bilig Ê Yaz / 2004 Ê sayı 30: 173-202
© Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı
Özet: Osmanlı Devleti’nde Tanzimatla birlikte modern okulların
açılmasıyla ve Suriye, Cebel-i Lübnan ve Filistin’deki misyoner
okullarının etkisiyle, özellikle Hristiyan Araplar arasında Batılı anlamda
milliyetçilik fikirleri yaygınlaşmaya başlamıştır. Müslüman
Araplar ise, İslâm dünyasının Batı karşısında önlenemez gerileyi-
şine bir tepki olarak Arap kimlik ve kültür mirasına vurgu yapmak
suretiyle, İslâm ve Batı medeniyetlerine Arapların yaptıkları katkı-
lardan bahisle, Arapçılık şuurunu canlandırarak sözkonusu gerilemeye
çözüm bulmaya çalışmışlardır.
Hristiyan Araplar, Arap kültür ve dilini canlandıracak faaliyetler
yapmanın yanında, Osmanlı Devleti’nden ayrılma fikrini de gündeme
getirerek bağımsızlığı savunmuşlardır. Müslüman Araplar
ise ayrılıkçı fikirlerden ziyade, imparatorluğun bütünlüğünün muhafaza
edilmesine taraftar olmakla birlikte, yaşadıkları bölgelerde
Arap dil ve kültürüne daha fazla önem verilmesini talep etmişlerdir.
Ancak Suriye’ye kıyasla, İngiliz idaresinin de etkisiyle, daha
farklı bir milliyetçilik anlayışı geliştiren Mısırlı Araplar, “vatan”
kavramına vurgu yaparak Araplık’tan ziyade “Mısırlı” kimliklerini
ön plana çıkarmaya çalışmışlardır.
Müslüman ve Hristiyan Araplar arasındaki milliyetçi akımlara rağ-
men, Birinci Dünya Savaşı sırasında Hicaz’da Şerif Hüseyin’in
başlattığı bağımsızlığı hedefleyen ayaklanma Araplar arasında ancak
sınırlı destek bulabilmiştir. Gizli Sykes-Picot Anlaşması ve
Balfour Deklerasyonu nedeniyle Birinci Dünya savaşından sonra
bağımsızlıklarını elde edemeyerek Birleşmiş Milletler denetiminde
İngiliz ve Fransız mandasında yaşamak durumunda kalan Araplar,
ancak sömürgelerin tasfiye sürecine gidildiği 1940’ların sonlarından
itibaren bağımsızlıklarını elde edebilmişlerdir.
Anahtar Kelimeler: Arap Milliyetçiliği, Araplar, Milliyetçilik,
Osmanlı İmparatorluğu, Ortadoğu

∗
Kırıkkale Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fak. / KIRIKKALE
bayramsoy@ttnet.net.tr
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
174
Giriş
Milliyetçilik bazı faktörlerin tesiriyle ortaya çıkmış, kimileri için bir
problem, kimileri içinse kurtuluş reçetesi olmuş, modern zamanları belirleyen
akımlardan biridir. Anderson, Hayali Cemaatler adlı eserinde milliyetçilik
akımını ortaya çıkaran faktörleri sıralarken matbaanın yaygınlaşmasını,
Latince’nin okuyan kitleler arasında artık pek rağbet görmemesi
sebebiyle, kapitalist bir yaklaşımla yayıncıların daha çok para kazanabilmek
amacıyla yerel dillerde kitap basmalarını ileri sürmektedir.
Böylelikle halk dilleri iktidar dilleri statüsüne yükselmiş, bunun millî
kültürün inşasına katkı sağladığını ve böylece milliyetçi akımların önü-
nün açılmıştır (Anderson 1995: 52-58). Nitekim Alman filozofu Johann
Gottfried von Herder (1744-1803) “Denn jedes Volk; es hat seine
National Bildung wie seine Sprache”1
diyerek, milliyetçilik kavramını dil
ve kültür üzerinde inşa etmek suretiyle, özelde XIX. yüzyıl Avrupa’sını,
genelde ise milliyetçilik hakkındaki teorileri önemli ölçüde etkilemiştir
(Anderson 1995: 83-84).
Arap milliyetçiliği de başlangıçta Arap diline ve kültürüne vurgu yapması
bakımından, Amerika kıtasındaki milliyetçi hareketleri dışarıda tutacak
olursak,2
XVIII. yüzyılda Avrupa’yı etkileyen milliyetçi akımlardan temelde
farklı bir karakter arz etmemektedir. Ancak Gellner’in “Milletler
de devletler gibi şartlara bağlı oluşur ve evrensel bir zorunluluktan doğ-
mazlar” (Gellner 1992: 27) tespiti ışığında, şüphesiz Arap milliyetçiliğini
de ortaya çıkaran şartlar vardır.3
Bu çalışmada Arap milliyetçiliğinin ortaya
çıkmasına sebep olan şartlar ve 1918 yılına kadar süren seyri ele
alınacaktır.
Arap Milliyetçiliğini Ortaya Çıkaran Şartlar
Osmanlı Devleti’nin XVIII. ve XIX. yüzyıllarda özellikle askerî alanda
iyice zayıflamasıyla, Avrupalı büyük devletlerin Ortadoğu’da çıkarları olan
bölgelerdeki ihtiraslarında canlanma olmuştur. XVIII. yüzyıl sonlarına
doğru büyük devletler peş peşe elde ettikleri imtiyazlar sayesinde hem doğ-
rudan doğruya Osmanlı Devleti’ne nüfuz etmek, hem de imkân dahilinde
Ortadoğu’ya yerleşmek yolunda hızla mesafe almaya başlamışlardır.
XVIII. yüzyılda Batı’da yaygınlaşan milliyetçilik fikri, Osmanlı Devleti’nde
ilk önce Balkanlarda Hristiyan tebaa arasında kendini göstermiş,
daha sonra Lübnan, Suriye ve Mısır’daki yabancı misyoner eğitim kurumları
vasıtasıyla Ortadoğu’da yayılmıştır.4
Bu yeni akımın mensupları
Osmanlı Devleti’nin sınırları dahilinde barınamadıklarından 1909’dan
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
175
itibaren İngiliz idaresi altındaki Kahire’ye yerleşmek veya Paris gibi dış
merkezlere taşınmak zorunda kalmışlardır. Bunlar arasında Müslüman
Araplar olduğu gibi Hristiyan Araplar da vardı ve bunlar genellikle Beyrut’taki
Amerikan Koleji (kur. 1866), St. Joseph Cizvit Koleji (kur. 1875)
ve Kahire’deki el-Ezher’den yetişmiş kimselerdi5
(Tuğ 1969: 259;
Anderson 1995: 91).
XVIII. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti’nde Arap nüfusunun çoğunlukta
olduğu topraklar, sadece ticarî açıdan Avrupalıların ilgi alanı olmuştur.
Bu bölgelerde özellikle İngiliz, Fransız ve İtalyanların ticarî faaliyetleri
oldukça yoğundu. Fakat 1798’de Napolyon’un Mısır’ı işgaliyle bu durumda
büyük bir değişiklik yaşanmıştır. Çünkü Haçlı seferlerinden bu
yana ilk defa bir Avrupalı güç Yakındoğu’ya sefer düzenlemiş ve toprak
elde etmişti. Her ne kadar bu işgal dönemi çok kısa sürmüşse de, daha
sonra büyük ekonomik ve sosyal çalkantılara sebep olacak, Arap dünyasına
Batılı güçlerin doğrudan müdahalesini getirecek süreci de başlatmış-
tır (Lewis 1968: 166).
XIX. yüzyıla gelindiğinde uluslararası politikada henüz bir “Arap” meselesi
yoktur. Gerçekte Arap eyaletlerinde oturanlarla ilgili belgelerde ve
bunlardan bahseden kitaplarda Arap kelimesi de kullanılmamaktaydı.
Bunun yerine bölge insanlarından bahsedilirken Müslüman ya da gayrimüslim
ifadeleri kullanılmaktaydı. Bölgesel aidiyeti vurgulayan ifadelerde
de, meselâ Suriye için Suriyeli yeterli oluyordu. Arap kelimesi daha
ziyade yerleşik hayat yaşamayanlar ve çöllerdeki bedevîleri tasvir ediyordu6
(Zeine 1981: 36).
Napolyon’un Mısır’ı işgalinden sonra Mısır valisi olan Kavalalı Mehmed
Ali Paşa her ne kadar hukuken Osmanlı Devleti’ne bağlı olsa da zamanla
âdeta Mısır’ın fiilen bağımsız hükümdarı olmuştur. Ancak karşısında
zayıf bir Osmanlı Devleti yerine güçlü bir Mısır istemeyen Batılı güçler,
Mehmed Ali Paşa’nın bağımsızlık ve genişleme çabalarını engellemişlerdir.
Mehmed Ali Paşa’nın, güçlü devlet olma yolunda yaptığı reformlardan
tarım reformları başarıya ulaşmışsa da, endüstrileşmede aynı başarı
gösterilememiştir. Eğitim alanında yapılan reformlar arasında, yabancı
hocaların ders verdiği okulların açılması, Batı menşeli kitapların tercümelerinin
desteklenmesi ve Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi dikkati çekmektedir
(Lewis 1968: 162).
Avrupa’nın kültürel etkinliği Suriye’de kendisini başlıca dinî alanda,
özellikle Hristiyan Araplar vasıtasıyla hissettirmiştir. Çünkü XIX. yüz-
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
176
yılda büyük güçlerin kendi aralarında kutsal mekânlar ve Hristiyan azınlıklar
üzerindeki etkinliklerini artırmak için giriştikleri dinî rekabet had
safhaya çıkmıştır. Bu mücadelede öne çıkan ve en etkili olanlar Fransız
Cizvitleri ve Amerikan Protestan misyonerleridir. Bunlar, özellikle Suriye’de7
kolej ve çeşitli okullar açarak Arap geçmişini ve Arap mirasını
bilen, bunun yanında Avrupa kültüründen de haberdar olan ve bu kültürden
etkilenmiş bir Arap nesli yetiştirmeyi hedeflemişlerdir8
(Lewis 1968:
172). Nitekim, bu okulların da etkisiyle Hristiyan Araplar, Arap milliyet-
çiliğinin oluşmasında önemli rol oynamışlardır. Başlangıçta laik nitelik
taşıyan bu akım, daha sonra Müslüman Arapların da milliyetçiliğe ilgi
duymasıyla, Arap millî kimliğini oluşturacak etnik, dil ve din unsurları
arasındaki dengenin sağlanması konusunda problemli hale gelmiştir
(Ochsenwald 2000: 392).
Bu okullarda misyonerlerin gözetiminde eğitimini tamamlayan Suriyeli
Hristiyan entelektüeller Mısır ve Suriye’de gazete ve dergi çıkarmak suretiyle
bölge halkını etkilemeye başlamışlardır. Daha önce yayımlanan
gazeteler İstanbul ve Kahire’de devlet tarafından yayımlanıyor ve genelde
resmî haberlere yer veriliyordu. Ayrıca Fransızca, Rumca ve Ermenice
gazeteler yayımlanmasına rağmen, hemen hemen hiç Arapça gazete yoktu.
1860’lardan itibaren bölgede matbaanın yaygınlaşması, Arap yazar ve
okuyucuların artması ve nispî özgürlükler sayesinde gazete ve dergiler
çıkmaya başlamıştır. Bu dönemi takip eden otuz yıl içinde de matbuat
Lübnanlı Hristiyanların eline geçmiştir9
(Hourani 1984: 97). Tabiatıyla,
bu şartlar altında gelişen Arap milliyetçiliği, özellikle Hristiyan Araplar
arasında daha da yaygınlaşmıştır. Milliyetçilik hareketlerinin gelişimi,
1882’de İngiltere’nin Arap dünyasının merkezi olan Mısır’ı işgal etmesiyle,
yani Mısır’ın doğrudan Avrupa’nın etkisi altına girmesiyle daha da
hızlanmıştır (Harari 1962: 105; Lewis 1968: 173).
Siyasî anlamda milliyetçilik fikri, Müslümanlar arasında ise, hiç şüphesiz,
Batı dünyası ile yoğun temasa geçilmesi sonrasında yayılmaya başlamış-
tır. XIX. yüzyıl başlarında Avrupa’da bulunan bazı Türkler ve Mısırlı
Araplar Fransız İhtilâli ile birlikte Avrupa’da yayılmış olan ‘anavatan’ ve
‘millet’ gibi fikirleri öğrenmişlerdir. Bu anlamda Araplar arasında milliyetçilik
fikirlerinin yayılmasındaki önemli isimlerden biri Mısırlı Rifa‘ah
Rafi el-Tahtavi’dir (1801-1873). Tahtavi 1826-1831 yılları arasında Fransa’da
bulunmuş ve 1834 yılında yayımladığı kitabında orada edindiği
tecrübelerini aktarmıştır. Bu kitap Türkler ve Araplar arasında çok popü-
ler olmuş, 1840’da Türkçe’ye tercüme edilmiş Arapça nüshası 1848’de
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
177
tekrar yayınlanmıştır.10 Tahtavi’nin getirdiği en önemli fikrî yenilik Mısır
vatanperverliği düşüncesi olmuş ve bunu İslâmî bir temele oturtmaya
çalışmıştır (Hourani 1984: 68-69). Farklı bir mahiyette de olsa doğulan
yere veya anavatan kabul edilen bölgeye duyulan sevgi Müslümanlar
arasında zaten olan bir duygu idi, fakat bu duyguya siyasî bir önem
atfedilmiyordu. Milliyetçilik bölgesellikle de ilişkilendirilmemişti.
Tahtavi ve çağdaşları işte bunu yapmışlardır. Tahtavi, millet ve ülkelerden
bahsederken milletin belli bir ülkeyle sınırlandırılabileceğini vurgulamıştır
11 (Dawn 1973: 123-124).
Tahtavi, yazdığı eserlerde sürekli vatan kavramına vurgu yapmış ve bahsettiği
vatanda yaşayan cemiyeti de Arap değil Mısırlı olarak vasıflandırmıştır.
Ayrıca Arapların İslam tarihinde oynadıkları role methiyeler
düzmüş, fakat yine vatanseverlikten bahsederken Arapça konuşanları
değil, Mısır’da yaşayanları kastetmiştir. Mısır’ı ve tarihini zihninde bir
süreç olarak canlandırdığından, ona göre Modern Mısır, Antik Mısır’ın
meşru varisiydi. Yani Mısır komple bir medeniyetti. Tahtavi’ye göre
Mısır’ın fazilet ve zenginliklerini kaybetmesinin sebebi tamamen yabancı
idarelerdi. Önce Memlûkler, sonra Osmanlılar, nihayet Çerkezlerin kötü
idaresi altında Mısır gerilemişti. Aslında bütün bunları söylerken Tahtavi,
Napolyon’un fikirlerini dile getirmiş ve kendisinden sonra gelecek Mısırlı
düşünürler tarafından da kabul görecek bir düşünce tarzı oluşturmuştur12
(Hourani 1984: 79-80).
Arap milliyetçiliği Arapların yaşadığı her bölgede aynı mahiyet ve tarzda
gelişmemiştir. Suriye ve Mezopotamya’daki Araplar arasında yaygınla-
şan Arap milliyetçilik akımları ile Arabistan’daki akımlar arasında olu-
şum açısından farklar gözlemlenmektedir. Meselâ, Suriye’de Şam, Beyrut,
Kudüs ve Hayfa gibi şehirlerde bir Arap Rönesans’ı olarak adlandırı-
labilecek gelişmeler yaşanır ve XIX. yüzyılda Avrupa’da gelişen milliyetçilik
akımlarının ortak özelliklerinin etkisinde bir Arap milliyetçiliği
oluşurken, Arabistan’da, Vahhabi ayaklanması örneğinde olduğu gibi,
farklı dinî yaklaşımlarla veya merkez otoriteye isyan şeklinde kabîleci bir
milliyetçilik anlayışı gelişmiştir (Kohn 1928: 212-213). Mısır’da ise,
büyük ölçüde Avrupa’nın Müslümanlar aleyhine ilerleyişine bir tepki ve
İngilizlerin Mısır’daki uygulamalarına reaksiyon şeklinde gelişerek, İslâm
modernizmi ve Mısır milliyetçiliği olarak kendisini belli etmiştir
(Lapidus 1989: 620).
Arap milliyetçiliğinin gelişimi bölgeler arasında değişkenlik gösterdiği
gibi, Hristiyan ve Müslüman Araplar arasında da farklı bir seyir göster-
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
178
miştir. Müslüman Araplar, Osmanlı Devleti’nin Avrupa karşısında askerî
anlamda tutunamaması neticesinde devleti toparlayabilmek amacıyla
yapılan ve hayatın her alanını kapsayan, Batılı tarzdaki reformlara karşı
tepki göstermişlerdir.13 Hristiyan Araplar ise, Avrupalı hamîlerinin de
desteğiyle, Osmanlı Devleti’nin zayıflamasını da fırsat bilerek, bağımsız
ve müstakil devlet olma gayesini gütmüşlerdir.14
Müslüman Araplar arasında çıkan ve Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın
müdahale ederek bastırdığı Vahhabi ayaklanması, yukarıda da bahsedildiği
gibi, Arabistan’da Osmanlı idaresine karşı başlatılan ve dinî mahiyet
taşıyan Arap ayaklanmalarına iyi bir örnektir. Ayaklanmanın lideri Muhammed
ibn-i Abdülvahhab’a göre Osmanlı idaresinde İslâm Allah’a
karşı hürmetsizliğe dönüşmüştü, batıl inançlar ve bid’atler yayılmaya
başlayarak putperestliğe benzer hale bürünmüştü. Abdülvahhab, İslâm
toplumunun içinde bulunduğu gerilemenin Batılı tarzda reformlarla değil,
ancak Kur’an ve sahih hadislerin ışığında İslâm’ın en saf ve temiz şekline
dönülmesi suretiyle önlenebileceğini ileri sürüyordu (Tuğ 1969: 256).
Abdülvahhab, savunduğu fikirler dolayısıyla Suud hanedanının da deste-
ğini almıştı. ‘Fikir’ ve ‘güç’ün bir araya gelmesiyle 1747 yılında Vahhabi
hareketi kuvveden fiile dönüşmüş ve bundan sonra yapılan saldırılarla
Bağdat, Kerbela, Medine ve Mekke’yi kontrollerine almışlar, Şam hatta
Haleb’i tehdit etmeye başlamışlardır. 1792’de Abdülvahhab’ın ölmesinden
sonra da hareketin etkisini kaybetmemesi üzerine, 1811 yılında
Mehmed Ali Paşa ayaklanmayı bastırmakla görevlendirilmiştir. Yedi sene
süren mücadeleden sonra Mehmed Ali Paşa’nın ayaklanmayı bastırmasıyla,
isyan geçici olarak yatışmıştır (Antonius tarihsiz: 22).
Bundan sonra Mehmed Ali Paşa da, Osmanlı Devleti’nin zaafından faydalanarak
Osmanlı mirasını ele geçirme arzusuna kapılmış, Suriye topraklarını
elde ettiği gibi, Anadolu’da da Kütahya’ya kadar ilerlemeye
muvaffak olmuş ve onun bu üstünlüğü 1841 yılına kadar sürmüştür.
Mehmed Ali Paşa ve oğlu İbrahim Paşa’nın ele geçirdikleri yerlerde bir
hükümdarlık kurma ve hilafeti devralma arzuları vardı. Fakat müstakil bir
Arap krallığı kurma gibi bir düşünceleri yoktu (Zeine 1981: 38). Mehmet
Ali Paşa, kuracağı devletin idaresinde, hakimiyeti Türkler ve Arnavutlarla
sağlamayı planlıyor, Arapları da bu devlete tâbî bir topluluk olarak
düşünüyordu (Antonius tarihsiz: 28).
Bu dönemde İbrahim Paşa’nın idaresi altında olan Suriye’de oluşturduğu
hoşgörülü ortam Batılı misyonerlere kapıların açılmasına sebep olmuş-
tur15 (Tibi 1997: 96, 98-99). Bu fırsattan en iyi Fransız ve Amerikalı mis-
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
179
yonerler faydalanmıştır. Söz konusu misyonerlerin en aktifi Fransız Cizvitleri
olmuştur. Fransız Cizvitleri’nin bu bölgedeki faaliyetleri 1625’de
başlamış, 1713’de kesintiye uğramış, fakat 1831’de tekrar aktif hale gelmiştir.
Amerikalılar ise bölgeye 1820 yılında girmişlerdir. Aslında Fransız
Cizvitleri’nin tekrar buraya dönmelerinde Amerikan misyonerlerinin
etkisi çok büyüktür. Çünkü gelen Amerikalı misyonerler Presbiteryen idi
ve Katolik Hristiyanları Protestan yapmaya çalışıyorlardı. Amerikalı misyonerler
o zaman nüfusu 9.000 olan Beyrut’a yerleşmişlerdi. Cizvit ve
Lazaristler’in ise zaten 200 yıldan beri Şam, Halep ve Lübnan’da okulları
bulunmaktaydı. Bunların temel amaçları buradaki Hristiyanları kendi
dinlerine çekmek ve teolojik kültür üzerine yoğunlaşmaktı
16 (Antonius
tarihsiz: 35-36).
Arap milliyetçilik hareketlerinin, özellikle Suriye eyaletinin bugün Lübnan
diye bildiğimiz bölgesinde yoğunlaşmasının bazı sebepleri vardı.
Bunlar, bölgedeki misyoner okullarının Batılı tarzda verdiği eğitim, Fransız
İhtilâli’nin siyasî fikirleri, Arap dili ve edebiyatını canlandırma teşebbüsleri,
burada matbaaların kurulmasıyla Arap gazetelerinin yayınlanması
ve Lübnanlı göçmenlerin Amerika’da bir müddet yaşadıktan sonra geri
dönerek orada edindiği tecrübeleri bölgeye taşımak istemeleriydi. Bu
bölgenin diğer Arap bölgelerinden farkı Batı ile daha çok ve sık irtibat
halinde olmasının yanında, coğrafî yapısı dolayısıyla Avrupa ile olan
ticarî faaliyetlerin de büyük ölçüde buradan yürütülmesiydi. Lübnan’da,
Hristiyan Araplar arasında Türk aleyhtarı fikirlerin gelişmesinde bunların
kendilerini Müslüman Türk idaresinde okyanusta bir ada gibi hissetmelerinin
de etkisi büyüktür. Hristiyan Arapların bu düşüncelerine karşılık
Müslüman Arapların büyük çoğunluğu Osmanlı idaresinden ayrılmak
niyetinde değillerdi (Zeine 1981: 39).
Hristiyan Araplar arasında yaygınlaşan milliyetçiliğin ilk yıllarında hemen
bağımsızlık hareketine soyunmamış, önce eski Arap kültürünün
canlandırılması konusunda eğilimler oluşmuştur. Bu konudaki önderlerden
biri olan Nasıf Yazıcı, özellikle Amerikan misyon okullarında okutulmak
üzere Arapça dilbilgisi, mantık, hitabet ve vezin konularında kitaplar
yazmış, fakat bu eserler daha geniş kesimler tarafından benimsenmiş
ve ölümünden (1871) sonra da Arap dili öğretiminde temel eserler
olmuştur. Yazıcı, Osmanlı idaresinden kurtuluşun ancak bu yolla olaca-
ğına inandığından, eski Arap edebiyatının canlandırılması gerektiğini
savunmuş ve önemli bir kesimi de etkilemiştir. Yazıcı on iki çocuğunu da
aynı heyecan ve ideal doğrultusunda yetiştirmiştir. Öyle ki, Arap millî
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
180
kurtuluşuna ilk çağrıyı çocuklarından biri olan İbrahim Yazıcı yapmıştır
17
(Antonius tarihsiz: 46-47).
Arap milliyetçilik hareketlerinde bir diğer önemli Hristiyan Arap (Maruni)
Butrus el-Bustani ise, çok iyi eğitim almış ve Arapça’dan başka diller
de öğrenmiştir. Amerikalılarla sürekli irtibat halinde olmuş ve misyoner
okullarında dersler vermiştir.18 Amerikan misyonu, Yazıcı ve Bustani ile
işbirliği yaparak Ocak 1847’de Society of Arts and Sciences’ı (Sanat ve
Bilim Topluluğu) kurmuştur. Topluluğun üyeleri ise, Eli Smith,
Cornelius van Dyck ve birkaç Amerikalı idi. Bu topluluk iki yıl içinde 50
üye daha kaydetmiştir. Topluluğun üyeleri arasında Müslüman ve Dürzilerden
kimse olmadığı gibi, Suriye ve Arap dünyasında da türünün ilk
örneğiydi. Society of Arts and Sciences beş sene faaliyet göstermiş ve
benzer başka cemiyetlerin kurulmasına da örnek teşkil etmiştir. Meselâ,
bu cemiyetin kurulmasına ön ayak olan Amerikalıları ilk taklit edenler
Cizvitler olmuş ve 1850’de Oriental Society (Doğu Topluluğu) kurulmuş-
tur. Bu da diğeriyle ya aynı zamanda ya da kısa bir müddet sonra ortadan
kalkmıştır (Antonius tarihsiz: 51-52).
Arap milliyetçiliğini savunan bir diğer cemiyet ise 1857’de kurulan elCem’iyye
el-İlmiyye el-Suriye (Suriye İlim Cemiyeti) idi. Cemiyetin üyeleri
tamamen Arap olmakla birlikte, Hristiyanların yanında Müslüman ve
Dürzilerden oluşan 150 üyesi vardı. Cemiyetin başkanlığını Dürzi olan
Amir Muhammed Arslan yapıyordu. Üyeler arasında etkili bir Müslüman
aileden olan Hüseyin Bayhum ve Hristiyan Bustani’nin oğlu gibi farklı
simalar mevcuttu. 1860’da Lübnan’da çıkan olaylar19 faaliyetlerine set
vurmuşsa da, cemiyet kısa bir süre sonra tekrar faal hale gelmiş ve resmen
tanınmıştır. Bundan sonra İstanbul ve Kahire’deki yandaşlarını da
üyeliğe dahil etmişlerdir. Böylece, bu cemiyetin kurulması örneğinde de
görüldüğü gibi, bölgede yüzyıllar boyu çatışmaya sebep olmuş farklı
inançlar, aynı idealler çerçevesinde bir araya gelmiştir. Bu cemiyetin
kurulması, ortak milli şuurun oluşması yolunda görünüşteki ilk belirti
olmuş ve yeni bir hareketin beşikliğini yapmıştır (Antonius tarihsiz: 53).
Nasıf Yazıcı’nın oğlu İbrahim Yazıcı da bu cemiyetin üyesi olmuştur. Yazıcı
tüm Arapların bir araya gelerek Türk idaresinden kurtulmaları yönünde
çağrı yapmıştır. Yazdığı şiirlerde Arap milletinin başarılarını, edebiyatının
parıltılarını ve geçmişinden ilham alması durumunda gelecekte elde edebileceği
başarıları vurgulamıştır. Bu şiirler Arap milliyetçiliğinin gelişim
evresini beslemede önemli rol oynamıştır (Antonius tarihsiz: 54).
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
181
II. Abdülhamid Döneminde Arap Milliyetçiliği
II. Abdülhamid’in en büyük endişelerinden biri alternatif bir Arap hilafetinin
oluşturulması idi. Dolayısıyla, kendisi Arapları yüksek askerî ve
idarî mevkilere getirerek ve nihayet Pan-İslamist politikasıyla Arapları
kazanmaya çalışmıştır. II. Abdülhamid idaresinde, padişahın kontrolü
sayesinde Araplar arasında milliyetçilik şuuru çok yavaş bir gelişme göstermiştir.20
Nitekim 1877-78 meclisinde Arap mebusları birleştiren ve
onları diğerlerinden ayıran açık seçik bir ortak çıkar ya da belli bir “Arap
görüşü” olmamıştır. Arap mebuslar kendilerini imparatorluğun temsilcileri
olarak algılamış ve doğrudan doğruya seçildikleri bölgeyle ilgilenmiş-
lerdir (Kayalı 1998: 31).
Daha önce de belirtildiği gibi Müslüman Arap entelektüeller, ayrılıp ba-
ğımsız bir devlet kurmanın peşinde koşmaktan ziyade, Osmanlı Devletini
hem dinî hem de siyasî yönden güçlendirecek reformların yapılmasını
hedeflemişlerdir.21 Bunların önde gelenleri, Şeyh Muhammed Abduh,
Muhammed Raşid Rıza ve Abdurrahman el-Kevakibi ve Arap olmamasına
rağmen söz konusu tartışmaya ciddî katkıları olan Cemaleddin Afgani idi.
Bunlardan Cemaleddin Afgani, ciddî bir şekilde eğitilerek ve İslâm’ı ça-
ğın gereklerine uygun hale getirerek, Müslümanların serbest ve gelişmeye
müsait milletler haline getirilmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Bu amaçla
Müslüman ülkeleri, aynı İslâm’ın altın yıllarında olduğu gibi, yabancı
hakimiyetinden kurtarmak ve Müslümanlar arasında evrensel olarak kabul
görmüş bir halifenin idaresi altında birleştirmek istemiştir22 (Antonius
tarihsiz: 69; Hourani 1984: 115; Zeine 1989: 130; Lapidus 1989: 620-
621). Arap entelektüelleri arasında bir yandan bu tür gelişmeler yaşanırken,
diğer taraftan okuma yazma bilmeyenler, köylüler ve fakirlerin bir
çoğu bu gelişmelerden habersiz veya etkilenmeden hayatlarını sürdürmüşlerdir
(Zeine 1981: 58). Yani bu tür akımlar ve gelişmeler ancak belirli
çevrelerde etkili olmuş ve tartışılmıştır.
II. Abdülhamid’in idaresinde yönetimi eleştiren ve hilafet makamı için
alternatif tekliflerde bulunanlardan biri Abdurrahman el-Kevakibi olmuş-
tur. İdare aleyhinde konuştuğu için tutuklanan el-Kevakibi 1898’de serbest
kaldıktan sonra Mısır’a gitmiştir. El-Kevakibi, İslâm’a ve yayılması-
na gösterdikleri hizmetten dolayı Arap ırkının üstün olduğunu savunmuş
ve hilafetin Kureyş soyundan birine verilmesi gerektiğini ileri sürmüştür
(Antonius tarihsiz: 98).
Bir diğer önemli sima olan Şeyh Muhammed Abduh’a göre İslam’ın hastalığına
tek çare Batı medeniyetinin reddi ve saf İslam’a dönülmesiydi.
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
182
Yapılması gereken şey, esas ile teferruatın ayırt edilmesi, sonra da esasın
muhafaza edilerek yaşanan tarihî süreçte İslam’a eklenen harici unsurların
çıkarılmasıydı. Bu anlamda Müslümanların yaşadıkları problemler
siyasî değil, dinî idi (Lapidus 1989: 621). Ayrıca misyoner okullarına
Müslümanların gitmesine kesinlikle karşı çıkmıştır. Ona göre misyonerler
yabancı şeytanlardı ve söyledikleri de şeytanın ıslıklarıydı (Dawn 1973:
134). Abduh’un hedeflerinden biri de İslam’ın modern düşünce ile uzlaş-
tırılması idi. Bu çabası doğrultusunda modern Avrupa düşüncesine ait
bazı fikirleri geleneksel İslam terimleri ile izaha ve eşleştirmeye çalışmış-
tır. Meselâ, maslahatı menfaate (utility), şurayı parlamenter demokrasiye,
icmayı kamuoyuna (public opinion), İslam’ın kendisini ise medeniyetle
eşleştirerek Batı düşüncesiyle bir uzlaşma sağlamayı hedeflemiştir
(Hourani 1984: 144).
Milliyetçi Arap hareketlerinin organizeli olarak yayılmasının ilk teşebbü-
sü 1875’e kadar geri götürülebilir. Bu yılda, Suriye Protestan Koleji’nde
eğitim görmüş beş genç Beyrut’ta gizli bir dernek kurmuşlardır. Dernek
üyelerinin hepsi Hristiyan idi, fakat bunlar hareketlerinin başarıya ulaşabilmesi
için Müslüman ve Dürzilerin de kendilerine katılmalarının gerekliliğinin
farkındaydılar. Dolayısıyla aralarına Müslüman ve Dürzilerin de
katılımını sağladıktan 3-4 yıl sonra yollara ilânlar asarak açıktan propaganda
yapmaya başlamışlardır. Astıkları ilânlarda Türk idaresinin kötü
yönleri vurgulanmış ve Arap toplumunun ayaklanarak bu durumdan kurtulması
yönünde telkinlerde bulunulmuştur23 (Dawn 1973: 79-80; Zeine
1989: 132). 1883’de Osmanlı idaresinin sıkı takibinden dolayı bu derne-
ğin mensupları mevcut evrakı yakarak o sırada Mısır’a yerleşmiş bulunan
İngiliz idarecilerinin himayesine sığınmışlardır (Tuğ 1969: 260). Burada
şunu da belirtmek gerekir ki, Arap Hristiyanlar arasındaki bazı ılımlı
yazar ve liderler, Osmanlı idarî sisteminin işleyişinden hoşlanmasalar
hatta nefret etseler dahi, Osmanlı Devleti’nin yıkıldığını görmek
istemiyorlardı.
24
Hristiyan Araplardan ve Arap milliyetçiliğinin ateşli savunucularından
Necip Azuri ise 1904 yılında Paris’te bir dernek kurmuştur: Ligue de la
Patrie Arabe. Bu derneğin amacı Suriye ve Irak’ın Türk hakimiyetinden
kurtarılması ve bu amaç doğrultusunda Arapları ayaklanmaya teşvik etmek
idi. Azuri, bazı Fransız yazarların da desteğiyle Nisan 1907’de
l’Independence Arabe adlı bir dergi çıkarmıştır. Fakat Temmuz 1908’de
II. Meşrutiyet ilân edilince yayını durmuştur. Bu dergi yabancı bir ülke
ve yabancı bir dilde yayın yaptığı için milliyetçilik hareketinin merkezin-
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
183
de yer alamamıştır (Antonius tarihsiz: 98-99). Azuri yayınlarında Türklerin,
Arapların geri kalmasının tek sebebi olduğunu ileri sürmüştür. Ona
göre, eğer Türk idaresine girilmeseydi Araplar dünyanın medeni toplulukları
arasındaki yerlerini alacaklardı. Ayrıca Araplar her alanda Türklerden
daha iyi idi. Hatta asker olarak da Türklerden daha iyilerdi ve
bundan dolayı Türkler zaferlerini Arap askerlere borçlu idi. Azuri’ye
göre, Osmanlı Devleti’nde gerekli reformlar yapılsa ve Araplara daha iyi
şartlar sağlansa onlar devlete sadık kalacaklardı, ancak Abdülhamid’in
reform yapmaya hiç niyeti olmadığı gibi, Jön Türklerin de iktidara gelme
şansları yoktu. Dolayısıyla ona göre Arap bağımsızlığı tek çıkış yolu
olarak görünmekteydi25 (Hourani 1984: 278-279).
Bu dönemde Araplar arasında Türk aleyhtarı hareketlerin yavaş gelişmesi
iki nedene bağlanabilir. Birincisi, Avrupa kökenli milliyetçilik fikirlerinin
sözkonusu bölgelere ciddî anlamda işlememiş olması, ikincisi ise, II.
Abdülhamid’in devletin elinde kalan bölümünü bir arada tutmak için
uyguladığı başarılı ve kurnazca yöntemlerdir. Bu yöntemlerin başında
Müslümanların dinî inançlarından yararlanmak ve ajanları vasıtasıyla
bütün siyasî faaliyetlerden haberdar olmak geliyordu. II. Abdülhamid
imparatorluğun Müslüman nüfusunu bir arada tutabilmek amacıyla halifelik
müessesesini, dolayısıyla İslâm Birliği fikrini de etkili olarak kullanmak
istemiştir26 (Mansfield 1975: 30).
II. Abdülhamid idaresinde Hristiyan Araplar, hükümranlık talep etmeyen
her türlü siyasî etkinlik ve akım olarak adlandırılabilecek, Arapçılığı
27
teşvik etmekten çok Jön Türk hareketi olarak bilinen liberal hareketin
canlandırılmasına katkıda bulunmuşlardır. Ayrıca Arap siyasî örgütleri
XIX. yüzyılın sonuna kadar, temelde Suriye’nin Osmanlı İmparatorluğu
içindeki birliğini tercih etmişlerdir (Kayalı 1998: 57).
II. Meşrutiyet Sonrası Arap Milliyetçiliği
II. Abdülhamid’in 1909’da tahttan indirilmesinden sonra Arap milliyetçilik
hareketleri çok hızlı ve etkili bir seyir takip etmeye başlamıştır. 1908-
1918 yılları arasında Araplar Osmanlı hükümetinden sürekli reform taleplerinde
bulunmuşlardır. İstedikleri reformların temel hedefi Osmanlı sı-
nırları dahilinde kendi eyaletlerine otonomi verilmesi olmuştur. İttihatçı-
ların bu talebe olumlu cevap veremeyişi Arapların bağımsızlık için iştahlarını
kabartmaktan başka bir işe yaramamıştır (Harari 1962: 106).
İttihatçılar ve Araplar arasında henüz fikir çatışmasının olmadığı dönemde,
1908 yılında el-İkha el-Arabi el-Osmani (Osmanlı-Arap Kardeşliği)
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
184
adlı bir cemiyet kurulmuştur. Bu cemiyetin temel amacı mevcut anayasayı
korumak, Osmanlı tebaası tüm milletlerin padişaha sadakatini sağlamak,
Arap eyaletlerinin refah seviyesini diğerleriyle aynı seviyeye getirmek,
Arap dilinde eğitimi yaygınlaştırmak ve Arap geleneklerinin yayılması
ve muhafazasını sağlamaktı (Antonius tarihsiz: 102; Tibi 1997:
108). II. Meşrutiyet’ten sonraki dönemde Araplarla ilişkilerin iyileşmesine
etki eden iki gelişme daha olmuştur: Hacıların Mekke’ye ulaşımına
büyük kolaylık sağlayacak olan Hicaz demiryolu resmen hizmete açılmış
28 ve II. Abdülhamid’in İstanbul’a çağırarak burada ikamet etmesini
istediği Şerif Hüseyin ibn Ali Mekke Şerifi olarak tayin edilmiştir.29
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Araplar ve Türkler arasındaki ilk sarsıntı
meşrutî meclisin oluşturulması için yapılan seçimlerde yaşanmıştır.
Araplar seçim şartlarını Türklerin kendi lehlerine düzenlediklerini iddia
etmişlerdir. Çünkü yapılan seçimler sonucunda Aralık 1908’de açılan
meclisteki 288 sandalyenin 147’sini Türkler, 60’ını da Araplar almışlardı
(Ahmad 1986: 255). Padişah tarafından atanan 40 kişilik mecliste (Heyeti
Âyan veya Meclis-i Âyan) ise 3 Arap vardı
30 (Antonius tarihsiz: 104).
Bunun yanında, Arapların meşrutî rejimin faydalarını umdukları gibi kısa
sürede görememeleri, İttihatçılar ile Araplar arasında hasmane duyguların
gelişmesine sebep olmuştur. Meselâ, İttihatçıların yaptıkları reformların
vazgeçilmez şartı olan merkezi otoritenin mümkün olan en geniş alana
ulaştırılması prensibi ve bunun tamamlayıcı unsuru olan devletin dili
Türkçe’nin kamu hayatının her alanında kullanılması hedefi, Araplarla
gittikçe siyasîleşen bir anlaşmazlığa sebep olmuştur. Ancak, Türkçe kullanma
zorunluluğu İstanbul ile Araplar arasında önemli ve hassas bir
konu olarak ortaya çıkmışsa da, Arap siyaseti temelde imparatorluktaki
genel eğilimlere uymaya devam etmiştir31 (Kayalı 1998: 88-90). Balkanlardaki
hareketlenmeler ve Araplar arasındaki huzursuzluklar sebebiyle
İttihatçıların devleti kurtarmak amacıyla Pan-İslamizm’den PanTuranizm’e
geçiş yapmaları
32 ve bunun yanında sıkı bir merkeziyetçi
politika izlemeye başlaması sonucu Araplar arasında bir reaksiyon oluş-
muştur33 (Lewis 1968: 174). Bu reaksiyonun temel sebebinin genelde
“Türkleştirme” politikası olduğu ileri sürülmüştür.34
Araplar “Türkleştirme”ye gösterdiği tepkileri, neredeyse her sahada kültürlerinin
bombardımanına maruz kaldıkları Fransızlara, diğer bir deyişle
“Fransızlaşma”ya da göstermişlerdir. 1908 yılında Beyrut’ta yayınlanan
La Question Sociale et Scolaire en Syrie adlı anonim bir broşürde, Arapların
Fransızları sevdikleri, ancak bu sevginin kendilerini kaybettirecek
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
185
kadar ileri gidemeyeceği ifade edilmiştir. Ayrıca, Fransız kültürüne kendi
ihtiyaçlarına cevap verdiği için itibar ettikleri, ancak bunun hiçbir zaman
kendi kültürlerini unutmaya terk edecekleri anlamına gelmeyeceği vurgulanmıştır
(Kohn 1928: 216).
İttihatçıların merkezileştirmeci yaklaşımlarına reaksiyoner tavrın bir neticesi
olarak Arap liderleri ve milliyetçilik adına yapılan faaliyetlerin bir
kısmı yeraltına inmiş ve çalışmaları yürütebilmek amacıyla dört dernek
kurulmuştur. Bunlardan ikisi faaliyetlerini açıktan yürütürken, diğer iki
dernek çalışmalarını gizlilik içinde sürdürmüştür.
Açıktan faaliyet gösteren derneklerden ilki al-Muntada al-Adabi (Edebiyat
Kulübü), 1909 yılında İstanbul’da kurulmuştur. Derneğin amacı, İstanbul’da
oturan veya buraya gelen Araplar için bir buluşma merkezi
oluşturulması idi. Hedef siyasî olmadığı müddetçe İttihatçılar bu derneğe
müsamaha göstermişlerdir. Dernek Arap milliyetçilik hareketine yeni bir
boyut kazandırmasından ziyade yayılmasını sağlamıştır. Suriye ve Irak’ta
birçok şubesi açılmıştır
35 (Antonius tarihsiz: 108; Zeine 1989: 134).
Diğer açıktan faaliyet gösteren dernek ise, 1912’de Kahire’de kurulan
Hizb el-Lamerkeziyye el-İdariyye el-Osmanî (Osmanlı Adem-i
Merkeziyyet İdaresi) olmuştur. Bu derneğin iki amacı vardı: Birincisi,
Osmanlı idarecilerine devletin adem-i merkezî bir idareye ihtiyacı oldu-
ğunu anlatmak, ikincisi ise, Arapların bu konudaki desteğini almak üzere
harekete geçmekti. Dernek üyeleri bir yıl içinde iyi organize olmuşlar ve
milliyetçi Arap duygularının en yetkin organı durumuna gelmişlerdir.36
Gizli örgütlerden ilki el-Kahtaniyye idi ve amacı Osmanlı Devleti’ni Avusturya-Macaristan
örneğindeki gibi ikili bir monarşi haline getirmekti.
Buna göre, Arap eyaletleri kendi idaresine ve meclisine sahip bir krallık
olacaktı. Bütün müesseselerin dili Arapça olacaktı. Osmanlı padişahı ise
Türk tahtının sahibi olduğu gibi, Arap tahtının da sahibi olacaktı. Bu
cemiyetin ortaya çıkışı ve Arap milliyetçiliği adına ilk faaliyeti, Osmanlı
ordusundaki Arap subaylarını davaları adına kazanmaya çalışmaya baş-
lamalarıyla olmuştur. Cemiyet, her ne kadar üyelerini seçme konusunda
titizlik göstermişse de, üyelerden birinin ihanet ederek faaliyetlerinin
açığa çıkmasına sebep olmasıyla çalışmaları atıl hale gelmiş, fakat dağılmamıştır
37 (Antonius tarihsiz: 110-111).
Diğer gizli dernek ise, 1911 yılında Paris’te kurulan Cemiyyet el-Arabiyye
el-Fetat (Genç Arap Cemiyeti)’dir. Bu derneğin amacı Arap eyaletlerine
bağımsızlıklarını kazandırarak Türklerin veya diğer yabancı güçlerin haki-
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
186
miyetinden kurtarmaktı. Dernek Paris’teki Arap öğrenciler tarafından kurulduğundan
merkezi ilk iki yıl Paris olmuş, bu öğrenciler mezun olunca
1913’de Beyrut’a, bir yıl sonra da Şam’a taşınmıştır. Cemiyetin gizliliği
Osmanlı idaresinin sonuna dek muhafaza edilebilmiştir.38
1911 yılında İttihatçılar dış politikada umduklarından daha etkili olduğunu
anladıkları Pan-İslamist siyaseti benimsemişlerdir. Fakat Müslüman
Arap liderler iki sebepten dolayı İttihatçılara Pan-İslamist politikada gü-
venmemekteydiler. Birincisi, onlara göre İttihatçıların istisnasız hepsi
farmasondular ve bu anlamda bir dinî birlik siyaseti masonlukla çeliş-
mekteydi,39 ikincisi ise Selânik Yahudileri İttihat ve Terakki’nin ayrılmaz
bir parçası idi.40 Sadece bu sebepten olmasa bile, İttihatçıların İslamcı
politikalarının işe yaramadığı şu örnekten de belli olmaktadır: İngilizler,
gerektiğinde Cezire’yi (Mezopotamya) işgal etmeleri durumunda yerel
halkın bu işgale karşı tavrını öğrenmek amacıyla 1912’de bölgede yaptırdıkları
araştırmaların neticesinde Yukarı Mezopotamya’daki kabile şeyhlerinin
İngiliz işgalini desteklemeyi vadettiklerini öğrenmişlerdir.41
Her şeye rağmen İttihatçıların ülkeyi bir arada tutmaya çabaladıkları,
ancak kimsenin beklemediği tarzda imparatorluğun can damarlarından
olan Balkan topraklarını kaybettiği bir dönemde, 21 Haziran 1913’te
Paris’te kabaca yarısı Müslüman, diğer yarısı da Hristiyan olan bir Arap
Kongresi toplanmıştır.42 Bu kongrede de ayrılıkçı tavırdan ziyade yine
birlikte yaşamanın formüllerini arayan uzlaşmacı bir tavır sergilenmiştir.
Burada yapılan tartışmalara göre ılımlı Arap milliyetçileri kesinlikle tavırlarını
“Batılılaşma”dan yana koymuşlardır. Bu toplantıda, modern
medeniyete dahil olmak için imparatorluğu reforme etmek istediklerini ve
bu konuda Avrupa’nın yardımını beklediklerini ilân etmişlerdir (Hourani
1984: 283). Ayrıca bu toplantıda aldıkları kararları ve Osmanlı Devleti’nde
yapılmasını istedikleri reformları Paris’teki Osmanlı büyükelçisine
de sunmuşlardır. Buna göre Osmanlı Devleti’nde köklü ve acil reformlar
yapılmalı, Arapça Suriye ve Arap vilâyetlerinde resmî dil olarak tanınmalı
ve askerlik hizmeti Suriye ve Arap vilâyetlerinde zaruri durum olmadıkça
“bölgesel” olmalıydı (Kürkçüoğlu 1982: 37-38). Ancak Osmanlı
idaresini elinde bulunduranlar bu tür reformları yapmaktan ziyade kaybedilen
toprakların nasıl geri alınacağının hesaplarını yapmaktaydılar. Nitekim
Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na giriş şekli bunun en
bariz delilini teşkil etmektedir.
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
187
I. Dünya Savaşı Sırasında Arap Milliyetçiliği ve Ayaklanma
1914’de Araplar arasında İslamcılık hâlâ hâkim bir görüştü ve birçok
Müslüman Arap, Osmanlı Devleti’nin devamından yanaydı. Fakat savaş
yıllarının baskısı ve özellikle İngilizlerin faaliyetleriyle ayrılıkçı Arap
hareketlerinde de hızlı bir gelişme olmuştur. İngilizler, 1916 yılında ba-
ğımsızlık ve her türlü malzeme yardımı vaadiyle Hicaz’da bir ayaklanma
organize etmişler ve Hicaz Araplarının savaş sırasında Suriye’nin işgal
edilmesine yardım etmelerini sağlamışlardır (Lewis 1968: 174).
Osmanlı hükümeti, Almanya yanında savaşa girince İngiltere, Osmanlı
Devleti’nin Asya topraklarının, savaşın gidişatı ile ilgili çok önemli stratejik
önemi olduğuna kanaat getirmiştir. İngiltere, savaşta Osmanlıların
üstesinden gelebilmek için Osmanlı Devleti’nin gayrimemnun tebaası
olarak görülen Araplara yönelmiştir. Osmanlı Devleti savaşa girince bazı
Araplar Osmanlı Devleti’nin çökeceğini ve böylece kendilerine bağımsızlık
için fırsat doğacağından sevinç gösterileri yapmıştır. Bu sırada Arapların
büyük çoğunluğunun halife padişahı sadakatle desteklemelerine
rağmen bazı Arap liderler, inkıraza sürüklenen Osmanlı Devleti’ni terk
etmeyi ve gerekirse bağımsızlık yolunda yabancı yardımına başvurmayı
zaruri bir durum olarak görmüşlerdir. Daha sonraki gelişmeler de Fransa
ve İngiltere’nin zaten böyle bir anı kollamakta olduğunu göstermektedir.
Çünkü Fransızlar ve İngilizler, özellikle Mekke Emiri Şerif Hüseyin gibi,
bağımsızlık peşinde olan Arap liderlerinden ve bazı Arapların şikayetlerinden
haberdardılar ve bu şikayetlerden faydalanmak için uygun bir
fırsat bekliyorlardı
43 (Zeine 1981: 99-100).
İngiltere açısından Arapları Osmanlı Devleti’ne karşı isyana itmek için
şartlar çok müsait iken yine de ilk teşebbüse geçen İngiltere olmamıştır. I.
Dünya Savaşı’nın arifesinde Osmanlı Meclisi’nde mebus olan Mekke
Emiri Şerif Hüseyin, oğlu Abdullah’ı, 5 Şubat 1914’de Kahire’de İngiliz
Yüksek Komiseri Lord Kitchener’e göndererek Osmanlı Devleti ile herhangi
bir açık çatışmada kendilerine destek olunup olunmayacağı konusunda
İngiltere’nin görüşünü sormuştur44 (Kürkçüoğlu 1982: 75;
Yerasimos 1994: 134-136). İngilizler başlangıçta bu teşebbüse karşı herhangi
bir taahhütte bulunmamışlardır. Hatta, İstanbul’daki İngiliz yetkilileri
“Bab-ı Âli’nin Hicaz ve Suriye’de Arap entrikasından sürekli şüphe
ettiği için bu tarz görüşmelerden huzursuzluk duyduğunu” Mısır’daki
İngiliz makamlarına bildirmişlerdir (Storrs 1939: 129; Kürkçüoğlu 1982:
76). Bundan dolayı, Mısır’daki İngiliz yetkilileri “Dost bir devlete karşı
kullanılmak üzere silah veremeyeceklerini, Hicaz Arapları’nın İngilte-
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
188
re’den cesaret görmeyi beklememeleri gerektiğini ve İngiltere’nin Arabistan’daki
tek çıkarının Hindistanlı hacıların emniyet ve rahatı olduğunu
söyleyerek” Abdullah’a ret cevabı vermişlerdir (Storrs 1939: 129, 1. dipnot;
Kürkçüoğlu 1982: 76).
İngilizler, Şerif Hüseyin’in teklifini reddetmelerine rağmen Almanların
Osmanlı Devleti’ni savaşa girmeye zorlaması ihtimaline karşı tedbir almaktan
da geri durmuyorlardı. Bundan dolayı 24 Eylül 1914’de Lord
Kitchener Şerif Abdullah’a bir temsilci gönderilerek Hicaz Araplarının,
Osmanlı Devleti’nin Almanya’nın yanında savaşa girmesi durumunda
kendilerinin yanında mı, karşısında mı olacaklarının sorulmasını istemiş-
tir (Storrs 1939: 156). İngilizlerin bundaki amacı savaş sırasında kendileri
için hayati öneme sahip Mısır’ın doğusunu güvence altına almak için
Hicaz Araplarının deve kervanlarından faydalanmak idi. Çünkü çölle
çevrili Mısır’da en etkili vasıtalar develerdi (Storrs 1939: 155).
İngilizler umdukları Arap desteğini sağlamak için bir süre daha beklemek
durumunda kalmışlardır. Ancak İngiltere’nin endişesi gerçekleşip Osmanlı
Devleti İngiltere’ye karşı savaşa girince, İngilizler de daha önceki
görüşmelerde gündeme gelmiş olan Arapların ayaklanmasını destekleme
konusunu Şerif Hüseyin’le tekrar görüşmeye başlamışlardır.45
Birinci Dünya Savaşı sırasında Arap isyanı ve onu etkileyen faktörler
konusunda Cemal Paşa’nın Suriye valiliği hep tartışılagelmiştir. Cemal
Paşa Aralık 1914’de hem 4. Ordu komutanı hem de Suriye valisi olarak
tayin edilmiştir. Cemal Paşa Suriye’ye ulaştıktan sonra bu savaşın İslâm’ın
ve en büyük Müslüman devleti Osmanlı Devleti’nin savunması
için bir cihat olduğunu vurgulamış ve yumuşak başlılık ve müsamaha ile
Arapları kazanmaya çalışmıştır. Cemal Paşa’nın Şubat 1915’de Süveyş
kanalına düzenlediği saldırı başarısız olunca, Suriye’ye döndükten sonra
Arap liderlerini ülkelerini yabancılara satmakla suçlayarak bunlara karşı
çok katı bir politika izlemeye başlamış, hatta bazı Arap liderlerini isyana
engel olması ümidiyle idam ettirmiştir46 (Zeine 1981: 101-102; Gogoi –
Abdulgahfour 1994: 100; Harari 1962: 107).
Dünya Savaşı’nın devam ettiği sırada Şerif Hüseyin ve Sir MacMahon’un
yazışmaları sonunda Araplar Mekke’de 10 Haziran 1916’da Şerif Hüseyin
liderliğinde ve İngiltere’nin askerî ve malî desteğiyle ayaklanmışlardır.47
Şerif Hüseyin’in isyanı özellikle böyle bir şeye taraftar olmayan
Mısırlı entelektüeller arasında huzursuzlukla karışık şaşkınlık oluşturmuştur.
Bunun Türklerin itibarını sarsmak için İngilizler tarafından ortaya
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
189
atılmış bir aldatmaca olduğunu ileri sürmüşlerdir (Storrs 1939: 177). Ayrıca
şunu da belirtmek gerekir ki, tüm Araplar ve Arap liderler bağımsızlık
durumunda Şerif Hüseyin tarafından idare edilmek istemiyorlardı.
Bundan dolayı isyan sırasında farklı fikirlere sahip üç grup ortaya çıkmış-
tı: Bunlardan ilki Suriyelileri temsil edenlerdi ve temel hedefleri Fransızları
Suriye’ye sokmamaktı. İkinci grup Şerif Hüseyin’in grubuydu ve bu
grupla İngilizler, hem dünyevî hem de manevî otoriteyi bünyesinde bulunduracak
bir Arap krallığı oluşturmanın görüşmelerini yapıyorlardı.
Üçüncü grup ise, Irak grubu idi ve bağımsız bir hükümet oluşturarak
İngilizlerden kurtulmak istiyorlardı (Zeine 1981: 105-106).
Araplara verilen bağımsızlık sözlerine rağmen savaş sırasında 2 Kasım
1917’de Balfour Deklârasyonu’nun yayınlanması Araplar üzerinde soğuk
duş etkisi yapmıştır (Yerasimos 1994: 152; Mejcher 1991: 443). Bunun
yanında 1917’deki devrimle Rusya’daki idareyi ele geçiren Bolşeviklerin,
Balfour Deklarasyonu’ndan birkaç gün sonra, gizli Sykes-Picot Anlaşması’nı
açıklamaları Şerif Hüseyin ve diğer Arap liderler arasında daha şiddetli
bir şok etkisi oluşturmuştur. Çünkü onlar İngiltere ve onun müttefiki
Fransa’ya aşırı derecede güveniyorlar ve bağımsızlıklarını elde edeceklerine
inanıyorlardı. Bundan dolayı her iki gelişme de Araplar tarafından
kendilerine ihanet olarak değerlendirilmiştir (Harari 1962: 108). Nitekim
Balfour Deklarasyonu ile Yahudilere bir “ulusal yurt” bağışlanacağının
anlaşılmasıyla Filistin Meclisleri Yüksek Komitesi, Kudüs’teki ABD
temsilcisine şunları yazmıştır:
“Zayıf Arap milletinin parçalanması için çalışan en büyük düşman sanı-
lan Türkiye, bizi bu yavaş ölüme mahkûm edecek kadar zalimleşmemişti.
O halde, Yakındoğu’daki zaferlerine Arapların yapmış olduğu katkıyı
kabul eden dostumuz Müttefikler, nasıl olur da böyle bir cezaya mahkûm
edilmemize göz yumarlar?
Eğer Türkiye’ye karşı baş kaldırdıysak, bu sadece haklarımızı öne sürmek
içindi, ve ittifakımızın ülkemizi böleceğini ve ardından da sömürgeleştireceğini
önceden görebilseydik, Türklere karşı husumetimizi ilan
etmezdik.”48
Bundan sonraki aşama ise, savaşın İtilaf Devletleri tarafından kazanılmasıyla,
gizli Sykes-Picot Anlaşması’nın Mayıs 1920’de San Remo Konferansı’nda
onaylanarak dört bağımlı Arap devletinin oluşturulması olmuş-
tur. Milletler Cemiyeti’nde de onaylanmasının ardından, oluşturulan uydu
devletlerden Lübnan ve Suriye Fransa’nın, Irak ve Filistin’de İngilte-
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
190
re’nin manda yönetimine bırakılmıştır. 1922’de ise, Filistin topraklarından
bir beşinci devlet, Ürdün oluşturulmuştur (Lapidus 1989: 643).
Değerlendirme
Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyıldan itibaren Avrupalı güçler karşısında
sürekli askerî mağlubiyetler alarak iyice gerilemesiyle, bu devletler kendi
çıkarları açısından çok önem verdikleri Ortadoğu ve Yakındoğu’ya çeşitli
yollarla sızmaya çalışmışlardır. Bu sızma faaliyetleri gerek ticarî, gerekse
eğitim ve misyonerlik faaliyetleriyle gerçekleşmiştir.
Misyonerlik faaliyetleri paralelinde açılan okullarda eğitilen Hristiyan
Araplar, Avrupa’da Fransız İhtilâli ile yayılan özgürlükçü ve milliyetçi
fikirlerin etkisiyle Türk idaresinden ayrılmak için çeşitli cemiyetler kurarak
mücadeleye girişmişlerdir. Bu esnada Müslüman Araplar ise, Türk
idaresinden kurtulmak yerine, idarî sistemin ve dinî düşüncenin ıslahı ve
yeniden yapılandırılması yönünde faaliyetler göstermişlerdir.
İttihatçıların devleti merkezîleştirerek kurtarma hedefi Araplar arasında
“Türkçülük” politikası olarak algılanmış ve bu döneme kadar birlikte
imparatorluğu kurtarmak için çözümler arayan Müslüman Arap aydın ve
liderleri arasında, bundan sonra nisbî olarak ayrılıkçı hareket ve düşüncelerin
arttığı görülmüştür. Bu arada başından beri yabancı ülkelerden ba-
ğımsızlık için destek arayan Mekke Emiri Şerif Hüseyin de aradığı fırsatı
Birinci Dünya Savaşı sırasında bulmuştur.
Savaş sırasında bağımsızlık için askerî ve maddî yardım karşılığında İngilizlerle
bir olup Şerif Hüseyin liderliğinde ayaklanan Araplar, çok geçmeden
Balfour Deklarasyonu ve gizli Sykes-Picot Anlaşması’nın açığa çıkmasıyla
kandırıldıklarını anlamışlardır. Fakat geri dönüşü olmayan bu aşamadan
sonra Araplar, savaştan galip çıkan Fransız ve İngilizlerin manda sisteminde
bir süre yaşamak zorunda kalmışlardır. Sömürgeci güçlerin
1940’lardan itibaren sömürgelerini tasfiye sürecini başlatmalarıyla, Araplar
da ancak bu dönemde mandacı ülkelerin işgal ettikleri yerlerdeki çıkarlarını
sağlamlaştırmaları sonrasında, bağımsızlıklarını elde etmişlerdir.
Kaynakça
AHMAD, Feroz (1986), İttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yayınları, İstanbul.
ANDERSON, Benedict (1995), Hayali Cemaatler. Milliyetçiliğin Kökenleri ve
Yayılması, çev. İskender Savaşır, Metis Yayınları, İstanbul.
ANTONIUS, George (tarihsiz), The Arab Awakening, The Story of the Arab
National Movement, Khayats, Beirut.
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
191
BARBIR, Karl K. (2000), “Bellek, Miras ve Tarih: Arap Dünyasında Osmanlı
Mirası”, İmparatorluk Mirası. Balkanlar’da ve Ortadoğu’da Osmanlı
Damgası, (Ed.) L. Carl Brown, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 144-163.
Cemal (Paşa) (1959), Hatıralar. İttihat-Terakki ve Birinci Dünya Harbi, haz.
Behçet Cemal, Selek Yayınları.
DAWN, C. Ernest (1973), From Ottomanism to Arabism, Essays on the Origins
of Arab Nationalism, University of Illinois Press, Urbana.
GELLNER, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusculuk, çev. Büşra Ersanlı Behar –
Günay Göksu Özdoğan, İnsan Yayınları, İstanbul.
GOGOI, Aparajita - Gazi Ibdewi Abdulghafour (1994), Arab Nationalism, Birth,
Evolution and the Present Dilemma, Lancers Books, New Delhi.
HARARI, Maurice (1962), Government and the Politics of the Middle East,
Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs.
HOURANI, Albert (1984), Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939,
Cambridge University Press, Cambridge.
KARMIŞ, Orhan (1991), “A‘râb”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. III,
İstanbul, s. 242.
KAYALI, Hasan (1998), Jön Türkler ve Araplar. Osmanlı İmparatorluğu’nda
Osmanlıcılık, Erken Arap Milliyetçiliği ve İslamcılık (1908-1918), çev.
Türkan Yöney, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
KOHN, Hans (1928), Geschichte der Nationale Bewegung im Orient, Kurt
Vowinckel Verlag, Berlin.
KÜRKÇÜOĞLU, Ömer (1982), Osmanlı Devleti’ne Karşı Arap Bağımsızlık
Hareketi, 1908-1918, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları,
Ankara.
LAPIDUS, Ira M. (1989), A History of Islamic Societies, [İslâm Toplumları
Tarihi, çev. Yasin Aktay, İstanbul: İletişim, 2002], Cambridge University
Press, Cambridge.
LEWIS, Bernard (1968), The Arabs in History,[Tarihte Araplar, İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1979], Hutchinson and Co.
Ltd., London.
MANSFIELD, Peter (1975), Osmanlı Sonrası Türkiye ve Arap Dünyası, çev.
Nuran Ülken, Sander Yayınları, İstanbul.
MEJCHER, Helmut (1991), “Der arabische Osten im zwanzigsten Jahrhundert,
1914-1985”, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt,
Verlag C. H. Beck, München, s. 432-501.
OCHSENWALD, William (2000), “Modern Ortadoğu’da İslâm ve Osmanlı
Mirası”, İmparatorluk Mirası. Balkanlar’da ve Ortadoğu’da Osmanlı
Damgası, (Ed.) L. Carl Brown, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 384-411.
ÖZYÜKSEL, Murat (1988), Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde
Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Arba Yayınları, İstanbul.
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
192
SCHÖLCH, Alexander (1991), “Der arabische Osten im neunzehnten
Jahrhundert, 1800-1914”, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der
arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, München, s. 364-431.
STORRS, Ronald (1939), Orientations, Readers Union Ltd., London.
TIBI, Bassam (1997), Arab Nationalism. Between Islam and the Nation-State
[Arap Milliyetçiliği, çev. Taşkın Temiz, İstanbul: Yöneliş Yayınları,
1998], St. Martin’s Press, Inc., New York.
TUĞ, Salih (1969), İslam Ülkelerinde Anayasa Hareketleri, XIX. ve XX. Asırlar,
İrfan Yayınları, İstanbul.
YERASIMOS, Stefanos (1994), Milliyetler ve Sınırlar, Balkanlar, Kafkasya ve
Ortadoğu, İletişim Yayınları, İstanbul.
ZEINE, Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence of Arab
Nationalism, Greenwood Press, Westport.
ZEINE, Zeine N. (1989), “Arap Milliyetçiliği”, çev. Kemal Kahraman,
Cambridge İslam Tarihi, Hikmet Yayınları, İstanbul.
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
193

Açıklamalar
1
Nasıl her halkın bir halk olarak dili varsa, millî kültürü de vardır. 2
Amerika kıtasındaki milliyetçi hareketler daha ziyade sömürge idaresinden kurtulmak
amacıyla zulme ve köleliğe karşı çıkan ayaklanmalardır. Bkz. Anderson
(1995: 61-67). 3
Barbir (2000: 146), bu şartların anlaşılması için esas bilinmesi gereken dönemin
kabaca 1600-1800’lü yıllara tekabül eden zaman dilimi olduğunu, ancak bu dö-
neme ilişkin bilgilerin sınırlı olduğunu ifade etmektedir. 4
Arap milliyetçiliğinin ilk çıkış noktası Lübnan’dır. Bu aslında hiç de şaşırtıcı
değildir, çünkü Lübnan’daki “modernizasyon” ve yeni siyasî uyanışın oluşması
tamamen Avrupa’nın siyasî, ticarî ve eğitim alanındaki nüfuzundan etkilenmiştir
(Lapidus 2002: 638). Lübnan’daki Avrupa etkisi hakkında ayrıca bkz. Tibi
(1997: 95-96). 5
Beyrut’taki Amerikan kolejinin eğitim dili Arapça idi ve modern bilimler öğretiliyordu.
Bu okul sayesinde Amerikan demokrasi geleneği bölgeye aktarılmış, e-
ğitim dilinin Arapça olmasıyla da modern bilimler ilk defa bu dilde okutulmuştur
(Kohn 1928: 214). 6
Karmış (1991: 242), Arap kelimesinin izahını yaparken şunları söylemektedir:
“Arab kelimesi bir ırkın ismi olmakla beraber bu ırkın köy ve şehirlerde yaşayanlarına
arab, çölde (bâdiye) yaşayanlarına ise a‘râb (bedevî) denir.” 7
Bu dönemde Suriye idarî birimine günümüzde müstakil bağımsız ülkeler olan
Lübnan, İsrail ve Ürdün dahildi. 8
İngiliz, Fransız ve Amerikalıların yanında Ruslar da bölgede misyoner okulları
açmıştır. Fransız ve Rus misyoner okulları kendi ülkelerinin desteği ve ülkelerinin
plan ve çıkarları doğrultusunda çalışırken, İngiliz ve Amerikan misyoner okulları
siyasî amaçlarla faaliyet göstermemiştir (Bu konu hakkında bkz. Zeine
(1981: 43). [Tibi (1997: 100) ise, Amerikan ve Rus misyoner okullarının siyasî
bir hedefi olmadığını, ancak Fransızların tamamen kolonyal hedeflerle hareket
ettiklerini söylemektedir. Buna rağmen, ilk Arap milliyetçilerinin Fransız okullarından
değil, Amerikan okullarından çıktığını, bunun sebebi olarak da Amerikan
okullarında Arap kültürü ve Arap dilinin üzerinde durulmasını göstermektedir.
Çünkü Amerikalılar Protestan’dı ve Protestanlık’ta ibadet ana dilde yapılmaktaydı.
Bundan dolayı İncil Arapça’ya çevrilmiş ve Arap dil ve kültürüne önem
verilmiştir.]). Ancak Rusların ve Fransızların Hristiyanlar üzerindeki etkilerine
karşılık İngilizler de Dürzileri desteklemişlerdir. Dolayısıyla, bu okullar başlangıçta
Arap milliyetçiliğini uyandırmak amacıyla açılmış olsalar da, netice itiba-
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
194
riyle bölgedeki mezhep ve dinî farklılıkları körüklediği için temelde Arap milliyetçilik
hareketiyle tenakuza düşmüştür (Antonius tarihsiz: 92-93). [George
Antonius’un adı geçen eserine atıf yapıldığı bu yerde şu ihtiyat notunu düşmek
gereklidir: Araplar, bağımsız olmayı hayal ettikleri Birinci Dünya Savaşı’ndan
sonra kendilerini manda yönetimi altında bulunca, bu durumu bir emperyalizmden
(Osmanlı) kurtulup diğerinin (Avrupa) kucağına düşmek olarak yorumlamışlardır.
Bu düşünce ise 1938’de yayınlanan Antonius’un adı geçen eserinde klasik ifadesini
bulmuştur. Ancak Arap-Osmanlı ilişkileri hakkında daha sonra yapılan araştırmalar
Antonius’un yorumundaki zaafları ortaya koymuştur. Yapılan düzeltmeler arasında
şunlar sayılabilir: Meselâ, Osmanlı Devleti’nde Tanzimatla birlikte başlayan eğitimi
modernleştirme çabalarının Batılılaşmayı hızlandırmaktaki etkisi Arapların yaşadığı
bölgelerdeki misyoner okullarından daha fazla olmuştur. Ayrıca, iddia edilenin aksine
II. Abdülhamid Arap karşıtı olmadığı gibi, pek çok Arap’ı yüksek makama getirmiş
ve makul olarak karşılanabilecek İslâm Birliği siyaseti izlemiştir. Son olarak,
Şerif Hüseyin’in savaş sırasında başlattığı ayaklanmayı çok az sayıda Arap desteklemiş,
büyük çoğunluk ya sadakatini muhafaza etmiş ya da tarafsız kalmıştır. Bkz.
Barbir (2000: 152-153).] 9
Araplara hitap eden matbuat alanında ilk öne çıkan isim Faris el-Şidyak olmuş-
tur. Maruni bir aileden gelen el-Şidyak’ın Hristiyan mezhepleri ve dinler arasında
gidip gelen bir hayatı olmuştur. Önce Protestanlığa geçmiş, daha sonra İslam’a
girerek padişahın daveti üzerine İstanbul’a gitmiş ve ilk önemli Arapça
gazete olan el-Cevaib’i 1860’tan 1883’e kadar çıkarmıştır. Yazılarının siyasî bir
derinliği, gazetesinin de politik bir doktrini olmamıştır. Faaliyetlerindeki amacı
Arap dilini geliştirmek olmuştur. Siyasî anlamda, daha ziyade padişah tarafından
içerde ve dışarıdaki politikasını desteklemek amacıyla kullanılmıştır (Hourani
1984: 98-99). 10 J. Heywoeth Dunne, “Rifa’ah Badawi Rafi al Tahtawi: The Egyptian
Revivalist”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (London
Univ.), IX (1939), 961-967 ve X (1940), 400-401’den nakleden Dawn (1973:
123). 11 Gellner (1992: 224-225), “anavatan” ve “millet” kavramlarının çimentosu olarak
adlandırılabilecek “vatanperverlik”in milliyetçilikle ilişkisini izah ederken şunları
söylemektedir: “İddia edilen nokta; ulusculuğun, vatanperverliğin çok belirli
bir türü olduğu ve bunun aslında, yalnızca, modern dünyada varolan bazı toplumsal
koşullarda yayıldığı ve hakim olduğudur. Ulusculuk birçok önemli özellikle
belirginleşen bir vatanperverlik türüdür: (...); bireyler kümelenmiş alt gruplara
üyelik nedeniyle değil, sahip oldukları kültürel üslup nedeniyle bu siyasal
birimin doğrudan üyesi sayılırlar. Türdeşlik, okuryazarlık ve anonimlik temel
özelliklerdir.” 12 Schölch (1991: 426) de, Arap milliyetçiliğinin, özellikle Müslüman Araplar
arasında, yaygınlaşmaya başladığı ilk dönemde, Arapların İslâm tarihinin ve me-
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
195
deniyetinin oluşmasında oynadıkları role vurgu yapılarak gündeme getirilmeye
çalışıldığını ifade etmektedir. 13 Bazı Müslümanların gözünde Avrupalılaşma yönünde yapılan bu reformlar,
Osmanlıları Sünnî İslâm’ın temsilcisi olmaktan çıkarıyor ve inanılırlıklarını kaybettiriyordu.
Bu görüşe sahip olanlar Sudan’daki Mehdiye tarikatı, Libya’daki
Sunusî tarikatı ve Arabistan’daki Vahhabî-Suudî hareketleri idi. (Ochsenwald
2000: 395). 14 Müslüman veya Hristiyan, Araplar arasında belli bir dönemden sonra Osmanlı
Devleti’ni her ne sebeple olursa olsun eleştirilmesinin pek çok sebebi vardır.
Barbir’e (2000: 146) göre bunun en önemli nedeni, XIX. yüzyıl başlarından itibaren
Osmanlı “gerilemesi”nin Avrupa tarih yazıcılığının belli başlı konulardan
biri haline gelmiş olmasıdır. Ranke’nin XVII. yüzyılda Osmanlı ve İspanya’yı
anlattığı eserini [Leopold von Ranke, Die Osmanen und die Spanische
Monarchie im 16. und 17. Jahrhundert, Leipzig: Duncker und Humbert, 1877]
yayınladığında, ana fikri Avrupa’da orta sınıflar yükselirken, Osmanlı ve İspanya’nın
gerilemekte olduğuydu. Bu Avrupa, Türk ve Arap tarih yazıcılığında hiç
eleştirilmeden bir “doğru” olarak benimsendi. [Her ne kadar konuyla alâkalı de-
ğilse de, bu yaklaşıma eleştiriler gelmeye başladığı, bu dönemde Osmanlı Devleti’nde
bir “duraklama” veya “gerileme”den bahsedilemeyeceği, olsa olsa “Avrupa
ve dünyadaki değişim karşısında sarsılan dengeye direnme veya değişime ayak
uydurma” çabalarının mevcudiyetinden bahsedilebileceği hakkında çok ciddi
yorumlar yapılmaktadır. Bu konuda oldukça doyurucu malûmat hakkında bkz.
Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul:
Ötüken, 2002, s. 37-40.] Bu “doğru”nun benimsenmesinden sonra Araplar için
yakın geçmiş bir hor görme ve alay nesnesine dönüşmüş ve uzak geçmiş, yani
“şanlı” imparatorluk çağı (Emevî ve Abbasî dönemleri) Araplara ilham kaynağı
oluşturabilecek bir standart olarak kabul edilmiştir. 15 XIX. yüzyılın sonlarına doğru misyonerlerin çalıştırdığı müesseseler üniversite
şeklini almış ve gerek Müslüman gerekse gayrimüslimlerin eğitilmesinde en
önemli unsur olmuştur. Böylece Avrupa ve Amerika kültürüyle birlikte
milliyetçilik fikirleri de Ortadoğu’ya girme fırsatını bulmuştur (Tuğ 1969: 254). 16 1831’den sonra Cizvitler Beyrut, Şam, Halep, Gezir ve Zahle’de okullar açmış-
lardı. 1820’de gelen Amerikan Presbiteryenleri de 1860 yılında 33’den fazla okula
sahipti. Fakat bölgedeki en önemli iki eğitim kurumu 1866’da Beyrut’ta
açılan Suriye Protestan Koleji ve 1875’te yine Beyrut’ta açılan St. Joseph Cizvit
Üniversitesi idi (Zeine 1981: 42). 17 İbrahim Yazıcı’ya göre Araplar en kayda değer milletti, çünkü onlar diğer milletlerden
daha kısa zamanda daha çok şeyler başarmışlardı. Araplar, Arap olmayanların
hakimiyetine girince gerilemişler, bundan sonra dinî ilimlerde gerileme olduğu
gibi dini de fanatikleştirmişlerdir. Avrupalılar da Araplardan aldıkları bilgilerle
hızlı gelişme kaydetmişlerdir (Dawn 1973: 132).
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
196

18 Hatta El-Bustani 1863’de kendi okulu olan el-medrese el-vataniyye adlı bir okul
açmış ve burada Arap dili ve modern bilimler öğretilmiştir. Hayatını Arap dilinin
benimsenmesi ve sevilmesine adamıştır. El-Bustani, din farkı gözetmeksizin,
eskiden Arapların parlak bir medeniyetin sahibi olduğunu ve bu dönemde
Batı’nın kendilerini örnek aldığını, ancak kendilerinden kaynaklanmayan çeşitli
sebeplerden bu öncülüğün kaybedildiğini ileri sürmüştür. Ancak artık ilmin
Batı’da olduğunu ve aslında onu almanın kendilerine ait bir şeyi geri almaktan
farksız olacağını ileri sürmüştür (Hourani 1984: 99-100). El-Bustani hakkında
ayrıca bkz. Tibi (1997: 102-103). 19 1839 Tanzimat Fermanı’ndan sonra Lübnan ikiye bölünmüştü; biri ağırlıklı
olarak Hristiyan, diğeri Dürzi idi. Bu durum mevcut çatışmayı azaltmadığı gibi
İngiliz ve Fransız rekabeti durumu daha da kötüleştirmiştir. Çünkü Fransızlar
Hristiyan Marunileri, İngilizler de Müslüman Dürzileri desteklemişlerdir. Ayrıca
İbrahim Paşa idaresi sırasında Hristiyanlara müsamaha gösterilmesi Müslümanları
rahatsız etmiştir. Bunun yanında İngilizler de bu ayrılığın ve düşmanlığın
artmasında önemli rol oynamışlardır. 1841 yılında tekrar Osmanlı idaresine dö-
nüldüğünde ise bu iki grup karşı karşıya kalmışlar ve 1860 yılında bu gruplar arasında
çatışmalar patlak vermiştir (Antonius tarihsiz: 55-56). 20 Osmanlı hükümeti bu fesadın arkasında özellikle Fransa ve İngiltere’nin olduğunu
biliyordu. Dolayısıyla bunların desteklediği yayın organlarına ambargo uygulanmıştır.
Ayrıca aleyhte faaliyetlerin etkisini azaltmak için basında bunlar hakkında
aleyhte yazılar yazılması tavsiye edilmiştir. Mesela, Tercüman-ı Hakikat
gazetesinin sahibi Ahmed Mithat Efendi’ye ‘İslâm’ı birlik içinde tutacak yazılar’
yazması konusunda istekte bulunulmuştur. Ayrıca hükümet Mısırlı gençlerin,
Yahudilerin ve Ermenilerin de yurtdışındaki faaliyetlerini yakından izlemiştir
(Kürkçüoğlu 1982: 22-32). 21 Dönemin Müslüman liderleri Arapları Türk idaresinden kurtulma yönünde değil
de Batı’nın tecavüzlerinden korunmaları yönünde uyarıyorlardı. Önde gelen
Müslümanlar ve Arap nüfusunun büyük çoğunluğu (Arap yakındoğusunun)
Osmanlı idaresine sadıktılar. Onların ‘kalan son güçlü İslam imparatorluğunu’
zayıflatmak gibi bir niyetleri yoktu (Zeine 1981: 58). Ayrıca bkz. Tuğ (1969:
255); Zeine (1989: 134); Gogoi ve Abdulghafour (1994: 85). 1890’da Paris’te
Jön Türklerin yaptığı bir toplantıda Mizancı Murad’ın Arap katılımcılara bir Arap
devleti kurma niyetlerinin olup olmadığını sorması üzerine Madra Mutran ve
Halil Ganem bu iddiaları reddetmişler ve Halil Ganem şunları söylemiştir: “Biz
Araplar biliyoruz ki, eğer Frenkler ülkemize girerlerse, birkaç yıl içinde topraklarımız
onların eline geçecektir ve ülkeyi diledikleri gibi yöneteceklerdir. Türklere
gelince, onlar bizim dinimize inanırlar ve âdetlerimizi bilirler. Dört yüz yıllık
yönetimleri boyunca bir santimetre mülkümüzü dahi almamışlardır. Toprakları,
mülkleri, sanayiyi ve ticareti yerli halka bırakmışlardır. Araplar, Türklerle ticaretten
ve kesintisiz bağımızdan yararlanmışlardır. Şimdi bunu değiştirmek be
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
197
Türklerin yerine başkasını getirmek doğru olur mu?... Müslümanları bir Arap
devleti kurmak istedikleri, Hristiyanları da yabancılarla gizli ittifak yaptıkları gerekçesiyle
suçlayanlar, sadece hükümdara yaranmak isteyenlerdir... Arap aydınlarının
ve ileri gelenlerinin ümmetlerinin Osmanlı çıkarları çerçevesinde yaşamasından
başka bir isteği yoktur.” (Kayalı 1998: 49). 22 II. Abdülhamid, Afgani’nin başlattığı, Müslümanları bir halife idaresinde birleş-
tirmeyi amaçlayan İslamcılık akımını başarılı bir şekilde kullanmak amacında
olmuştur. Bundan dolayı Afgani’nin İran’dan sürülmesiyle onu İstanbul’a davet
etmiş ve himayesine almıştır (Mansfield 1975: 31). 23 Bu cemiyet hakkındaki kayıtlar mevcut değildir. Fakat örgütün amacının Suriye
ve Lübnan’ın birleştirilerek olarak bağımsızlığının elde edilmesi ve kurucularından
birinin de Faris Nimr Paşa olduğu bilinmektedir (Dawn 1973: 81-87). Cemiyetin
kurucusu diğer dört kişi ise şunlardır: İbrahim el-Hourani, Yakub Sarruf,
İbrahim el-Yazıcı ve Şahin Makarius (Zeine 1981: 57). 24 Bunların önde gelenleri ünlü günlük gazete el-Ahram’ın kurucusu Salim Takla,
el-Mukattam’ın sahibi ve editörü Faris Nimr Paşa, el-Hilal dergisinin kurucusu
Corci Zeydan, el-Camia el-Osmaniyye’nin sahibi ve editörü Farah Antun ve şair
Halil Mutran idi (Zeine 1981: 60). 25 Azuri, 1909’dan itibaren Kahire’de toplanan Arap milliyetçilerini bir araya getirerek
İtalyan Carbonari teşkilâtının benzeri bir mason locası kurmuştur. Bu locanın
hedefi ise Arap milletini özgürleştirmekti. (Kohn 1928: 220). 26 Ochsenwald (2000: 392-394) bu konuda şunları söylemektedir: “II.
Abdülhamid, milliyetçilik akımlarının gücünü kırmak için İslâm Birliği (İttihad-ı
İslâm) fikrine sahip çıkmış, bu yolla hem Osmanlı İmparatorluğu’ndaki, hem de
başka ülkelerdeki Müslümanların desteğini sağlayacağını ummuştur. İslâm Birliği,
Müslümanların refahını ve gücünü arttırmayı, ortak kimliğini geliştirmeyi
hedeflemesi açısından, karşıtlığa dayalı bir ideoloji değildi; ama aynı zamanda,
Avrupa ve Hristiyan emperyalizmlerine karşı koymayı hedefleyen bir akım olması
sayesinde de destek elde etmişti. (...) II. Abdülhamid, halifelik unvanını da
öne çıkarmıştı. Gerçi daha önceki Osmanlı padişahları kullandıkları pek çok unvan
arasına halifeliği de katmışlardı, ama bu unvana bir İslâm Birliği siyaseti
bağlamında ağırlık verilmesi yeni bir gelişmeydi.” 27 Arapçılığın tanımı hakkında bkz. Kayalı (1998: 11). Bu konuda daha geniş bilgi
için Dawn’a (1973) bakılabilir. Arapçılık ve büyük güçlerin Arapçılığa etkisi
hakkında bkz. Ş. Tufan Buzpınar, “Arap Milliyetçiliğinin Osmanlı Devleti’nde
Gelişim Süreci”, (Ed.) Kemal Çiçek – Cem Oğuz, Osmanlı, c. II, Ankara: Yeni
Türkiye Yayınları, 1999, s. 168-178. 28 Bu demiryolu projesini öneren II. Abdülhamid’in kâtiplerinden Suriyeli bir Arap
olan İzzet Paşa’dır. 1901-1907 yılları arasında tamamlanan ve 3 milyon sterlinlik
maliyetin 1/3’ü dünyanın çeşitli yerlerindeki Müslümanlar tarafından karşılanmıştır.
Bu proje ile hac kolaylaşacağı gibi her hangi bir isyan durumunda bölge-
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
198
ye hızlı asker sevkıyatı da mümkün olacaktı (Mansfield 1975: 32). Bu konuda
ayrıca bkz. Özyüksel (1988: 170-172). 29 II. Abdülhamid tepki endişesiyle cezalandıramayacağı asi liderleri İstanbul’a
davet eder ve göz hapsinde tutardı. Bunlardan Şerif Hüseyin ibn Ali’de bu amaç-
la İstanbul’a çağrılmış, fakat kendisi tahttan indirildikten sonra İttihatçılar tarafından
serbest bırakılmıştır (Mansfield 1975: 33). 30 Bu döneme ait kesin nüfus verileri yoktur, fakat yaklaşık olarak nüfus Mısır
hariç 22 milyon civarındadır. Bunların 7.5 milyonu Türk, 10.5 milyonu Arap,
kalan 4 milyon ise Rum, Arnavut, Ermeni, Kürt v.d. idi. Aynı yer, s. 104. Bu se-
çimlerde bilinçli olarak Türk hakimiyetinin kurulmaya çalışıldığı iddiaları ve o
dönemdeki nüfus bilgileri hakkında bkz. Kayalı (1998: 94-107). 31 II. Meşrutiyet ile birlikte liberal ve meşrutî yönetimde Osmanlıcık ilkesi etrafında
Türklerin ve Arapların birlikte yaşayabileceğine inanılmaya başlanmış, ancak
İttihatçıların Suriye’deki idarî makamlara adamlarını yerleştirmeleri ve buradaki
okullarda, mahkemelerde ve idarî birimlerde Türkçe kullanımını mecburi hale
getirmeleri “Arapçılık”ı Suriye’de muhaliflerin bir enstrümanı haline getirmiştir
(Schölch 1991: 426-427). 32 Balkan Savaşları’ndan sonra yaşandığı iddia edilen bu geçiş hakkında bkz.
Ahmad (1986: 254-255). 33 Arap milliyetçilik hareketlerinin yanında Türk milliyetçiliğinin de İttihat ve
Terakki idaresinde filizlenmesiyle, Arapların dil, din ve ırk gururuyla çatışma
zemini oluşmuştur. Dolayısıyla denilebilir ki, 1909’dan itibaren Arap ayrılıkçı
hareketinin tohumları Türk milliyetçiliği toprağında filizlenmiştir (Zeine 1981:
77). Türk milliyetçiliği yolundaki gelişmeler, hem Arap milliyetçiliğine örnek
oluşturmuş hem de Araplarda, Türklerin artık kendilerini “bir yana bıraktığı”,
“gözden çıkardığı” hissini uyandırmıştır (Kürkçüoğlu 1982: 16). Ayrıca bkz.
Gogoi ve Abdulghafour (1994: 94). Türkçülük adına Kur’an-ı Kerim’in Türk-
çe’ye tercümesinin istenmesi üzerine ulemânın buna karşı çıkması ve İslâm öncesi
Türk tarihinin ön plana çıkarılması konularında ayrıca bkz. Zeine (1981: 77-
80). Barbir (2000: 151-152) de, Arapların İttihatçıların çoğulcu vizyona sahip reformlardan
vazgeçmeleriyle ayrılıkçılığı ciddi bir şekilde düşünmeye başladıklarını
söylemektedir. 34 Kayalı (1998: 93-94), son yapılan çalışmalar ışığında hazırladığı kitabında
“Türkleştirme” ile ilgili şu yorumu yapmaktadır: “Osmanlının son on yılının incelendiği
çalışmaların tümünde, açık bir sosyopolitik program olarak görülen
‘Türkleştirme’ye atıf yapılır. Hatta İkinci meşrutiyet döneminde Arap siyaseti,
toplumu ve ideolojisini en iyi anlatan analizlerde bile Türkleştirme, doğru dürüst
sorgulanmadan varsayılan bir fikir olmuştur. Bunun, 1908’de ortaya çıkan ve
çoğunlukla milliyetçi bir programın vazgeçilmez bir parçası olarak sistematik bi-
çimde uygulanan bilinçli bir politika olduğu kabul edilir. Son zamanlarda, Arap
milliyetçiliğini gözden geçiren tarihyazımında Osmanlı merkeziyetçiliğini Türk-
Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar
199
leştirmenin bir gereği değil de, Türkleştirmeyi Osmanlı merkeziyetçiliğinin bir
yan ürünü olarak görme eğilimi vardır; geleneksel bilgeliğin böyle gözden geçirilmesi
yararlıdır, ancak bu yaklaşımda da Türkleştirme kavramının özü yine araştırılmadan
kalmaktadır. Türkleştirmeyi, İstanbul politikasının bilinçli ya da bilinçsiz
bir unsuru olmaktan ziyade, Osmanlı hükümetinin politikalarına karşı olanların
ideolojik bir kurgusu olarak incelemek gerekir. Sorulması gereken şudur:
Jön Türk rejiminin hangi politikaları, daha önceki uygulamadan farklı olarak
Türkçe’ye ve Türklere özel bir ayrımcılık tanımıştı? Burada, mecliste ve di-
ğer devlet görevlerindeki Arap unsurlara karşı ayrımcılık konusu üzerinde durulmalıdır;
çünkü bu iddiayı sadece Arap milliyetçiliğinin köklerine işaret eden
Arap milliyetçisi tarihçiler ve gelecekteki kuşaklar değil, o dönemin Arap liderleri
de dile getirmişlerdi.” 35 Derneğin kurucuları arasında şunlar vardır; Abdülkerim el-Halil (Müslüman,
Lübnan), Salih Haydar (Müslüman, Baalbek), Refik Sallum (Hristiyan, Humus),
Cemil Hüseyni (Müslüman, Kudüs), Yusuf Muhayber (Müslüman, Baalbek),
Seyfeddin el-Halip (Müslüman, Şam) (Antonius tarihsiz: 108). 36 Derneğin kurucuları arasında ön plana çıkan isimler şunlardı: Refik el-Azm
(Müslüman, Şam), Raşid Rıza (Müslüman, Suriye), İskender Ammun (Hristiyan,
Lübnan), Fuad el-Hatib (Müslüman, Lübnan), Salim Abdülhadi (Müslüman,
Cenin), Hafız el-Said (Müslüman, Yafa), Naif Tellu (Müslüman, Şam), Ali
Naşaşibi (Müslüman, Kudüs) (Antonius tarihsiz: 109). 37 Bu cemiyet Osmanlı ordusunda subay olan Aziz Ali el-Mısrî tarafından
kurulmuştur. Diğer kurucu üyeleri ise şunlardır: Salim Cezairi (Müslüman,
Şam), Emir Amin ve Adel Arslan (Dürzi, Lübnan), Halil Himade (Müslüman,
Beyrut), Emin Kazma (Hristiyan, Humus), Safvet el-Avva (Müslüman, Şam),
Ali Naşaşibi (Müslüman, Kudüs), Şükri el-Asali (Müslüman, Şam) (Antonius
tarihsiz: 110). Bu cemiyetteki gayrimemnun Arap subayları 1914’de el-Ahd
adında yine gizlilik esaslarına bağlı bir başka cemiyet teşekkül ettirmişlerdir
(Schölch 1991: 427). 38 Dernek kurucuları ve üyelerinin tamamı Müslüman’dı ve şunlardı: Avni
Abdülhadi (Cenin), Cemil Merdan (Şam), Muhammed el-Mihmisani (Beyrut),
Rüstem Haydar (Baalbek), Refik Tamimi (Nablus), Tevfik el-Natur (Beyrut),
Abdülgani el-Uraysi (Beyrut) (Antonius tarihsiz: 111-112). 39 Great Britain, Admiralty, Geographical Section of the Naval Intelligence
Division, A Handbook of Syria (Handbook), (Including Palestine), no. 96 a & b,
s. 67’den nakleden Zeine (1981: 77). 40 Handbooks, no. 96 c & d, s. 18’den nakleden Zeine (1981: 77). 41 PRO FO [Public Record Office, Foreign Office] 195/2433. Lowther’dan Beyrut,
Şam, Kudüs, Halep konsoloslarına (gizli), fol. 19 (Pera, 26 Haziran 1912)’den
nakleden Kayalı (1998: 138).
bilig, Yaz / 2004, sayı 30
200

42 Tibi (1997: 110), bu kongreye ev sahipliği yapan Fransa’nın aynı zamanda Arap
gizli cemiyetlerinin organizasyonunu da desteklediğini ileri sürmektedir. 43 Kohn (1928: 223), Arapların Birinci Dünya Savaşı öncesindeki hedeflerini bütün
Arapları bir federasyon altında birleştirmek, halifelik makamını ilk ortaya çıktığı günlerdeki
mahiyetine döndürmek ve Şam ve Bağdat’a romantik bir arzunun neticesi olarak
eski ihtişamlı günlerini yaşatmak şeklinde formüle ettiklerini ifade etmektedir. 44 Bu arada Arapların gizli cemiyeti el-Fetat Şerif Hüseyin’e sözlü olarak Suriye ve
Mezopotamya’daki Arap liderlerin bir isyan için hazır olduğunu bildirmiştir. Şerif
Hüseyin, daha sonra Irak kralı olacak oğlu Faysal aracılığıyla bu cemiyetle
temasını sürdürmüştür (Mejcher 1991: 441). El-Fetat’ın Şerif Hüseyin tarafından
desteklendiği hakkında ayrıca bkz. Lapidus (1989: 642). 45 Yapılan görüşmelerde Mayıs 1915’de Şam Protokolü olarak adlandırılan ve
kurulacak bağımsız Arap devletinin sınırlarını tespit eden bir anlaşmaya varılmıştır.
Buna göre 1839’dan beri İngiltere’nin elinde bulunan Aden ve 1882’den
beri fiilen İngiliz idaresinde olan Mısır haricinde “Bereketli Hilâl”in ve Arap yarımadasının
tamamı Arap devletinin sınırları içinde kalıyordu. Doğudaki İran sı-
nırı kesin olarak belirlenmese de Anadolu’ya temas eden kuzey sınırları 37. paralelde
Mersin, Adana, Birecik, Urfa, Midyat ve Cizre hattından İran sınırına kadar
devam ediyordu (Mejcher 1991: 442). 46 Cemal Paşa, hatıralarında Fransız Konsolosluğu’ndan müsadere edilen belgelere
göre Şam ve Beyrut’ta yaşayan bazı Müslüman liderlerinin itham edildiğini ve
Arap ihtilalcilerin Fransızlarla işbirliği içinde olduğunun açıkça anlaşıldığını
yazmaktadır. Ayrıca bu evraklarda adı geçen Arap liderlerinden de bahsetmektedir.
Bkz. Cemal (1959: 218-219). İdamlar hakkında kendini savunurken de, bu
kararları vermekteki amacının Arap isyancıları korkutmak olduğunu ifade etmektedir.
Bkz. Cemal (1959: 250-251). Mejcher (1991: 442) ise, Cemal Paşa ve
Alman General Falkenhayn’ın amacının el-Fetat ve el-Ahd gibi gizli cemiyet
mensuplarını yakalayarak Arap isyanını etkisiz kılmak olduğunu ifade etmektedir.
Cemal Paşa hatıralarında (1959: 279-299) Arap liderlerin idamına gerekçe
olarak gösterdiği vesikaları da vermektedir. 47 Şerif Hüseyin ayaklanma gerekçeleri arasında Jön Türk idaresinin İslâm’a uygun
olmadığını ve Suriye’deki idamları göstermiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz.
Kürkçüoğlu (1982: 119); Kohn (1928: 225). Arap isyanının İngiltere’ye maliyeti
11.000.000 sterlin olmuştur. 8 Ağustos 1916’da Şerif Hüseyin ayda 125.000
sterlin olmak üzere yaklaşık 1 milyon sterlin almıştır. Diğer 10 milyon sterlin ise
askerî operasyonlar ve sağlanan desteklerin masraflarıdır (Storrs 1939: 160, 1.
dipnot; Zeine 1981: 115, 37. dipnot). 48 US [Records of the U.S. Department of State Relating to Internal Affairs of
Turkey (1910-1929)] 867.00/1094 Filistin Meclisleri Yüksek Komisyonu’ndan
“Birleşik Devletlerin Âli Hükümetine, Kudüs’teki saygıdeğer Amerikan
Temsilcisi’nin Dikkatine” (Hayfa, 27 Kasım 1919)’dan nakleden Kayalı (1998:
230).
bilig Ê Summer / 2004 Ê Number 30: 173-202
© Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Arab Nationalism from Its Emergence until 1918
Dr. H. Bayram SOY∗
Abstract: In the Ottoman Empire, by the introduction of modern
schools with Tanzimat and by the influence of the missionary
schools opened in Syria, Lebanon and Palestine, Western
nationalist ideas became prevalent, especially among the Christian
Arabs. As for the Muslim Arabs, as a reaction to the irresistible
regression against the West, they tried to find a solution to this
regression by reviving Arabism through emphasizing on the Arab
identity and culture, and its contributions to the Islamic and
Western civilizations.
The Christian Arabs, besides working on the revival of the Arab
language and culture, they also discussed the idea of separation
and defended the idea of independence from the Ottoman Empire.
But the Muslim Arabs, instead of separation, defended the unity of
the Empire, but demanded their language widely used and culture
to be more considered especially in their local areas. However,
compared to Syrians, the Egyptian Arabs, under the influence of
the British rule, developed a different understanding of
nationalism by emphasizing on the idea of “motherland” and gave
importance for being an “Egyptian” more than being an Arab.
In spite of the nationalist movements among Muslim and Christian
Arabs, the revolt started by Sheriff Hussein in Hedjaz during the
First World War gained a restricted support among the Arabs.
Because of the secret Sykes-Picot Agreement and Balfour
Declaration, the Arabs were not able to get their independence
after the First World War. Moreover, they were obliged to live
under the English and French mandates by the supervision of the
United Nations. So, for their independence, they had to wait until
1940’s, when the colonialist powers began to emancipate their
colonies.
Key Words: The Arab Nationalism, The Arabs, Nationalism, The
Ottoman Empire, The Middle East

∗
Kırıkkale University, Department of History / KIRIKKALE
bayramsoy@ttnet.net.tr