd, kendisinden öncekileri eleş-
tirel bir gözle elden geçirerek tekrar etmemiştir.
Yukarıdaki beytin ilk mısra’ı ise istiâre için örnek gösterilebilir.
Buradaki istiâre, “gönül” kelimesinde saklıdır. Gönül, avlanacak bir şeye
benzetilmiştir. Yani müşebbeh ortadadır ancak müşebbehün bih yoktur.
Bunun yerine müşebbehün bihe dair bir mülayim olan “şikâr etmek” kullanılmıştır.
Dolayısıyla ortada bir kapalı istiâre vardır.
İstiâre bahsinde istiârenin türleri hakkında iki farklı yaklaşımın olduğu
da görülmüştür. Bu yaklaşımların ilki Kazvînî, Ankaravî, A. Cevdet
ve Bilgegil’in mutlak, mücerred ve müreşşah istiâre türlerini müstakil istiâre
türleri olarak ele almalarıdır. İkinci yaklaşım ise M. Nüzhet, S. Paşa,
A. Hamdî ve M. Rif’at’in bu istiâre türlerini istiâre-i musarrahanın alt
başlıkları hâlinde kabul etmeleridir. S. Sâbit, R. M. Ekrem ve Reşîd’de
ise bu tür bir sınıflandırma yoktur. Bu noktada mutlak, mücerred ve mü-
reşşah terimlerinin yalnızca musarrah istiâre ile ilgili tutulması “istiâre-i
mekniyyenin bu türleri yok mudur?” sorusunu akla getirmektedir. Zira
böyle bir düşünce karışıklığına da gerek yoktur. Çünkü bu sınıflandırma,
tarafların mülayimlerine yani müşebbeh ve müşebbehün bihle ilgili unsurların
istiâreyi taşıyan ifadede kullanılıp kullanılmamasına göre yapıl-
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
81
mıştır. Yani mutlak istiârede tarafların mülayimlerine dair hiçbir ifade
bulunmaz. Mücerred istiârede müşebbehin mülayimi, müreşşah istiârede
ise müşebbehün bihin mülayimi mevcuttur. Bir diğer ifadeyle tarafların
mülayimlerine göre yapılan bu sınıflamada her biri müstakil istiâre türü
olarak değerlendirilmelidir. Aşağıdaki örnekler üzerinden bu küçük tartışma
daha da iyi anlaşılacaktır.
“İncilerim döküldü.”
“Gözlerimden incilerim döküldü.”
“İncilerim kirpiklerime dizildi.”7
“İncilerim döküldü.” cümlesinde “inci” kelimesi ile mutlak istiâre
kurulmuş; ne gözyaşına ne de inciye dair bir mülayim zikredilmiştir. Üstelik
bu cümlede bir istiâre olduğu bilinmezse, gözyaşı incilerinin mi
yoksa bir kolyedeki inci tanelerinin mi döküldüğü de anlaşılamaz.
“Gözlerimden incilerim döküldü.” cümlesinde mücerred bir istiâre
vardır. Çünkü “gözler”, müşebbeh olan “gözyaşı”na dair bir mülayimdir.
“İncilerim kirpiklerime dizildi.” cümlesinde ise müreşşah bir istiâre
vardır. Bunun ispatı ise “dizilmek” fiiliyle alakalıdır. Çünkü bu fiil, mü-
şebbehün bih olan “inci” kelimesine ait bir mülayimdir.
Bu cümlelerin tamamının aslında birer açık istiâre olduğu da
âşikârdır. Dolayısıyla bunları “mutlak açık istiâre”, “mücerred açık istiâre”
ve “müreşşah açık istiâre” hâlinde kabul edenlerin bu ön kabulden
yola çıktıkları düşünülmektedir. Ancak böyle bir adlandırmayla söz konusu
terimlerin kavranması zorlaşmaktadır. Üstelik “kapalı istiârenin bu
türleri yok mudur?” sorusuna da seçilen eserlerde herhangi bir cevap bulunamamıştır.
Bunun cevabı ise kapalı istiârenin terşîh ile yani müşebbü-
hün bihe dair bir mülayimle oluşmasındadır. Dolayısıyla kapalı istiâre
için böyle bir sınıflama düşünülse bile yalnızca “müreşşah kapalı istiâre”
teriminin geçerli olacağı görülür. Diğer taraftan Bilgegil’in bu istiâre türlerini
“tarafların mülayimlerine göre” sınıflandırmaya çalışmasına rağ-
men mutlak istiâreyi “mutlak musarrah” ve “mutlak meknî” terimleriyle
anlatması da eleştirilmelidir. Çünkü mülayimlere göre yapılan sınıflamaya
ters düşerek, terim kullanımını zora sokmaktadır.
Sonuç olarak ele alınan on bir eserde teşbîh ve istiârenin tanım ya
da tasnifleri hakkında çok büyük fikir ayrılıklarına rastlanmamıştır. Diğer
bir ifadeyle belâgat alanında yeni bir şey üretmenin zorluğunu gören yazarlar,
birbirlerini adeta taklit eden şeklî tanım ve değerlendirmeleri sürdürmüşlerdir.
Ancak bu noktada Recâîzâde ve Reşîd’in eserleri diğer

7 Muhatap, bu üç örnekte de istiâre olduğunu bilmelidir.
TÜBAR-XXXV-/2014-Bahar/Günay ÇELİKELDEN
82
belâgat kitaplarından ayrılmaktadır. Çünkü Recâîzâde, eserinin “hâtime”sinde
de ifade ettiği üzere Türkçe için Arapça ve Farsça’ya karşı sistemli
bir edebiyat teorisi kitabı hazırlama amacı gütmektedir ve bunu Batı’yı
örnek alarak yapmak istemiştir. Reşîd ise klâsik belâgat sınıflandırmasının
içeriğini değiştirmiş ve kendisine göre gereksiz olan tasnifleri
eserine almayarak eleştirel bir bakış açısına sahip olduğunu da göstermiş-
tir.
Bu türden çabalar, Yetiş’in de belirttiği gibi başka edebiyatların
belâgat kitaplarına harfi harfine bağlı kalmak yerine Türk edebiyatının ve
dilinin doğrudan doğruya kendi içinden çıkarılmış eserlere ihtiyaç duyulduğunu
göstermektedir (1989:210). Günümüzde de sanatçının hayal dünyasını
ya da anlatmak istediği realiteyi sunan iki önemli araçtan teşbîh ve
istiârenin daha iyi anlaşılmasını sağlayacak bir çalışmanın eksikliği hissedilmektedir.
Bu türden bir eksikliğin yalnızca söz konusu iki anlatım
aracına has olmadığı diğer söz sanatlarına dair yazılan makaleler aracılı-
ğıyla da söylenebilir.
KAYNAKÇA
Mütercim Âsım Efendi (1305), El-Okyânûsü’l-Basît Fî Tercemeti’l- Kâmûsi’lMuhît.
C.2,3, İstanbul.
Muallim Naci (1995), Lugat-ı Naci, Çağrı Yayınları, İstanbul.
Şemseddin Sami (1998), Kâmûs-ı Türkî. 1. Baskı, Alfa Yayınevi, İstanbul.
Ahmed Hamdî (1293), Belâgat-ı Lisân-ı ‘Osmânî, Matbaa-i Amire, İstanbul.
BİLGEGİL, Kaya (1989), Edebiyat Bilgi ve Teorileri-Belâgat. İkinci Baskı, Enderun
Kitabevi, İstanbul.
CUMBUR, Müjgân (1990), Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan’ın Makalelerinden Seç-
meler, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
DEVELLİOĞLU, Ferit (2000), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, 17. Baskı.
Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
İsmail Ankaravî (1284), Miftâhü’l-Belâğa ve Mısbâhü’l-Fesâha, Tasvîr-i Efkâr
Matbaası, İstanbul.
KARABEY, Turgut ve Mehmet Atalay (2000), Ahmed Cevdet Paşa-Belâgat-ı
Osmâniye, Akçağ Yayınları, Ankara.
KARTAL, Ahmet (2007), “Türk Edebiyatında Belâgat Çalışmaları ve ‘Tezâd ve
‘Telmîh’ Sanatlarına Eleştirel Bir Bakış”, Çukurova Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.16, S.1, s.413-428.
KARTAL, Ahmet (2011), “İstiâre Sanatına Eleştirel Bir Bakış”. Şiraz’dan İstanbul’a
Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, Gözden Geçirilmiş
ve Genişletilmiş 2. Baskı, Kurtuba Kitap, İstanbul.
TÜBAR-XXXV/2014-Bahar/“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgattaki Yeri
83
KILIÇ, Hulusi (1992), “Belâgat”, İslâm Ansiklopedisi, TDV Yay., C.5, s.381-
383.
KÜÇÜK, Sabahattin (1994), Bâkî Dîvânı Tenkitli Basım, Atatürk, Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 601, Ankara.
Mehmed Nüzhet (1286), Mugni’l-Küttâb, İstanbul.
Mehmed Rif’at (1308), Mecâmi’ü’l-Edeb, Kasbar Matbaası, Dersa’âdet.
[OLGUN], Tâhirü’l-Mevlevî (1994), Edebiyat Lügati, (Yay.Haz.: Kemal Edip
Kürkçüoğlu), Enderun Kitabevi, İstanbul.
Recâîzâde Mahmûd Ekrem (1299), Ta’lîm-i Edebiyât, Mihrân Matbaası, İstanbul.
SARAÇ, M. A. Yekta (2007), “Klasik Edebiyat Bilgisi”. Türk Edebiyatı Tarihi,
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., C.1, s. 346-360.
Selîm Sâbit (1302), Miʽyârü’l-Kelâm, Matbaa-i Osmaniyye, İstanbul.
Süleymân Paşa (1289), Mebâni’l-İnşâ. 1. Cilt. Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye-i
Şâhâne Matbaası, İstanbul.
ŞENSOY, Sedat (2002), “Belâgat Geleneğinde Aklî Mecâz Tartışmaları”, İslam
Araştırmaları Dergisi, Sayı 8, s.1-37.
ŞÜKÛN, Ziya (1996), Farsça Türkçe Lugat (Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya),
MEB Yay., İstanbul.
TANSEL, Fevziye Abdullah, “Süleyman Hüsnü Paşa ile Namık Kemal’in Münasebat
ve Muhaberatı”, Türkiyat Mecmuası, 1954, c. XI, s. 131-152.
TULUM, Mertol (2013), Osmanlı Türkçesi Büyük El Sözlüğü, Kapı Yayınları,
İstanbul.
YANIK, Nevzat H., Mustafa Kılıçlı, M. Sadi. Çöğenli. (Tarih yok.), Hatîb ElKazvînî.Telhîs
ve Tercümesi. Kur’ân’ın Eşsiz Belâgati, Huzur Yayın Da-
ğıtım, İstanbul.
YETİŞ, Kâzım (1989), “Yenileşme Devri Türk Edebiyatında Milli Rhetorique
Meselesi”, Türk Dili Araştırma Yıllığı Belleten 1985, s.199-210.
YETİŞ, Kâzım (1992/1), “Belâgat, Rhétorique ve Edebiyat Nazariyesi Sahasında
Türkçe Neşredilmiş Kitapların Açıklamalı Bibliyografyası”, Türk Dili
Araştırma Yıllığı Belleten 1987, s.367-406.
YETİŞ, Kâzım (1992/2), “Belâgat-Türk Edebiyatı”, İslâm Ansiklopedisi. TDV
Yay., C.5, s.384-387.
YETİŞ, Kâzım (1996), Talîm-i Edebiyat’ın Retorik ve Edebiyat Nazariyatı Sâhasında
Getirdiği Yenilikler, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.