Arapçada İsimlerde Cinsiyet

İsimlerde Cinsiyet: Arap dilinde kelimeler dil bilgisi yönünden müennes (dişil) ve müzekker (eril) olarak iki tür cinsiyete sahiptir. Bunlar genellikle varlıkların doğal cinsiyetine uyarlar. Doğada erkek olan canlılar müzekker, dişi olan canlıklar müennes kabul edilir. Fakat bu kuralın istisnaları vardır.
İsimlerin müennes (dişi) olma kuralları:
1- Doğal dişi isimler.
Örnek:
أُمٌّ (anne)
أُخْتٌ (kız kardeş)
بِنْتٌ (kız çocuğu)
2- Kasaba, şehir, ülke ve kabile isimleri müennes (dişi) kabul edilir.
Örnek:
قُرَيْشٌ (Kureyş)
مِصْرٌ (Mısır)
مَكَّةٌ (Mekke)
3- Vücudun çift olan azaları, organları münnes (dişi) olarak kabul edilir.
Örnek:
عَيْنٌ (Göz)
أُذْنٌ (Kulak)
يَدٌ (el)
4- Son harfi ta-yı marbuta (ة - ـة) ile biten isimler çoğunlukla münnes (dişi), müfred (tekil) kabul edilir.
Örnek:
مَدِينَةٌ (şehir)
مُحَافَظَةٌ(şehir)
لَيْلَةٌ (bir gece)
سَفِينَةٌ(gemi)
كَبِيرَةٌ(büyük)
طَبِيبَةٌ(bayan doktor)
مَرِيضَةٌ(hasta)
كَاتِبَةٌ(yazıcı)
مُعَلِّمَةٌ (öğretmen)
فَقِيرَةٌ (yoksul)
نَظِيفَةٌ (temiz)
كَبِيرَةٌ (büyük)
صَغِيرَةٌ (küçük)
قِطَّةٌ (kedi)
كَلْبَةٌ (köpek)
مُهْرَةٌ (tay)
مُسْلِمَةٌ (müslüman)
مُؤْمِنَةٌ(mümin)
5- Son harfi Elif-Maksura (kısa elif - ى) olan isimler müennes (dişi) olarak kabul edilir.
Örnek:
صُغْرَى (en küçük)
حُسْنَى (en güzel)
حُبْلَى (hamile, gebe)
عَصًا (baston)
كُبْرَى(en büyük)
سُفْلَى (daha düşük)
عَطْشَى(susamış, susuz)
6- İsim kelimenin sonunda Elif-Mamdude (uzun elif - اء) ve hemze şeklinde bulunan isimler müennes (dişi) olarak kabul edilir.
Örnek:
بَيْضَاءُ (beyaz)
زَرْقَاءُ (mavi)
حَمْرَاءُ (kırmızı)
حَسْنَاءُ (güzel kız)
سَمْرَاءُ (semra)
خَضْرَاءُ (yeşil)
سَوْدَاءُ (siyah)
خَرْسَاءُ (dilsiz)
حَدْبَاءُ(kambur)
عَرْجَاءُ (topal)
عَمْيَاءُ (kör)
شَقْرَاءُ (sarışın)
سَمْرَاءُ (esmer)
7- Topluluk isimleri genellikle müennes (dişi) kabul edilir.
Örnek:
العَرَبُ (Arap)
8- Hiçbir sebep olmadığı halde müennes (dişi) kabul edilen isimlerde vardır. Bu tür kelimeler işitmeyle müennes (dişi) kabul edildiği için Semai Müennes (işitmeyle bilinen dişil) kelimeler denir.
Örnek:
نَفْسٌ (kendim)
أَرْضٌ (yeryüzü)
شَمْسٌ (güneş)
سَمَاءٌ (gökyüzü)
رِيحٌ (rüzgar)
نَارٌ (ateş)
دَارٌ (ev)
حَرْبٌ(savaş)
فَأْسٌ(balta)
جَهَنَّمٌ(cehennem)
حَاجِبٌ (kaş)
رِجْلٌ (ayak)

Püf Noktaları:
* Yukarıdaki kurallara uymayan isimler müzekker (eril) kabul edilir.
* Ayrıca Arapça’daki bütün cansız isimlerin çoğulu müennes (dişi) ve müfred (tekil) kabul edilir.
* Bazı müzekker (eril) isimler kurala aykırıdır.
Örnek:
حَمْزَةُ (Hamza)
طَلْحَةُ (Talha)
عُرْوَةُ (Urve)
* Mübalağa ifade eden فَعَّالَةٌ vezninin sonundaki ta-i marbuta ـة müenneslik (dişilik) için değildir.
Örnek:
عَلاَّمَةٌ (çok bilgili)
نَسَّابَةٌ (soy bilgini)
رَحَّالَةٌ(çok gezmiş)
* Münennes (dişi) kelimeler aşağıdaki gibi iki ana grupta sınıflandırılarak da isimlendirilebilir:
A- Hakiki Müennes (Dişi) المُؤَنَّثُ الحَقِيقِيُّ: Ta-i Marbuta/Ta-i Tenis tenis (dişilik) alameti taşısın veya taşımasın gerçekte dişi olan varlıktır.
خَدِيجَةُ (Hatice)
مَرْيَمُ (Meryem)
خَنْسَاءُ(Hansa)
لَبُؤَةٌ
B- Mecazi Müennes (Dişi)المُؤَنَّثُ المَجَازِيُّ:
a- Lafzi Münnes (Dişi):
Tenis (Dişilik) alameti olan (ة – ى - اء) isimler.
Örnek:
نَافِذَةٌ (pencere)
كُبْرَى(en büyük)
خَضْرَاءُ(yeşil)
b- Semai Müennes (Dişi):
Tenis (Dişilik) alameti olmayan (ة – ى - اء) isimler.
Örnek:
نَارٌ (ateş)
رِيحٌ (rüzgar)
أَرْضٌ (yeryüzü)
* Sıfat kelimeler isim sayılır ve sıfat kelimenin sonuna ta-yı marbuta (ة - ـة) eklenir. Müennes (Dişil) - tekil sıfat olarak değerlendirilir. Bu kural son harfi illetsiz kelimelerde geçerlidir.
Örnek:
كَبِيرٌ – كَبِيرَةٌ(büyük)
صَغِيرٌ – صَغِيرَةٌ (küçük)
بَطِيئٌ – بَطِيئَةٌ (yavaş)
* Tenis te’si/Dişilik te’si: (ة - ـة)
* Ta’i Marbuta/Kapalı te: (ة - ـة)
* Ta’i Marbuta/Kapalı te - Tenis te’si/Dişilik te (ة - ـة) sonuna bir ek bitiştiğinde açık ـتـ şeklinde yazılır.
Örnek:
مِحْفَظَةٌ – مِحْفَظَتُكَ (çanta – senin çantan)
نَظَّارَةٌ – نَظَّارَتُهُ (gözlük – onun gözlüğü)
مِظَلَّةٌ – مِظَلَّتِي (şemsiye – benim şemsiyem)
Konuyla ilgili bazı terimler:
* المُذَكَّرُ: Müzekker - Eril/Erkek
* المُؤَنَّثُ: Müennes – Dişil/Dişi
* التَّذْكِيرُ فِي الأَسْمَاءِ: İsimlerde Erillik/Erkeklik
* التَّأْنِيثُ فِي الأَسْمَاءِ: İsimlerde Dişillik/Dişilik
* المُؤَنَّثُ الحَقِيقِيُّ: Hakiki Müennes/Dişi/Dişil
* المُؤَنَّثُ المَجَازِيُّ: Mecazi Müennes/Dişi/Dişil
* عَلاَمَاتُ التَّأْنِيثِ: Müenneslik Dişilik Alametleri
* التَّاءُ المَرْبُوطَةُ: Yuvarlak te
* أَلِفُ التَّأْنِيثِ المَمْدُودَةُ: Uzun müenneslik/dişilik elifi (ا)
* أَلِفُ التَّأْنِيثِ المَقْصُورَةُ: Kısa müenneslik/dişilik elifi (ى)



Ek Bilgi 2:

ERİLLİK VE DİŞİLİK (Müzekker-Müennes)


Arapçada her isim ya müzekker veya müennestir. Genel anlamda bu ayrılık eril ve dişil olmaya göre olsa da cansızlarda müzekker ve müenneslikte bu ayrıma gidilmemiştir. Çünkü cansızların cinsiyeti yoktur. Gerçek olup olmama ile lafzında alamet olup olmama bakımından iki kategoride çeşitlere ayırabiliriz.


1. Gerçek Olup Olmama Açısından


A.Hakiki müzekker ve hakiki müennes


Müzekkerlik ve müenneslik ölçüsünün gerçek olarak cinsiyete bağlı olarak yapıldığı müzekker ve müenneslere hakiki müzekker veya hakiki müennes denir. Burada lafsında alamet olup olmadığına değil, erillik ve dişiliğin cinsiyete bağlı yapılıp yapılmadığına bakılır. Bu da insan ve hayvanlarda meydana gelir. O halde aşağıdaki listenin sağ tarafında bulunanlar hakiki müzekker solunda bulunanlar hakiki müennestir.
Ana ام Baba اب
Dişi deveناقة Erkek deveجمل
Tavukدجاجة Horoz ديك
B. Mecazi Müzekker ve mecazi müennes
Müzekkerliğin ve müennesliğin cinsiyete göre yapılmadığı müzekker ve müenneslerdir. Bu da insan ve hayvan dışında cinsiyeti olmayan cansızlar ve kavramlar için kullanılır. Bunun herhangi bir kuralı olmayıp semaidir(Araplardan işitilmiştir.)Mesela;
قَلَمٌ mecazi bir müzekkerdir. شَمْسٌ (güneş)ve شَجَرَةٌ (ağaç)mecazi müenneslerdir. Çünkü ister lâfzen olsun ister olmasın ölçü cinsiyet değildir.


2.Cinsiyet Alameti Olup Olmama Açısından


A.Lâfzî Müennes
Müzekkerliğin herhangi bir alameti olmaz. Kelimede asıl olan müzekkerliktir. Lafzında müennes alameti olmakla bir kelime müzekkerlikten düşer. Müenneslik alametleri üçtür:


1-Yuvarlak te: Müennes sayılan varlıklarla bunların sıfatlarının sonunda bulunur.
Müennes için Müzekker için
Yazıcı كاتب كاتبة
Öğretmen معلم معلمة


2-Uzun dişilik elifi: Bu alamet, en çok, renk ve sakatlığı gösterenافعل veznindeki kelimelerin müennesinde bulunur.
فعلاء Müennes için افعل Müzekker için
Beyaz ابيض بيضاء
Topal اعرج عرجاء
3-: Bu alamet, en çok, افعل veznindeki sıfatı müşebbehe’ler(en anlamı katan kalıplar) فعلى vezninde müennes yapılınca, bu müennes kelimenin sonunda bulunur.
فعلى Müennes için افعل Müzekker için
En büyük اكبر كبرى
En küçük اصغر صغرى
En güzel احسن حسنى


B. Semai(Manevi) Müennes


Müennesliğin herhangi bir alamete bağlı olmamasıdır. Bu da ya manasında müenneslik barındırır(manevi) veya tamamen Araplardan işitilmiştir(semai).Mesela


اُخْتٌ (kız kardeş) زَيْنَبُ (Zeynep) hiçbir lâfzî anlamı olmadan müennestir. شَمْسٌ ise herhangi bir müenneslik alameti olmadığı için lâfzî müennes değildir. Ama manevi müennes de değildir. Bu tamamen semaidir.


Öte yandan حَمْزَةٌ lâfzî bir müennes iken manevi bir müennes değildir. Lafzında müenneslik ta’sı olduğu için lâfzen müennes ama erkek için kullanılmıştır. Böylece manen müzekkerdir. Bu da kullanımdan sonra bilindiği için semai kategorisine girmektedir.