ESKİ ARAP ŞİİRİNDE
KURALDIŞI KULLANIMLAR
LİTERATÜRÜ
Eyyüp TANRIVERDİ
Dr., D. .Ü. İlahiyat. Fakültesi
Arap Dili ve Belağatı Araştırma Görevlisi
Eski Arap toplumlarında
taşıdığı öneme bağlı olarak, çeşitli
meseleleri gibi, eski Arap şiirinin dili
de, Arap dilinde filolojik çalışmaların
görülmeye başladığı II./VIII.
yüzyıldan itibaren çeşitli yönlerden
ele alınarak işlenmiştir. Eski Arap
şiirinde Arap dilinin alışılagelen
kurallarının dışına taşmış olup “şiir
zarureti” terimiyle ifade edilen ve
gerekçelendirilen çeşitli kural dışı
kullanımlara karşı, dilcilerin ve
eleştirmenlerin tavır ve yaklaşımları
çeşitlilik göstermiştir. Cahiliye döneminden kendilerine ulaşan ve kendi ölçü-
lerine göre mevsuk olan şiirlerde karşılaştıkları bu kullanımlar karşısında, el-
»alîl b. A√med’den (170/786) başlayarak dilcilerin, edebiyatçıların ve eleş-
tirmenlerin tavrının kabul veya reddetmenin ötesinde, kendi dil ve kültür anlayışlarıyla uyuşan bir değerlendirme niteliği taşıması doğaldır. Bütün dil meselelerinde olduğu gibi, bu konuda da onlar, karşı karşıya geldikleri malzemeden
hareket etmek durumundaydılar. Öyleyse dilin kuralları bağlayıcı mıdır? Niçin
ve kim için? Dil kuralları, dilin en önemli malzemesinin üreticileri olan şairleri de bağlar mı? Şiirleri, dil kurallarının tespitinde ve dil malzemesinin derlenmesinde tanık ve kaynak olarak kullanılan şairlerin; yine dil kurallarıyla
sınırlandırılması çelişki değil midir? Diğer taraftan ürettiğinin dil değeri olan
kişinin, dilin dışına çıkması mümkün müdür? Bu gibi sorulması gereken pek
çok sorunun, el-»alîl’den itibaren ilgililerin zihinlerini meşgul ettiği, o dö-
nemlerden günümüze ulaşan filolojik malzemenin içeriğinden anlaşılmaktadır.
Cumhur kavramıyla ifadesini bulan genel görüş, kendine has özelliklerine bağlı olarak nesir dilinin, şiir diline ölçüt olamayacağı yani şiirde şiir
diline has çeşitli kullanımların görülmesinin, bir zorunluluk şartına bağlı olmaksızın, tabiî olduğu yönündedir. İlke düzeyinde bu görüşü benimseyenler
arasında sınırlandırma, gerekçelendirme ve çözümleme gibi açılardan ayrıntı-
ları kısmen aşağıda görüleceği üzere birbirinden farklı yaklaşımlar doğal olarak söz konusudur. “Zaruret” kelimesinin etimolojisinden hareketle, “zorunluluk” yani “zorunda kalmak” şartını ileri süren İbn Mâlik’in (672/1274) görü-
şüyle bu genel görüş arasında, şiire ve şiir diline yaklaşım biçimi açısından
derin bir ayrılık sezilmektedir. Diğer taraftan İbn Cinnî (391/1002), el-¢azzâz
(412/1021) ve günümüzde Mu√ammed ◊amâse ¡Abdulla†îf, es-Seyyid İbrâ-
hîm Mu√ammed ve İsmail Hakkı Sezer’in söz konusu kullanımların zenginlik
olduğu şeklindeki değerlendirmelerine karşılık, bunları hoş görmeyenler; hatta
şaz yani kuraldışı sayıp alanı tamamen daraltanlar da vardır. Her ne kadar eski
dilciler, zaruret içeren yapıları kullanmaya ruhsat vermişlerse de, mümkün
Eyyüp Tanrıverdi
SÜİFD / 20
96
olduğunca bu tür kullanımlardan kaçınmanın gerekli olduğunu söyleyen Ebû
Hilâl el-¡Askerî (395/1004)1 ile İbn er-Reşî… (456/1064) bu kullanımları hoş
görmezken,2 ◊amza b. el-◊asan el-ݧbahânî (350/961), ¢âdî ¡Alî b.
¡Abdul¡azîz el-Curcânî (316/928) ve Ebû ¡Abdullâh Mu√ammed b. Şeref el-
¢ayrevânî, zaruretleri kuraldışı sayıp bu tür kullanımları kabul etmeyenlerdendir. 3
Şiirde görülen bu tür kullanımların incelendiği en yaygın şekil, konu
tasnifi yöntemidir. Ha≠f, ziyâde, taπyîr, ta…dîm ve te™«îr gibi bölümlerin oluş-
turulmasıyla benzer meselelerin bir araya toplanarak işlendiği bu yöntemin
ana taslağı, Sîbeveyhi (180/796) tarafından kurulmuştur. Aynı yöntem, ezZeccâcî (337/949), Ebû Bekr b. es-Serrâc (316/928), es-Sîrâfî (368/979), İbn
¡U§fûr (669/1271), Ebû ◊ayyân en-Na√vî (745/1344), Mehmed Selim Efendi
(1138/1726) ve Bağdatlı Ma√mûd Şukrî el-Ālûsî (1343/1924) tarafından çeşitli şekillerde uygulanmıştır. Buna karşılık söz konusu kullanımların güzel veya
kaba oluşu gibi nitel yaklaşımlı bir gruplandırma yöntemi de Ebû ¡Alî elMu@affer (656/1258),4 Ebu’l-◊asan ◊âzim el-¢ar†acennî (684/1285),5 esSuyû†î (911/1505)6 ve ◊aydara el-Yemenî7 tarafından uygulanmıştır. el-
¢azzâz (412/1021) ve İbn er-Reşî…’in (456/1064) 8 yaklaşımları ise belirli bir
esasa bağlı görünmemektedir.
Şiir dilinde zaruret konusunun gerek sarf, nahiv, nakd, aruz gibi filolojik incelemelerde çeşitli şekillerde, gerekse müstakil olarak işlendiği literatürün tarihî gelişimi ana hatlarıyla ortaya konulabilir.
Arap şiirinde görülen çeşitli kural dışı kullanımları sistemli bir değerlendirme ile kayda geçiren ilk dilci, Arap dilinin ana kroniğinin sahibi,
Sîbeveyhi’(180/796)dir. Bütün dil meselelerinde olduğu gibi, Sîbeveyhi bu
noktada da konunun özünü yakalayıp ana bölümlerini tespit ederek, sistemli
bir tasnif ve değerlendirme yapmıştır. Bunun, sonraki dilcilerin bu alandaki
bölüm şeklinde yahut müstakil incelemelerinin hacmi ve niteliği açısından
belirleyici ve yol açıcı olduğu muhakkaktır. el-Kitâb’da şiir zarureti ile doğru-
1 Ebû Hilâl el-◊asan b. ¡Abdullâh b. Sehl el-¡Askerî, Kitâb e§-§inâ¡ateyn: el-kitâbet ve’ş-şi¡r,
İstanbul, Mahmud Bey Matbaası, 1320, 112.
2 İsmail Hakkı Sezer, Arap Şiirinde Zarûret, Konya, 2000, 5.
3 el-¢azzâz el-¢ayrevânî, Mâ yecûzu li’ş-şâ¡ir fi’∂-∂arûret, Haz. Rama∂ân ¡Abduttevvâb, Salâ√addîn el-Hâdî, Kahire, ez-Zehrâ™ li i¡lâm el-¡Arabî, 1992, Hazırlayanın önsözü, 30.
4 Bkz. Ebû ¡Alî el-Mu@affer, Na∂rat el-iπrî∂ fî nu§ret el-…arî∂, Hamidiye Ktp. (Sül.), no. 1209, vr.
51b-65b.
5 Bkz. Ebu’l-◊âzim el-¢ar†acennî, Menâhic el-buleπâ™ ve sirâc el-udebâ™, Thk. Mu√ammed el-
◊abîb b. el-◊avcet, 2. bs. Beyrut, Dâr el-πarb el-İslâmî, 1981, 180.
6 es-Suyûtî, ¡Abdurra√mân b. Ebî Bekr, el-İ…tirâ√ fî ¡ilm u§ûl en-na√v, Nşr. Ahmet Subhi Furat,
İstanbul, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Enstitüsü, 1975-1978, 14-16.
7 Mu√ammed ◊amâse ¡Abdulla†îf, Luπat eş-şi¡r: Dirâset fi’∂-∂arûret eş-şi¡riyyet, y.y., Dâr eş-
şurû…, 1996, 149.
8 Konu ile ilgili olarak bkz. İbn er-Reşî…, Ebû ¡Alî el-◊asan, el-¡Umdet, Thk.
Mu√ammed ¢ara…azân, I-II, Beyrut, Dâr el-ma¡rifet, 1988, II, 1020.
Eski Arap Şiirinde Kuraldışı Kullanımlar Literatürü
SÜİFD / 20
97
dan ve dolaylı olarak ilgili üç bölüm açan Sîbeveyhi, bunlardan el-Kitâb’ın
başlarında yer alan “Bâb mâ ya√temil eş-şi¡r” başlıklı bölümde, şiir zarureti
olgusu ile ilgili yaklaşımını ilke olarak “Nesirde kabul edilmeyen bazı kullanımlar şiirde görülebilir”9 şeklinde belirtmiş, şiir zaruretinin anlamını, sebeplerini ve en yaygın şekillerini göstererek, konunun ana çerçevesini ortaya
koymuştur. Sîbeveyhi bu bölümde şiirde zarurete konu olan bu tür kullanımları √a≠f, ziyâde, takdîm-te™hîr ve kelimelerinin birbirlerinin yerine kullanılması
olmak üzere dört ana başlık altında toplamış; el-¡Accâc (90/708), »ufâf b.
Nudbe es-Sulemî (20/640), en-Necâşî (40/660), Mâlik b. ◊ureym elHemedânî, el-A¡şâ, ¢a¡neb b. ∞amre (İbn Umm ~â√ib) (95/714), Ru™be
(145/762), eş-Şemmâ« (22/643), ◊an@ala b. Fâtik, »i†âm el-Mucâşi¡î, elFerezda…, ¡Umar b. Ebî Rebî¡a (93/712), el-Merrâr b. Seleme el-¡İclî gibi şairlerden aldığı örnek beyitlerle konuyu kısaca açıklamıştır.10 Sîbeveyhi, bu tür
kullanımların genel dil malzemesi içindeki değerine “Şiirde mümkün olan
kullanımlar, burada kaydedebileceğimden çok daha fazladır” şeklinde işaret
etmiş ve “Yeri geldikçe bunlar üzerinde duracağım”11 diyerek bu bölümü
kapatmıştır.
“Bâb mâ ra««amet eş-şu¡arâ™ fî πayr en-nidâ™ i∂†irâren” başlıklı bö-
lümde ise İbn A√mer, Cerîr (110/728), Zuheyr (609), İbn ◊abnâ™ et-Temîmî,
el-Esved b. Ya¡fur (600) gibi şairlerden birer örnek beyit kaydetmiş, fakat bu
bölümde yorum yapma yoluna gitmemiştir.12 el-Kitâb’da, şiir zarureti ile ilgili
tespitlerin, başlık itibarıyla konuyla doğrudan ilgili olarak anılan bu bölümlerin kapsamından ibaret olmadığı açıktır. Bunların dışında, el-Kitâb’ın değişik
yerlerinde çeşitli dil meselelerinin açıklanması sırasında münasebet düştükçe
bu nitelikteki kullanımlar, tespit edilmiştir.13
Sîbeveyhi, Arapçanın dil mantığı dahilinde mevcut ölçülere göre
açıklanabilirlik şartına bağlı olmak üzere, şiire has bu kural dışı kullanımları,
genel olarak gayri munsarıfın munsarıfa benzetilmesi gibi “şiirin nesre benzetilmesi” ve cezm hâlinde sonu illetli müzarinin sonundan harf yerine hareke
hazfi ile yetinilmesi gibi “asla döndürme” şeklinde iki ana ilke etrafında açıklamıştır.14 Ona göre şairin, Arap dilinin sınırlarından çıkarak dil geleneğinin
dışında hareket etmesi ve mevcut dil ölçülerini aşması gibi durumlarda zaruret
9 Sîbeveyhi, Ebû Bişr ¡O&mân bin ¢anber, Kitâb Sîbeveyhi, Thk. Abdusselâm Mu√ammed Hârûn,
I-V, 2.bs. , Kahire, Mektebetu’l-»âncî, 1983, I, 26.
10 Sîbeveyhi, a.g.e., I, 26-32.
11 A.e., I, 32.
12 A.e., II, 269-274.
13 el-Kitâb çerçevesinde yapılan çeşitli çalışmalara son zamanlarda eklenen lehçe incelemesinden
sonra, el-Kitâb’da yer alan şiir zaruretleri de İbrâhîm ◊asan İbrâhîm tarafından incelenerek,
Sîbeveyhi ve’∂-∂arûret eş-şi¡riyyet adı altında müstakil bir çalışmada bir araya toplanmıştır. elKitâb’daki şiir zaruretleri kullanımlarının indeksi için ayrıca bkz. Sîbeveyhi, a.g.e., V, 320.
14 İbrâhîm ◊asan İbrâhîm, Sîbeveyhi ve’∂-∂arûret eş-şi¡riyyet, Kahire, Ma†ba¡at ◊assân, 1983, 50-
51.
Eyyüp Tanrıverdi
SÜİFD / 20
98
söz konusu olmaz, hatta bu tür kullanımlar, Arapça bile sayılmaz.15 Demek
oluyor ki bu tür kural dışı kullanımların da anlamlı olması ve dış çerçevesi
belirli bir alan içinde olması şartıyla, açıklanabilir bir nitelikte olması gerekmektedir.
Sîbeveyhi bunun dışında el-Kitâb’da pek çok yerde, münasebet düş-
tükçe, çeşitli kural dışı kullanımlara yer vermiş, yorum yapmış, fakat değindi-
ği bu kullanımların hepsini açıklama yoluna gitmemiştir;16 ayrıca sözü edilen
bu kullanımların edebî değeri hakkında herhangi bir değerlendirmede bulunmamıştır.17
İbn ¢uteybe (276/889), eş-Şi¡r ve’ş-şu¡arâ’da nitel açıdan şiir türlerini işledikten sonra “şiirin kusurları” adıyla kısa sayılabilecek bir bölüm açmış-
tır. Bu bölümde “i…vâ™”, “ikfâ™”, “sinâd”, “î†â™” ve “icâze”∗ gibi kafiye ile ilgili
şiir kusurlarına değindikten sonra “irab” kusurlarına geçerek hazf ve ibdâl gibi
bölüm başlıkları arasında değerlendirilebilecek çeşitli değişiklikler üzerinde
durmuştur.18 Genel kabuller dışındaki zaruret yapılarının örnek alınmaması
gerektiğine işaret eden İbn ¢uteybe, konuyu dilin tabiî gelişimi çerçevesinde
değerlendirmiştir.
Şiir zarureti konusunu ∞arûret eş-şu¡arâ (:eş-şi¡r) adıyla ilk defa müstakil bir eserde işleyen el-Muberred’in (286/899)19 bu eseri günümüzde hâlâ
ortaya çıkmış değildir. Onun, dil kuralları açısından doğru bulmadığı kullanımlar için zaruret hâlinde şairleri hariç tuttuğu, el-Mu…ta∂ab20 ve el-Kâmil21
adlı eserlerinin çeşitli bölümlerinde görülmektedir.
el-U§ûl fi’n-na√v adlı eserinde “Bâb ∂arûret eş-şi¡r” başlığıyla bir bö-
lüm açan Ebû Bekr b. es-Serrâc (316/928), zaruretleri “√a≠f, ziyâde, ta…dîm,
15 A.e., 6.
16 A.e., 51.
17 A.e., 343.
∗ “İ…vâ™”: Kafiyelerde örneğinin birinin mazmum, diğerinin mecrur olması şeklindeki irab farkı
olup kafiye kusurlarından sayılır.
“İkfâ™”: Revi harfinin “nûn” ve “mîm” gibi farklı ama birbirine yakın harflerden oluşması.
“Sinâd”: “...musleteynâ” ve “...meynâ” gibi kafiyede kip farkı demek olup kafiye kusurlarından
sayılır.
“î†â™”:
“İcâze”: Revi harfinin “l” ve “m” gibi farklı ve birbirine uzak harflerden oluşması
18 İbn ¢uteybe, eş-Şi¡r ve’ş-şu¡arâ, Haz. ¡Umar e†-‰abbâ¡, Beyrut, Şeriket dâr el-Er…am bin elEr…am, 1997; 46-52.
19 İbn en-Nedîm, Kitâb el-Fihrist, Haz. Gustav Flügel, Beyrut, Mektebet »ayyâ†, 1872, 59; Kâtib
Çelebi: Keşf e@-@unûn ¡an esâmî el-kutub ve’l-funûn, Haz. Şerafettin Yaltkaya, Kilisli Rifat
Bilge, I-II, 2.bs. , İstanbul, MEB, 1971, II, 1086.
20 Bkz. Ebu’l-¡Abbâs Mu√ammed b. Yezîd el-Muberred, el-Mu…ta∂ab, I-IV, Beyrut, ¡Alem elkutub, t.y., II, 16-24, 68-73.
21 Bkz. Ebu’l-¡Abbâs Mu√ammed b. Yezîd el-Muberred, el-Kâmil, Thk. Mu√ammed A√med edDâlî, I-IV, Beyrut, Mu™esseset er-risâlet, 1986; örneğin bkz. I, 42, 281, 325, 332; II, 574, 692,
908-909; III, 1087, 1131, 1177, 1284, 1368, 1405, 1420.
Eski Arap Şiirinde Kuraldışı Kullanımlar Literatürü
SÜİFD / 20
99
te™«îr, ibdâl, taπyîr ve te™nî&” şeklinde tasnif ederek Sîbeveyhi’nin ayırımını
biraz daha açmıştır. Zaruret nitelikli kullanımlar konusunda ilke olarak
Sîbeveyhi’ye yakın bir görüşe sahip olan İbn es-Serrâc, şairlerin gelişi güzel
tasarrufuna imkân tanımayarak sözü edilen belirli ilkelerin bağlayıcı olduğunu
ifade etmiştir.22 İbn es-Serrâc yaptığı bu konu tasnifine karşın zaruretleri güzel
ve şaz yani kuraldışı oluşuna göre ayırarak işlemiştir.23
IV/X. yüzyılın başta gelen dil ve edebiyatçılarından Ebû Sa¡îd el-
◊asan b. ¡Abdullâh es-Sîrâfî’nin (368/979), dil ve edebiyat alanında yazdığı
çok önemli ve özgün eserlerinin başında, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ına yazdığı
şerh yer alır. el-Kitâb’ın başlarında yer alan “Bâb mâ ya√temil eş-şi¡r” başlıklı
bölümde onun “Bil ki gayri munsarıfın, munsarıf kabul edilmesi gibi, nesirde
olmayan bazı kullanımlar, şiirde görülebilir” şeklindeki ifadelerini kaydettikten sonra “Sîbeveyhi bu bölümde bazı şiir zaruretlerini göstermiş, fakat konunun ayrıntılarına inmemiştir. Çünkü o burada bizzat şiir zaruretini işlemeyi
amaçlamış değildir. O yalnızca önceki bölümlerle bağlantılı olarak, bu bölümde Arap dilinde şiir ve nesirde görülen kullanımlara dikkat çekmek istemiştir.
Ben de şairlerin kural dışı kullanımlarını (zaruret) bölümlere ayırarak açıklayacağım”24 diyerek özgün bir yaklaşım ile şerh ettiği metnin sınırlarını aşıp
müstakil niteliğe sahip bir eser ortaya koyacağının işaretini vermiştir. esSîrâfî’nin el-Kitâb’a yazdığı şerhin taşıdığı önem bilinmekle beraber, onun şiir
zarureti ile ilgili bu bölüm çerçevesinde takındığı bu tavır ile ortaya koyduğu
bu çalışma, Arap dili ve edebiyatı açısından ayrıca tarihî önem taşıdığından,
özgün bir çalışma sayılmaya değer niteliktedir. Bu niteliğine bağlı olarak bu
bölüm, Rama∂ân ¡Abduttevvâb tarafından ∞arûret eş-şi¡r, ayrıca ¡İva∂ b.
◊amad el-¢ûzî tarafından Mâ ya√temil eş-şi¡r adıyla edisyon kritiği yapılmak
suretiyle iki defa müstakil olarak hazırlanarak yayınlanmıştır. es-Sîrâfî’nin elKitâb’ın şerhinde diğer bölümlerden farklı olarak bu bölümde şerh ettiği metinden tamamen sıyrılarak âdeta müstakil bir kitap yazar gibi davranmasını
gerekçe gösteren Rama∂ân ¡Abduttevvâb, es-Sîrâfî’nin, bu şerhi yaparken elMuberred’in şiir zarureti alanında yazılmış ve günümüzde kayıp olan ∞arûret
eş-şu¡arâ (:eş-şi¡r) adlı eserinden yararlandığını ifade eder, hatta onun bu çalışmasının sözü edilen eserden mülhem olduğunu ima eder.25 Ancak hiçbir
kanıta dayanmayan böyle bir iddia, bir tahminden öteye geçemez. Böyle olsa
bile, es-Sîrâfî’nin çalışması, kayıp olan söz konusu eserin muhtevasını günü-
müze taşımak itibarıyla ayrıca değer taşır.
es-Sîrâfî şiirde görülen kural dışı kullanımları “ez-ziyâde, en-nu…§ân,
el-√a≠f, et-ta…dîm ve’t-te™«îr, el-ibdâl, taπyîr vechin mine’l-i¡râb ilâ vechin
22 Ebû Bekr Mu√ammed b. Sehl b. es-Serrâc, el-U§ûl fi’n-na√v, Thk. ¡Abdu√useyn el-Fetlî, I-III,
Beyrut, Mu™esseset er-risâlet, 1984, III, 435.
23A.e., III, 435-481.
24 Bkz. Ebû Sa¡îd es-Sîrâfî, ∞arûret eş-şi¡r, Thk. Rama∂ân ¡Abduttevvâb, Beyrut, Dâr en-nah∂at
el-¡Arabiyyet, 1985, 33.
25 Bkz. es-Sîrâfî, a.g.e., Hazırlayanın önsözü, 5.
Eyyüp Tanrıverdi
SÜİFD / 20
100
â«ere ¡alâ †arî… et-teşbîh, te™nî& el-mu≠ekker ve te≠kîr el-mu™enne&” 26 şeklinde
yedi ana başlık altında toplamış, bu bölümde 350 civarında şahit beyit, 40
kadar ayet, bir hadis ve dört atasözü kullanmıştır.
Şiir dilinde zaruret konusunu el-»a§â™i§ adlı eserinde çeşitli şekillerde işleyen İbn Cinnî (391/1002) “Bâb fî hel yecûzu lenâ fi’ş-şi¡r mine’∂-
∂arûret mâ câze li’l-¡Arab ev lâ” başlığı altında bu tür kullanımların zamanla
sınırlı olup olmadığını sorgulayarak, zaruretin şiirin ayrılmaz tabiî bir özelliği
olduğu sonucuna ulaşır.27 Şiir zarureti ile ilgili sonraki bütün inceleme ve
araştırmaların temel kaynakları arasında yer alan İbn Cinnî, bu eserinde “Bâb
el-…avl ¡ale’l-i††irâd ve’ş-şu≠û≠”,28 “Fa§l fi’l-√aml ¡ale’l-ma¡nâ”,29 “Bâb fi’lcivâr”30 gibi ana başlıklar altında konunun çeşitli meselelerini işlemiştir. Ayrı-
ca onun, bu konuyu çeşitli açılardan ele aldığı örneğin, “Yecûzu li’ş-şâ¡ir
¡inde’∂-∂arûret en yan†i…a bimâ yubî√uhu el-…iyâs ve in lem yerid bihi isti¡mâl”,31 “el-√arf el-muşedded i≠â va…a¡a fi’ş-şi¡r”,32 “iltizâm mâ lâ yelzem fî
πayr eş-şi¡r”,33 “Rukûb eş-şâ¡ir e∂-∂arûret …ad yedullu ¡alâ …uvvetihi ve
fe§â√atihi”,34 “Şevâhid fîhâ irtikâb e∂-∂arûret ma¡a’l-…udret ¡alâ terkihâ”,35 “el-
√a≠f”,36 “et-ta…dîm ve’t-te™«îr”,37 “el-furû… ve’l-fu§ûl”,38 “icrâ™ el-lâzim mucrâ
πayr el-lâzim ve icrâ™ πayr el-lâzim mucrâ el-lâzim”39 “icrâ™ el-mutta§il mucrâ
el-munfa§il ve icrâ™ munfa§il mucrâ el-mutta§il”40 gibi bölümler, şiir zarureti
incelemelerinin çoğunlukla ana ve alt başlıklarını oluşturmaktadır.
es-Se¡âlibî (430/1038), Fi…h el-luπat adlı eserinin “Fî mecârî kelâm
el-¡Arab ve sunnetihâ ve’l-istişhâd bi’l-¢ur™ân ¡alâ ekserihâ” başlıklı ikinci
kısmında şiir zaruretlerinin alt başlıklarını oluşturan çeşitli konuları, şiirdeki
kullanımına girmeden dil felsefesi açısından işlemiştir.41
Temelde Sîbeveyhi ile benzer bir görüşe sahip olan İbn Fâris
(395/1004), şiir ile ilgili görüşlerini ve şiirde zaruret hakkındaki yaklaşımını
26 Bkz. es-Sîrâfî, a.g.e., 34.
27 Ebu’l-Fet√ ¡Osmân b. Cinnî, el-»a§â™i§, Thk. Mu√ammed ¡Alî en-Neccâr, I-III, Beyrut, Dâr elkitâb el-¡Arabî, t.y., I, 323-335.
28 A.e., I, 96-100.
29 A.e., II, 411-435.
30 A.e., III, 218-217.
31 A.e., I, 396-399.
32 A.e., II, 228.
33 A.e., II, 265.
34 A.e., II, 392.
35 A.e., III, 61.
36 A.e., II, 360-381.
37 A.e., II, 382-390.
38 A.e., II, 390-411.
39 A.e., III, 87-93.
40 A.e., III, 93-96.
41 Ebû Man§ûr ¡Abdulmelik b. Mu√ammed b. İsmâ¡îl e&-¿e¡âlibî, Kitâb fi…h el-luπat ve esrâr el-
¡Arabiyyet, Haz. Yâsîn el-Eyyûbî, ~aydâ, el-mektebet el-¡a§riyyet, 1999, 355-443.
Eski Arap Şiirinde Kuraldışı Kullanımlar Literatürü
SÜİFD / 20
101
e§-~â√ibî fî fi…h el-luπat’ın “Bâb eş-şi¡r” bölümünde özetle ifade ederek, ilke
olarak zaruret düzeyindeki çeşitli kullanımları onaylarken, i¡râbın bozulması
ve kelimenin yanlış bir yöntem ile kurulması gibi tasarrufları hatalı sayarak
bunların zaruret olarak algılanmasının anlamsız olduğunu açık ve kesin bir
şekilde ifade eder.42 İbn Fâris, bu çerçevede hatalı olarak nitelediği çeşitli şiir
örneklerine de yer verip şairlerin hatasız olmadığını, sağlıklı olan şiirlerin
kabul edilir, Arap dili kurallarına uymayan şiirlerin de kabul edilmez olduğunu belirtmiştir.43
el-¡İ…d el-ferîd’de şiir ve şiirle ilgili konuları işlediği “ez-Zumurrudet
e&-&âniyet fî fe∂â™il eş-şi¡r ve me«âricihi”44 adlı bölümde “Mâ yecûzu fi’ş-şi¡r
mimmâ lâ yecûzu fi’l-kelâm”45 şeklinde bir başlık açan İbn ¡Abd Rabbihi
(328/940) “Nesirde kabul edilmeyen kimi kullanımlar şiirde kabul edilebilir”46
diyerek bunu karışıklığa sebep olmamak şartıyla memdûd’un kısa, maksûr’un
memdûd yapılması, sâkin’in harekelenmesi, harekenin düşürülmesi, gayri
munsarıfın munsarıf yapılması, kelimenin düşürülmesi gibi zaruretin en çok
görüldüğü hususları işleyerek bunlarla ilgili örnek beyitler kaydetmiş,47 bu
bölümde ayrıca şiir zarureti kapsamında olan çeşitli başlıkları ana başlığa
bağlayarak ilgili konuları işlemiştir.48
Mâ yecûzu li’ş-şâ¡ir fi’∂-∂arûret adlı eserinde, şiir dilinde görülen kural dışı kullanımları inceleyen Ebû ¡Abdillâh Mu√ammed b. Ca¡fer el-¢azzâz
el-¢ayrevânî et-Temîmî (412/1021), konu ile ilgili günümüze ulaşan ilk müstakil eserin sahibi olmalıdır. Şiir zarureti şeklinde ifade edilen kullanımlardan
dolayı aralarında Ebû Nuvâs (198/814), Ebû Temmâm (231/845) ve elMutenebbî (354/956) gibi ünlü sanatkârların da bulunduğu şairlerin maruz
kaldığı eleştirilere karşı şiir dili için bir savunma düşüncesinden hareketle
çerçevesi genişletilmiş bir çalışma olduğu izlenimi uyandıran bu eser, şiirde
görülen bu kullanımları geniş bir şekilde; fakat dağınık olarak işlemiştir. el-
¢azzâz, kafiye ve irabın bozulmaması, veznin kırılmaması için; yani “zaruret”
durumunda şairlerin “Ziyâde, nu…§ân (√a≠f) ayrıca ta…dîm, te™«îr, …alb ve ibdâl
gibi anlam zenginliği sağlayan kullanımlara başvurabileceğini” belirterek,
gerekçeleri üzerinde yapılacak incelemelerden şairlerin bu gibi kullanımlara
bilinçli olarak müracaat ettiğini ima etmiştir.49 Bu, onun şiirde görülen kural
42 Ebu’l-◊useyn A√med b. Fâris, e§-~âhibî fî fi…h el-luπat ve sunen el-¡Arab fî kelâmihâ, Thk.
Mu§†afâ eş-Şuveymî, Beyrut, Mu™esseset Bedrân li’†-†ibâ¡at ve’n-neşr, 1963, 275.
43 A.e., 276.
44 Ebû ¡Umar A√med b. Mu√ammed b. ¡Abd Rabbihî el-Endelusî, Kitâb el-¡i…d el-ferîd, Haz.
A√med Emîn, A√med ez-Zeyn, İbrâhîm el-Ebyârî, I-VII, 2.bs. , Kahire, Lecnet et-te™lîf ve’ttercemet ve’n-neşr, 1968-1973, V, 269-423.
45 A.e., V, 354.
46 A.e.
47 A.e., V, 354-357.
48 Örneğin bkz. A.e., V, 388, 389, 390, 391.
49 Bkz. el-¢azzâz el-¢ayrevânî, Mâ yecûzu li’ş-şâ¡ir fi’∂-∂arûret, Haz. Rama∂ân ¡Abduttevvâb,
Salâ√addîn el-Hâdî, Kahire, ez-Zehrâ™ li i¡lâm el-¡Arabî, 1992, 87-88. el-¢azzâz, eserine Ebû


Eyyüp Tanrıverdi
SÜİFD / 20
102
dışı kullanımların bir zenginlik olduğu şeklinde temelde İbn Cinnî tarafından
temsil edilen yaklaşımı benimsediğini göstermektedir.
el-¢azzâz’ın, eserinde benzer konuları bir araya toplayıp benzer meseleleri aynı yerde değil, aksine çok dağınık olarak işlemiş olmasının, ayrıca
zaruret kavramının kapsamını mümkün olduğunca geniş tutma eğiliminin
sebebi de bu olmalıdır. Doğrusu el-¢azzâz, tasnif yapma yoluna gitmeyerek
bölümler açmamış, fakat konuyla ilgili bütün meseleleri gelişigüzel sayılabilecek bir şekilde işlemiştir. Eserin edisyon kritiğini yapan Rama∂ân
¡Abduttevvâb ve ~ala√addîn el-Hâdî, el-¢azzâz’ın dilcilerin ve eleştirmenlerin
görüşlerini çoğunlukla “bazı dilciler”, “bazı Basralılar” gibi belirsiz ifadelerle
gösterdiği, aynı zamanda yaptığı alıntılarda da titiz davranmadığı kanaatindedir. Aynı şekilde onların tespitlerine göre, el-¢azzâz şahit kadrosunu geniş
tutup farklı rivayetleri vermeye ve zaruretlerin alanını geniş tutmaya önem
vermiş, üslup olarak ise neredeyse bütün meselelerde şahit mahallini göstererek inceleme yaptıktan sonra yer verdiği görüşler arasından tercih yapmıştır.50
Mehmed Selim Efendi’nin aşağıda yer verilecek olan konu ile ilgili
eserinin kaynakları arasında yer alan Na∂rat el-iπrî∂ fî nu§ret el-…arî∂ yazarı
Ebû ¡Alî el-Mu@affer (656/1258), beş bölümden oluşan ve tamamen şiir üzerine yapılmış özgün bir inceleme olan bu eserinde, birinci bölümde tanım, tür,
özellik, vezin, kafiye, belâgat ve fesahat gibi açılardan şiir üzerine geniş bir
inceleme yapmış, ikinci bölümde de şairlerce kullanılması güzel olan ve olmayan zaruret yapıları üzerinde durmuştur.51
el-Mu…arrib’de “Bâb e∂-∂arâ™ir” başlığıyla açtığı bölümde “ezziyâde, na…§, et-ta…dîm-et-te™hîr, el-bedel” ayırımını yaparak konuyu kısaca
işleyen52 İbn ¡U§fûr (669/1271), el-Cumel’de açtığı konu başlığı altında alt
başlık düzeyinde konu tasnifi yapmakla yetinen ez-Zeccâcî’nin (337/949)53 bu
eserine yazdığı şerhte “Bâb mâ yecûzu li’ş-şâ¡ir en yesta¡milehu fî ∂arûret eş-
şi¡r” başlıklı son bölümünde kısa bir tanım yaparak zaruretleri “ez-ziyâde,
na…§, et-ta…dîm-et-te™hîr, el-bedel” türlerine ayırmış ve daha sonra bunları
örnekler üzerinde genişçe açıklamıştır.54 İbn ¡U§fûr (669/1271), bölüm hâlinde
ya da şerh niteliğindeki bu çalışmalardan başka şiir zarureti konusunda ayrıca
güzel bir eser yazmıştır. el-Muberred’den sonra el-¢azzâz’ın konu ile ilgili,


Nuvâs (s. 88-91), Ebû Temmâm (s. 91-92) ve Ebu’†-‰ayyib’in (s. 92-102), içerdiği zaruretlerden
dolayı eleştirilen çeşitli beyitleri üzerinde yaptığı incelemelerle giriş yapmıştır.
50 el-¢azzâz, a.g.e., Hazırlayanın önsözü, 34-37.
51 Bkz. Ebû ¡Alî el-Mu@affer, Na∂rat el-iπrî∂ fî nu§ret el-…arî∂, Hamidiye Ktp. (Sül.), no. 1209, vr.
51b-65b.
52 İbn ¡U§fûr, el-Mu…arrib, Thk. A√med ¡Abdussettâr el-Civârî, ¡Abdullâh el-Cubûrî, I-II, y.y.,
1971, II, 202-206.
53 ez-Zeccâcî, Kitâb el-Cumel fi’n-na√v, Thk. ¡Alî Tevfî… el-◊emed, Beyrut, Mu™esseset er-risâlet,
1988, 393.
54 İbn ¡U§fûr, Şer√ Cumel ez-Zeccâcî, Thk. Fevvâz eş-Şa¡¡âr, I-III, Beyrut, Dâr el-kutub el-
¡ilmiyyet, 1988, III, 147-252.
Eski Arap Şiirinde Kuraldışı Kullanımlar Literatürü
SÜİFD / 20
103
meseleleri gelişigüzel işleyen eseri hariç tutulursa, İbn ¡U§fûr’un (669/1271)
şiir zaruretlerini “ez-ziyâde, en-na…§, et-ta…dîm ve’t-te™hîr ve el-bedel” şeklinde dört bölüm hâlinde işlediği ∞arâ™ir eş-şi¡r adlı eseri şiir zaruretlerini müstakil düzeyde ele alan düzenli ilk çalışma olarak görülmektedir. İçerdiği dil ve
edebiyat malzemesinin yanı sıra bu eser, planı ve mevcut filolojik malzemenin
bu plana bağlı olarak düzenli bir şekilde işlendiği ilk müstakil çalışma olması
açısından önem taşımaktadır.
Ebû ◊ayyân en-Na√vî (745/1344), pek çok konunun işlenmesi sırasında “Fakat zaruret hariç” diyerek işaret ettiği kullanımlar dışında, etTedrîb’in son bölümü olan “e∂-∞arâ™ir”de konunun İbn ¡U§fûr’un elMu…arrib’inden özetlendiğini ifade ederek sadece ziyâde ve √a≠f türleri için
birkaç örnek beyit kayderek konunun İbn ¡U§fûr’un bir eserinde müstakil
olarak ele alındığını ifade etmiş, ayrıca yine İbn ¡Usfûr’un Şer√ elCumel’indeki konu ile ilgili bölümüne işaret etmekle yetinmiştir.55 Ebû
◊ayyân, İbn Mâlik’in Teshîl el-fevâ™id ve tekmîl el-ma…â§id adlı eserine yazdığı et-Te≠yîl ve’t-tekmîl fî şer√ Kitâb et-Teshîl adlı şerhte de çeşitli zaruret
yapılarına münasebet düştükçe dikkat çekmiştir.56 İrtişâf e∂-∂arab’da ise yine
çeşitli münasebetlerle konu ile ilgili kullanımlara işaret edip57 eserin sonunda
Bâb e∂-∂arâ™ir adıyla konuyu bir bölüm hâlinde incelemiştir. Burada “ezziyâde, en-na…§, et-ta…dîm, et-te™«îr, el-bedel” şeklinde konu tasnifi yaparak
daha ziyade örnek beyitler kaydederek şahit mahallini göstermekle yetinmiş-
tir.58
es-Suyû†î (911/1505), el-İ…tirâ√’ta çeşitli yerlerde işaret ettiği zaruret
yapıları dışında,59 zaruretleri güzel ve kaba şeklinde nitel bir tasnif yaparak
örnekler üzerinde inceleme yapmış ve dilcilerin konu ile ilgili teorik yaklaşımlarına özet hâlinde değinmiştir. 60 el-Eşbâh ve’na@â™ir adlı eserinde de “e∂-
∞arûret” başlığıyla açtığı bölümde,61 zaruretlerin sebepleri, ölçüsü ve zaruretten kaçınma gibi konunun teorik yönleri üzerinde durduktan sonra çeşitli ör-
55 Bkz. Ebû ◊ayyân, et-Tedrîb fî tem&îl et-Ta…rîb, Hacı Beşir Ağa Eyüp Ktp. (Sül.), no. 174/2, vr.,
118b-119a.
56 Örneğin bkz. Ebû ◊ayyân, et-Te≠yîl ve’t-tekmîl fî şer√ Kitâb et-Teshîl, Thk. ◊asan Hindâvî, III, Dimaşk, Dâr el-…alem, 1997, I, 206-219; II, 202-204, 247-248.
57 Örneğin bkz. Ebû ◊ayyân, İrtişâf e∂-∂arab min lisân el-¡Arab, Thk. Mu§†afâ A√med enNemmâs, I-III, Kahire, el-Mektebet el-Ezheriyyet li’t-turâ&, 1997, I, 236-237, 252-253, 262,
276, 307, 357-358, 448; II, 454, 544, 546, 550, 572.
58 Ebû ◊ayyân, İrtişâf e∂-∂arab min lisân el-¡Arab, III, 268-340.
59 Örneğin bkz. es-Suyûtî, el-İ…tirâ√, 39, 89.
60 A.e., 14-16.
61 es-Suyûtî, el-Eşbâh ve’n-na@â™ir fi’n-na√v, Thk. ¡Abdul¡âl Sâlim Mukerrem, I-IX, Beyrut,
Mu™esseset er-risâlet, 1985, II, 200-211.
Eyyüp Tanrıverdi
SÜİFD / 20
104
nek beyitleri incelemiştir. es-Suyû†î, el-Muzhir’de de zarureti konu olan çeşitli
yapıları, “şairlerin hataları” başlığı altında işlemiştir.62
XVIII. yüzyıl Osmanlı Arap dilcilerinden fetva emini Mehmed Selim
Efendi (1138/ 1726), eski Arap şiirinde görülen şiir zaruretlerini tespit ettiği
Mevârid el-be§â™ir li ferâ™id e∂-∂arâ™ir adlı eserinde esası Sîbeveyhi tarafından
oluşturulan konu tasnif yöntemini uygulamıştır. Sîbeveyhi’den sonra es-Sîrâfî,
el-Kitâb’ın şerhinde, İbn ¡U§fûr, ∞arâ™ir eş-şi¡r’de ve Ebû ◊ayyân da çeşitli
eserlerinde bu yöntemi daha da geliştirerek kullanmışlardır. Mehmed Selim
Efendi bunlardan farklı olarak zarurete konu olan bütün yapıları ve ilgili bütün
meseleleri bu eserde bir araya toplamayı hedeflediğinden eserin kapsamı do-
ğal olarak genişlemiştir. Eserin belirgin bir özelliği olarak gerek ana gerekse
alt başlıklarda, benzer bütün konu ve meseleler düzenli olarak bir araya toplanmıştır. Böylece önceki eserlerde konular açısından söz konusu olan dağı-
nıklık ortadan kalkmıştır. Mehmed Selim Efendi’nin eseri, aynı zamanda
Osmanlı ilim adamları arasında konu ile ilgili olarak yaygın olan literatüre de
tanıklık etmektedir.
Ma√mûd Şukrî el-Ālûsî (1343/1924), üç bölümden oluşan e∂-∞arâ™îr
ve mâ yesûπu li’ş-şâ¡ir dûne’n-nâ&ir adlı eserinin giriş kısmında şiir zarureti
ile ilgili çeşitli meseleleri on beş başlık altında genişçe işlemiştir.63 el-Ālûsî
eserinde zaruret türlerini, “∂arâ™ir el-√a≠f”, “∂arâ™ir et-taπyîr” ve “∂arâ™ir ezziyâde” şeklinde üç bölüm hâlinde ele almıştır. es-Sîrâfî (368/979), İbn ¡U§fûr
(669/1271) ve Mehmed Selim Efendi (1138/1726) tarafından açılan diğer
müstakil bölümler ve alt başlıkları, el-Ālûsî tarafından “∂arâ™ir et-taπyîr” bö-
lümünün alt başlıkları olarak işlenmiştir.
Dilin gelişen bir canlı bir olgu olmasından hareketle zaruret kullanımlarının dilin ayrılmaz bir özelliği düşüncesinde olan Mu√ammed ◊amâse
¡Abdulla†îf, beş bölümden oluşan çalışmasında64 zaruretin ortaya çıkış aşamalarını inceleyip dilcilerin ve dil ekollerinin konu ile ilgili tutum ve tavrını
karşılaştırmış, şiirde görülen zaruret türlerini işlemiş ayrıca lehçe, rivayet ve
dil yetisi çerçevesinde şiir zaruretini ele alarak şiir dili ile dil kuralları arasındaki ilişkiyi incelemiştir.
Aynı şekilde şiir dilinde görülen malzemenin şair ile kültür arasında
canlı bir ilişkinin ifadesi olduğu görüşünden hareket eden es-Seyyid İbrâhîm
62es-Suyûtî, el-Muzhir fî ulûm el-luπat ve envâ¡ihâ, Nşr. Mu√ammed câdelmevlâ, ¡Alî Mu√ammed
el-Becâvî, Mu√ammed Ebu’l-Fa∂l İbrâhîm, I-II, y.y., Dâr i√yâ™ el-kutub el-Arabiyyet, t.y., II,
497-504.
63 Ma√mûd Şukrî el-Ālûsî, e∂-∞arâ™îr ve mâ yesûπu li’ş-şâ¡ir dûne’n-nâ&ir, şerh: Mu√ammed
Behcet el-E&erî, Kahire, Dâr el-âfâ… el-¡Arabiyyet, 1998, 5-38.
64 Mu√ammed ◊amâse ¡Abdulla†îf, Luπat eş-şi¡r: Dirâset fi’∂-∂arûret eş-şi¡riyyet, y.y., Dâr eş-
şurû…, 1996.
Eski Arap Şiirinde Kuraldışı Kullanımlar Literatürü
SÜİFD / 20
105
Mu√ammed, Sîbeveyhi’nin zaruret yaklaşımı çerçevesinde, e∂-∞arûret eş-
şi¡riyyet65 başlıklı bir inceleme yapmıştır.
Konu ile ilgili dizi hâlinde üç makale yazan M. Faruk Toprak, bunların ilkinde66 bir harfi düşürülerek ya da dönüştürülerek kullanılmış fiilleri,
ikincisinde67 özne ile yüklemin cinsiyet açısından uyumsuz olduğu yapıları,
üçüncüsünde68 de bazı zâid harfler ile zarfların görüldüğü çeşitli kural dışı
kullanımları, tespit ettiği şiir ve nesir örneklerini göstererek işlemiştir.
Arap Şiirinde Zarûret69 başlıklı çalışmasında anlam, tarihçe ve şekil
açısından Arap şiirinde görülen zaruretleri inceleyip, zaruret türlerinin değeri
üzerinde duran İsmail Hakkı Sezer, bu alanda ayrıca e∂-∞arûret ≠irvet
mermû…at70 adlı bir inceleme daha yayınlamıştır.
Eski Arap şiir dilinin bir gerçeği olarak zaruret nitelikli kullanımlar
ve yapılar, Arap kültür mirasının gerek dil ve edebiyat kaynaklarında, gerekse
ilgili müstakil eserlerde genellikle konu tasnif yöntemi ile bazen de nitel bir
yaklaşımla güzel ve kaba oluşuna göre işlenmiştir. Sözü edilen kaynaklarda
konu; şiir, ayet, hadis, atasözü gibi edebî-tarihî referans metinler üzerinden
işlenmiştir. Meselenin, tespit edilmiş bulunan dil kuralları ekseninde tartışılması, konunun bir bütün olarak ortaya konulmasını sağlamakla beraber, bir noktadan sonra özellikle dilin genel tabiî gelişme süreci ile coğrafî kullanım alanı gibi
haricî etkenlerin de dikkate alınması, lehçeler arası ilişki ile ilgili sorunlar gibi kritik
meselelerin aydınlatılmasına katkı sağlayabilir.
ESKİ ARAP ŞİİRİNDE KURALDIŞI KULLANIMLAR LİTERATÜRÜ
LITERATURE OF EXCEPTIONAL USAGES IN ANCIENT ARABIC POETRY
Dr.Eyyüp Tanrıverdi
Many texts of the ancient Arabic poetry contains usages in which general
syntaxical or morphological rules of the language are broken and those
structures were accepted as the usages appeared unavoidably due to definite
reasons like meter, kafiya etc and has been termed “al-darurah al-shariyyah”. The
matter has been dealt with from the very beginning of the literary investigations
65 es-Seyyid İbrâhîm Mu√ammed, e∂-∞arûret eş-şi¡riyyet, 2. bs. , Beyrut, Dâr el-Endelus, 1983.
66 M. Faruk Toprak, “Klasik Arap Şiir ve Nesrinde Kuraldışı Kullanımlar (I)”, EKEV: Akademi
Dergisi, No: X, Ankara, 2002, 213-222.
67 M. Faruk Toprak, “Klasik Arap Şiir ve Nesrinde Kuraldışı Kullanımlar (II)”, EKEV: Akademi
Dergisi, No: XI, Ankara, 2002, 187-193.
68 M. Faruk Toprak, “Klasik Arap Şiir ve Nesrinde Kuraldışı Kullanımlar (III)”, EKEV: Akademi
Dergisi, No: XIX, Ankara, 2004, 287-308.
69 İsmail Hakkı Sezer, Arap Şiirinde Zarûret, Konya, 2000.
70 İsmail Hakkı Sezer, e∂-∞arûret ≠irvet mermû…at, Konya, 2000. Yazarın Arap Şiirinde Zarûret
adlı eseriyle bir arada basılan bu eser, ayrıca e∂-∞arûret eş-şi¡riyyet: Dirâset na…diyyet, adıyla
2001’de Amman’da basılmıştır.
Eyyüp Tanrıverdi
SÜİFD / 20
106
by ancient Arab scholars and so on. Consequently, a number of solutions and
researches have appeared on the matter.
)D"‰ I $ -I _%
KD"] :k% )D"‰ I y".  % 
;
"Q 8H 6< †%"U " (DH  27
-L) *F Z"X " 6& A F% .-L)% J -/Q  -&Q"€% 2>?% hI? N&  -&)3
"%U -& % -"* 6< * F% @
"% _"# "]H  i  I $ /Š " †), 0% @‹CŒ -Q
"l% @"&X"U "B&UU -I _% $ Y">)I RA " R&UU
"? CD $ "%" # ."B&UU% ",&!U%
.M>I =)* -&<I -L)% 6L)< n)I ">& -I _% -&F -&; YweD
/Q _ .