KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP
HARFLİ KIRGIZ METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
Ufuk Deniz AŞÇI*
Özet: Bu makalede, Kırgızların ilk millî alfabesi ve bu alfabeyle
oluşturulmaya çalışılan yazım kuralları ele alınmıştır. Söz konusu alfabe ve
yazım kuralları, o döneme ait beş eser taranarak tespit edilmiş, örneklerle
açıklamalar yapılmıştır.
Ana konuya girmeden evvel, Kırgızların 1920’li yıllara kadar süren
edebiyatları ile ilgili bilgiler verilmiş, Kırgızların bu yıllara değin süren
eğitim serüvenleri açıklanmaya çalışılmıştır. Böylelikle ilk alfabe ve yazım
kurallarının nasıl bir dönemde ve durumda oluşturulduğu daha net
anlaşılacaktır.
Sonuç bölümünde, Arap harfli ilk Kırgız alfabe sistemi ile bugünkü Kiril
kaynaklı Kırgız alfabe sistemi mukayese edilmiş; hangi sistemin daha millî ve
Kırgız ses yapısına uygun olduğu gösterilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Arap harfli Kırgız alfabesi, Kırgızca, Kırgız edebiyatı,
alfabe, yazım kuralları.
Alphabet and Spelling Rules in the Early Era Kyrgyz Texts Written in
Arabic Script
Abstract: This article explains the first national alphabet of the Kyrgyz and
its spelling rules in reference to five different works from the early times of
the Kyrgyz language and literature. To start with, a brief survey of the Kyrgyz
literature until 1920s and the educational and political processes are
explained so that a better understanding of the conditions under which the
early alphabet and spelling rules were used. The results are attained on the
basis of a comparison made between the first Arab-letter Kyrgyz alphabet
system and the current Cyrillic Kyrgyz one, to find out which system is more
suitable for the phonological characteristics of the Kyrgyz language.
Keywords: Arabic script Kyrgyz alphabet, Kyrgyz language, Kyrgyz
literature, the alphabet, spelling rules.
1. GİRİŞ
1924 yılının Ocak ayında toplanan Türkistan ASSR meclisinin 12’nci
kurultayında alınan “Kırgızlar ve Uygurlar gibi küçük toplulukların da kendi
dilleriyle yazmaları” kararı, Kırgız yazı dilinin ve edebiyatının resmen başladığı
*
Yard. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
6
tarih olarak kabul edilir. Bu tarihe kadar Kırgızlar 1910’lu yıllara kadar geleneksel
Çağatay yazısının devamı olan Arap harfli yazıyı; 1911’den itibaren bazen
Kazakların bazen de Özbek veya Tatarların1
alfabelerini kullanıyorlardı.
1918’den itibaren başlatılan eğitim seferberliğinden sonra, oluşturulacak
alfabeyi, yazım kurallarını ve nihayet yeni dil ve edebiyatı geliştirecek “Kırgız
entelektüeli” kısmen oluşturulmuştu. Hazırlanan zemin üzerine inşa edilecek
Kırgızca ve Kırgız edebiyatı için geriye sadece Kırgızlara özgü bir alfabe ve yazım
kuralları kalmıştı. Bunu da 1924 yılında İşenaalı Arabayev başkanlığındaki KaraKırgız
Eğitim Komisyonu gerçekleştirmiştir.
Arabayev’in 1924 yılında hazırladığı ve 1925 yılında Moskova Merkez
Matbaası tarafından 10.000 adet basılan Cazuu Colunda Saamalık adlı eserde, ilk
Kırgız alfabesi, Kırgızcadaki sesler, bunların özellikleri ve yazım kuralları
hazırlanmış; hatta bazı temel dil bilgisi de tanıtılmıştır.
Arabayev’in 23 harften oluşturduğu ilk Kırgız alfabesi eleştirilere maruz
kalmıştır. Kırgızcadaki “y” sesi için herhangi bir harfin kullanılmaması, söz içindeki
“ı, i” seslerinin yazım kurallarında gösterilmemesi gibi konular sıkıntı yaratmıştır.
Yapılan eleştirileri değerlendiren Arabayev, 1926 yılında Alip-Bee adını verdiği 84
sayfalık yeni ve ihtiyaca cevap verebilecek bir alfabe kitabı hazırlayıp bastırmıştır.
Bu eserde artık Kırgızcadaki seslerin karıştırılmayacağı bir alfabe sistemi
oluşturulmuştur. Yeni alfabede 24 harf ve kırbaçı adı verilen “hemze”
kullanılmıştır. Sözcüklerin yanlış okunmaması için çok sağlam yazım kuralları
geliştirilmiş; bunların tatbiki için esere zengin metinler ilave edilmiştir. Eklenen
metinler eğitim gören öğrencilerin ve halkın bilgilenmesi için de özem arz
etmektedir.
Alip-Bee’nin basımı ile alfabe tartışmaları nihayet bulmamıştır. Bu sefer de Arap
harflerinin yazılışında, öğretilmesinde, matbaada kullanılmasında sorunlarla
karşılaşıldığı yönünde eleştiriler gelmeye başlamıştır. Tartışmaların sonucunda,
diğer Türk boylarının da Latin alfabesine geçmiş olmasının verdiği rüzgarla, 1927
yılında yeni bir karar alınmış; devam eden yıldan itibaren artık Kırgızlar da kendi
ses özelliklerine uygun Latin alfabesi kullanmaya başlamışlardır. Buna rağmen,
geçiş döneminde, yani 1930’a kadar Arap harfli kitapların basımı sürmüştür.
Bu makalede, 1924 yılından 1930 yılına kadar Kırgız yazı dilinin alfabesi olarak
kullanılmış Arap harfli Kırgız yazısını inceledik. Kırgız ses özelliklerine göre hangi
harfleri değiştirdiler, hangi sesi hangi harflerle gösterdiler, nasıl bir yazım kuralı
1
Tatar, Kazak ve Özbeklerin yazıları da Arap harfliydi. Fakat kendi lehçelerine özgü bazı
sesleri, yine Arap alfabesinden seçtikleri özel harflerle karşılıyorlardı. Bir anlamda, kendi
lehçelerine özgü bir sistem geliştirmişlerdi.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
7
uyguladılar, oluşturulan yeni alfabeyi bütün eserlerde aynı mı uyguladılar, bu alfabe
Kırgızcaya ne kadar uygundu, gibi soruların cevaplarını bulmaya çalıştık.
Şimdiye kadar Kırgızlarda alfabe sorunuyla ilgili pek çok çalışma yapılmış;
gerek Arap gerek Latin ve gerekse Kiril alfabesi çeşitli nedenlerle eleştiri
meydanında hisselerine düşen payı almışlardır. Bizim asıl gayemiz, bu ilk alfabe
denemelerinde ortaya çıkan durumun bugüne nasıl ışık tutacağını görmekti. Sonuç
bölümünde, günümüz Kırgız alfabesiyle ilgili bazı değerlendirmelerde, bu dönemin
önemi de ortaya çıkacaktır.
Makalemizi, konumuz olan döneme ait beş eseri tarayarak oluşturduk. Bu
eserlerin alfabe sistemleri ve yazım kurallarımı değerlendirirken, dönemine ait en
düzgün alfabe kitabı olduğu için Arabayev’in 1926’da bastırdığı Alip-Bee (Prunza,
1926. 84 sayfa)’yi temel aldık. Arabayev’in kaleme aldığı ve ilk Kırgız alfabesi olan
Cazu Colunda Saamalık (Moskva, 1925. 24 sayfa. 10.000 adet basılmış); anlatıcısı
Togolok Moldo (Moldo Bayımbet) olan şiir kitabı Nasıyat (Moskva, 1925. 22
sayfa); S. Karac Uulu (Karaçev)’nun kaleme aldığı iki perdelik komedi tiyatro eseri
Teñdik Colunda (Prunza, 1928. 41 sayfa) ve S. Karac Uulu’nun, İ. Mişin’in Nauka i
Repigiya adlı eserinden Kırgızcaya aktardığı İlim cana Din (Prunza, 1929. 59
sayfa), taradığımız diğer eserlerdir.
Özgün ilk Kırgız alfabesi, yazı dili ve edebiyatı filizlenmeye başlamadan önceki
dönemde de Kırgızların sözlü ve yazılı edebiyatları vardı. Arap harflerinden oluşan
ilk alfabenin oluşumunu daha iyi anlamak için 1920’li yılından önceki gelişmeleri
bilmek ve değerlendirmek gerekmektedir.
1.1. İLK KIRGIZCA ALFABEYE KADAR KIRGIZLARDA EĞİTİM,
YAZI DİLİ VE EDEBİYAT
Kırgız halkının ve aydınlarının sesini özgürce çıkarmaya başladığı 1990’lı
yıllardan önce, Kırgız dili ve edebiyatının başlangıcı 1920’li yıllar olarak kabul
ediliyordu. Bu tez, Türkistan’ı ekonomik anlamda sömürmek isteyen Rus
emperyalistlerinin kültürel arenada geliştirdikleri bir söylemdir.
Resmî Sovyet tezine göre Kırgızlara eğitimi, bilimi, kültürü öğreten Sovyet
rejimi olmuştur. Ekim Devrimi’nden önce Kırgızlar çok düşük okuma yazma
oranına sahip oldukları, bu azınlığın da dinî eğitimden başka bilgilerle ilgilenmediği
iddia edilmiş; bu resmî söylem sık sık tekrarlanarak “…milletin özgeçmişi ile
komplekse kapılması sağlanmaya…” (Cumakunova 2001: 65) çalışılmıştır.
Fakat bizzat Çarlık Rusya’nın Eğitim Bakanlığınca kayda geçirilmiş bilgiler,
resmî Sovyet tezinin tamamen doğru olmadığını göstermektedir. 1910 yılına ait bu
raporda, bütün Rusya İmparatorluğu sınırları içerisinde 1.085 medrese ve 10.003
okul hüviyetinde eğitim kurumu kayda geçirilmiştir (Bobrovnikov 1913: 40-41). Bu
okulların Türkistan bölgesindeki bazı eyaletlere dağılımı da şu şekildedir: Sır
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
8
Derya’da 804 okul, 31 medrese; Fergana’da 2446 okul, 204 medrese; Semerkand’da
2753 okul, 93 medrese ( İdirisov 2007: 46).
Osmankulov, Kırgız dili eğitiminin tarihini araştırdığı kitabında, 1981-1914
yıllarına ait daha ayrıntılı bilgiler vermektedir. Bu bilgilere göre 1891 yılında
Yedisu bölgesinde 64 okul ve medrese açılmış, buralarda 1251 öğrenci eğitim
almıştır. 1895’te okul sayısı 74’e, öğrenci sayısı 9086’ya yükselmiştir. 1897’de okul
sayısı 88, öğrenci sayısı 12.835 olmuştur. Türkistan Genel Valisinin Rusya Halk
Eğitim Bakanlığına yazdığı raporda, yönettiği beş bölgede 600 okul, 400’den fazla
medrese olduğunu belirtmiştir. Bu okulların 14’ü Pişpek (Bişkek)’te, 11’i
Karakol’da, 169’u Tüştük Kırgızistan(Güney Kırgızistan)’dadır. Bölgedeki
okullarda okuyanların çoğunluğunu Özbek öğrencilerin oluşturduğu bilgisi de
eklenmiştir (Osmankulov 1976: 34-36).
Eğer bu gerçekleri görmez de sözünü ettiğimiz resmî Sovyet tezini kabul
edersek; 19. yüzyılın ortalarından itibaren “Türkî Til”2
ile yazan Moldo Niyaz,
Moldo Kılıç Şamırkan Uulu, Nur Moldo, Adlaş Moldo, Osmanaalı Sıdık Uulu,
Belek Soltonoyev, Talip Moldo gibi Kırgız aydınlarını da hiç yaşamamış kabul
etmeliyiz. (Sultanova 2007: 4-5).
Bugün bile resmî Sovyet tezi paralelinde görüş bildiren bilim insanları vardır
(Kayıpov 2005: 21-22)3
. Bu tezde ısrarcı olanların, 1920’li yıllara kadar Çağatay
yazı geleneğinin, bütün Türk lehçelerini kapsayan bir “üst yazı dili” olduğunu
bilmemeleri imkânsızdır.
Burada, Kırgızların Devrimden önce çok okuyan, eğitimli, ileri bir kültür
toplumu olduğunu savunmuyoruz. Hatta Sovyet rejiminden sonra Kırgız halkının
eğitimde, bilimde, teknolojide hızla ilerlediğini, bu ilerlemenin kaynağında Sovyet
rejiminin olduğunu inkar da etmiyoruz ve bütün Türkistan’da okuma yazma
oranının %1-2’lerde olduğunu, Rusya İmparatorluğu ve Sovyetler Birliği’nin ilk
yıllarında en geri kalmış bölgelerin buralar olduğunun da farkındayız. Bunun
yanında, Kırgızların Devrim öncesinde de bir yazı dili kullandıklarını, eğitimlerini
bu dille yaptıklarını; yazarları olduğunu, eserler vücuda getirdiklerini de biliyoruz.
2
Bu terim, Çağatay yazı geleneğinin 19’uncu ve 20’nci yüzyıllarda bölge halkı tarafından
kullanılan adlarından biridir.
3
Süleyman Kayıpov’un, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi’ndeki yorumu,
Cumakonuva’nın alıntı yaptığımız tespitindeki kompleksin güzel bir tezahürüdür: “… 19.
yüzyılda Arapça okuma yazma bilen şairlerin ortaya koydukları eserlere “yazınsal eser”
örnekleri diyemeyiz. Onların hepsi irticalen şiir okuma sanatının ürünleridir. Bu sebeple
araştırmacılar, okuma yazma bilen akınları “cazgıç akındar (yazan âşıklar)” adıyla
göstermişlerdir…Cazgıç akınlar arasında edebî geleneğe çok yaklaşabilen sadece Moldo
Niyaz olmuştur… Buna rağmen Moldo Niyaz’ı edebiyat yani yazın temsilcisi olarak
gösteremeyiz…Kırgız halkının yazılı kültüre, yazın geleneğine sahip olması, ancak millî
basın yayına sahip olmasıyla mümkün olabilirdi. Böyle bir imkan , Kırgız halkının eline
ancak 1924 yılında geçmiştir…”
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
9
Ekim Devrimi’nden önce Çarlık Rusya, bölge halkını Ruslaştırmak gayesiyle
yerli Rus okulları açmıştır. Okullarda eğitim görecek bölge halkının çocuklarına
Rusça öğretmek ve onlar aracılığıyla halkın geri kalan kısmını yönetmek, bu eğitim
kurumlarının ana gayesi olmuştur. Okullara yoksul ailelerin çocukları veya hiç
ailesi olmayan çocuklar özellikle seçilmiştir.
Doğdukları günden beri yoksulluktan başka bir şey görmemiş, aidiyet
duygusundan yoksun bu çocuklar, kendilerine büyük imkânlar sunan okullara,
verilen eğitime ve eğitimi veren Ruslara inanmışlardı. Bu inanç, Ekim
Devrimi’nden sonra artarak devam etmiştir. İ. Arabayev, K. Sarıkulakov, A.
Cutakeyev, Sıdık Karaçev, Kasım Tınıstanov gibi Kırgız aydınları da bu okullarda
yetişmişlerdir (İdirisov 2007: 46).
İşenaalı Arabayev ve Hafis Sarsakeyev'in kaleme aldığı alfabe kitabı, bu yılların
ürünüdür. 15 Şubat 1911 yılında Ufa şehrinde basılan "Alifbe Yaki Tuta Okuu" adlı
bu kitap, bazı aydınlarca ilk Kırgız alfabesi olarak kabul edilir. Yazarlar eserin
amacını şöyle açıklamışlardır: "Bu Alifbeyi yazıp, bastırmamızın amacı Kırgız ve
Kazak çocukları için öz ana dilinde olan ders kitaplarını hazırlamak, onları ilim
dünyasına eriştirecek yüce yollardan bir olan Türk ve Tatar dünyasına ayak
bastırmaktır" (Cumakunova 2001: 67).
1917 yılının Kasım ayından 1918 yılının Şubat ayına kadar Büyük Ekim
Devrimi ülke genelinde yayıldı ve bütün ülke siyasi anlamda bolşeviklerin eline
geçti. Türkistan’ın pek çok halkı da bu sürece dâhil oldu. 30 Nisan 1918’de
Türkistan Sovyet Federal Cumhuriyeti kuruldu.
Ekim Devrimi gerçekleştikten sonra bölge halkına devrimi belletmek
gerekmekteydi. Rejimi sağlamlaştırmak için yoğun bir propaganda faaliyetine
ihtiyaç vardı. Propaganda yapmanın en güzel yolu ise basın yayın organlarıydı.
Fakat okuma yazma oranı çok düşük olduğu için Türkistan halkının pek çoğu bir
devrim olduğundan bile habersizdi.
Türkistan halkının %1-2’si okuma yazma biliyordu. Devrim’e kadar Özbeklerin
%2 si, Taciklerin %1,2 si, Kazakların %1’i (Başka bir kaynağa göre %2,1’i)
Kırgızların ise %0,6 sı okuma yazma biliyordu.
Bu durum Sovyet rejimini, ilkelerini, kuruluş gayesini halka öğretmek için
sistemin önünde büyük bir engel teşkil ediyordu. Bu engeli ortadan kaldırmak için
hemen okullar açma ve eğitimi geliştirme faaliyetlerine başlanıldı. 1919 yılının 15
Eylül tarihine ait rapora göre, bölgede 1,897 “Birinci Basamak Okulları” açılmış ve
bu okullarda 33,598 öğrenci okutulmaya başlanmıştır. “İkinci Basamak
Okulları”nın sayısı ise 36’dır. Burada ise 1,933 öğrenciye eğitim verilmeye
başlanmıştır (Cigitov 1987: 32). 1918 ve 1919 yılında açılan okullara öğretmen
yetiştirmek için pek çok şehirlerde kısa süreli kurslar verilmiştir.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
10
Yüksek öğrenim için de girişimlere başlanmış, 1919’un Nisan ayında Türkistan
Halk Üniversitesi (1920 yılından sonra adı Orta Asya Memleket Üniversitesi
olmuştur.) açılmış; 1920’de dört tane Pedagojik Teknikum (K.A. Timiryazev
Enstitüsü, Özbek, Kazak-Kırgız, Tatar Enstitüleri), 1921’de ise Türkistan İşçi-Çiftçi
Üniversitesi (Sonraki adı Orta Asya Komünist Üniversitesi) açılmıştır. (Oruzbayeva
1983: 269)
Yazılı edebiyatın, matbaanın, yayınların olmadığı bir yerde halka eğitim
vermek, ideolojiyi yaymak, onları siyasi oluşuma dâhil etmek zordur. Bu nedenle,
Türkistan Komünist Partisi’nin 17-25 Haziran 1918 tarihideki 1. Kongresinde,
ulusların kendi dillerinde yayın yapmaları gerektiği yönünde bir karar alınmıştır. Bu
karardan hemen sonra 1918 yılında Özbekçe 11 gazete ve 2 dergi; 1919 yılında
Kazakça 2 gazete; yine 1919 yılında Tacikçe bir dergi, 1920’de Türkmence bir
dergi, 1921’de Uygurca bir gazete çıkarılmaya başlanmıştır. 1924 yılının başlarında
Türkistan ASSR’sinde yerel dillerle (çoğu Özbekçe) 16-18 gazete ve 15 dergi
basılmıştır. İlk yıllar için yerel dillerde gazete ve dergi çıkarmak çok da zor
olmamıştır. Fakat kitap yazıp çıkarmak için biraz zamana ihtiyaç duyulmuştur.
Buna rağmen 1919 ve 1920 yıllarında az da olsa özgün, çeviri ve siyasi kitaplar
basılmıştır.
1920 yılında Taşkent’te Türkistan Memleket Matbaası kuruldu (Türkmambas).
Bu matbaada 1921 ve 1922 yıllarında Özbekçe 32, Kazakça 21, Türkmence 2,
Tacikçe 1 okuma kitabı yayınlandı. 1920-1924 yılları arsında basılan bütün
kitapların bölge lehçelerinde dağılımı şu şekildedir: Özbekçe 66, Kazakça 45,
Türkmence 11, Tacik-Farsça 3 kitap (Cigitov 1987: 33).
Yayınlara yardım etmek için 1922-23 yıllarında Moskova’da “Merkezî Doğu
Matbaası, Merkezî Batı Matbaası adıyla iki yayınevi kuruldu. Merkezî Doğu
Matbaası sayesinde Türkistan lehçelerinde kitaplar, yayınlar çıkmaya başlamıştı.
Fakat bu lehçelerle ilgili yazım kuralları, dil bilgisi, alfabe, terminoloji çalışmaları
henüz yapılmamıştı. 1921 yılının sonunda bu maksatla Türkistan Eğitim
Bakanlığı’nda alt komisyonlar kuruldu. 1921’de Özbek, Kazak-Kırgız İlim
Komisyonu, 1922’nin ortalarında Türkmen İlim Komisyonu, aynı yılın sonunda
Tacik İlim Komisyonu kuruldu. Bunlar, kendi dilleriyle ilgili incelemeler yapıp
okuma kitabı, alfabe, dil bilgisi ve değişik edebi kitap hazırlamak; öte yandan da
halktan folklorik malzemeleri toplamakla görevlendirilmişlerdi.
Kırgızistan, Sovyetler Birliği içinde en az gelişmiş özerk devlet olan Türkistan
ASSR’nin en geri bölgesiydi. Çalık Rusya’nın uygulamaları, kıtlık, yer değiştirme,
hastalık ve savaşlar neticesinde Kuzey bölgesindeki (Ala Too’nun kuzeyi) Kırgız
halkının nüfusu %41,4 azalmıştı (Cigitov 1987: 35).
Kırgız halkının göçebe ve yarı göçebe yaşıyor olması, burada okul açmayı ve
öğrenci barındırmayı zorlaştırıyordu. 1918’de Pişpek’te, 1919 Prjevalski’de, Calal-
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
11
abad’a yakın Kögart’ta, 1920’de Tokmok’ta, Narın’da, Oş’ta, Canıcol’un Ak-Suu
şehrinde yatılı okullar açıldı. Bu okulların sayısı 1924 yılına kadar 18’i buldu.
Üniversite eğitimi alan Kırgızlar azdı. Mesela Orta Asya Memleket
Üniversitesi’nde hiç Kırgız öğrenci yoktu. 1920-1924 yılları arasında Taşkent ve
Almatı’daki Orta Asya Komünist Üniversitesi, Türkistan Memleket Üniversitesi’nde
kız ve erkek Kırgız öğrencilerin sayısı 300-350 civarındaydı. Mevcut okulların ve
üniversitelerin Kırgızistan’a uzak olması, Kırgızların oralarda eğitim almasının
zorluğu, 1924 yılında Türkistan Merkezî Komitesi’ne “Kırgızlar ve Tacikler gibi
sayıca az halkların kendi bölgelerinde enstitüler açılması” kararını aldırdı.
Kazaklar ve Özbekler 1918-1919 yıllarında kendi dillerinde kitap, gazete, dergi
vb. yayın organlarını çıkarıyorlardı. Bu yıllarda Kırgızların kendilerine mahsus
okuma kitapları bile yoktu. Özbek, Tatar ve Kazakların kitaplarından faydalanarak
okuyorlardı. Kırgız öğretmenler bile bu lehçelerde eğitim almak zorunda
kalıyorlardı. Bu ve benzeri nedenlerden dolayı ana dilde yazma gerekliliği kendini
gösterince, Türkistan Merkezî Komitesi ve Türkistan ASSR Hükümeti, Kırgız
dilinde yayın başlatmak için faaliyetlere girişti.
1924 yılının Ocak ayında yapılan Türkistan ASSR Meclisi’nin 12. Kurultayı’nda
Kırgızlar, Uygurlar gibi yazısı olmayan halkların lehçelerinde yayın yapma kararı
alındı. Bu karar doğrultusunda, 1923-1924 eğitim yılında Türkistan Memleket
Öğretmenleri Meclisi’nin alt organı olan Kırgız (Kazak-Kırgız) İlim Komitesi
içinden “Kara-Kırgız İlim Komitesi” adıyla yeni bir komite kuruldu. Böylece
Kazakların ve Kırgızların eğitim faaliyetleri ayrılmış oldu.
Kırgız gençlerinin eğitimlerini tamamlayarak yavaş yavaş okudukları meslek
okullarından mezun olmaya başlaması ve Türkistan Özerk Cumhuriyeti
yöneticilerinin Kırgızca gazete, dergi ve kitap basılmasının ihtiyaç olduğunu
görmesiyle, 1923 yılında Türkistan Özerk Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı
bünyesinde yeni bir alt komisyon kuruldu. Eski eğitimci İşenaalı Arabayev’in
başkanlık yaptığı bu komisyon 1924 yılında Arap harflerinden oluşan ilk millî yazı
dilinin alfabesini çıkardı. Aynı komisyon kullanılacak terimler meselesinin, Kırgız
okullarında okutulacak Kırgızca ders kitaplarının yazılmasının ve Kırgızca olarak
neşredilecek ciddî bir gazetenin temellerini attı.
Kurulan alt komisyonun üyelerinin tecrübesiz olması, sağlam bir ilmî dilin
temellerini atacak kadroların azlığı ve yüksek okullarda okuyan gençlerin yazarlık
istidatlarının tam manasıyla gelişememesinden kaynaklanan problemler dolayısıyla
bir yıla yakın bir zaman hazırlık devresi geçirilmiştir. Basılacak kitapların metinleri
hazırlanmış ve 1924 yılının sonuna kadar iki ders kitabı, iki ilmî el broşürü, “Erkin
Too” gazetesinin üç sayısı çıkmış; çeşitli konularda elle yazılmış yedi kitap ise
matbaada basılması için hazır hâle getirilmiştir. Bunlar, “Semetey”in bazı bölümleri,
Moldo Kılıç’ın yazdığı “Kanattuular”, Togolok Moldo’dan derlenen “Nasıyat”,
Abılkasım Cutakev’in yazdığı “Lenin Koşogu”, Poemaları (Manzumeleri) ve Kasım
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
12
Tınıstanov’un yazdığı “Kasım Irlarının Cıynagı ” adlı şiir kitabıdır (Cigitov 1987:
37).
Kırgız entelektüelinin temelini 1921-1924 yılları arasında Taşkent ve
Almatı’daki okullarda eğitim gören öğrenciler kurmuştur. 1924’e kadar ilk Kırgız
aydınlarının yazı dilleri Özbekçe, Kazakça ve Tatarca idi. Bu tarihten sonra kendi
lehçelerinde yazmaya başladılar. Kırgız öğrencilerin 1924 yılından önceki yazıları,
söz konusu lehçelerin yayın organlarında çıkmıştır. Dolayısıyla, 1924 yılından
önceki Özbek, Kazak, Tatar edebiyatlarında, Kırgız gençlerinin emekleri ve Kırgız
düşüncesi de vardır, denilebilir.
1924’e kadar Kırgız öğrenciler kendi dillerinde basit gazeteler ve el yazısı küçük
broşürler çıkardılar. Taşkent’te hazırladıkları “Erkin Caş” adlı duvar gazetesi; Orta
Asya Komünist Üniversitesi’nin kurslarına katıldıkları esnada hazırladıkları
“Tuñguç Adım” almanağı bunlardan birkaçıdır. Aynı zamanda eğitim aldıkları
yerlerin yerel gazete ve dergilerinde çeşitli yazılar, şiirler de yayınladılar. Ayrıca bir
perdelik “Koyçu-çaban” piyesini de sahnelediler.
Almatı’da okuyan Kırgız gençleri, kendi dillerindeki şiir, masal, hikaye vb.
yazıları “Jas Kalem” adlı duvar gazetesinde ve “Saule” adlı el yazma dergide
yayımladılar ve bir drama da sahnelediler.
İlk Kırgız entelektüelleri sadece Taşkent ve Almatı’da değil, aynı zamanda
Kırgızistan’ın çeşitli yerlerinden de yetişmiştir. Bunlardan en önemlileri Togolok
Moldo, Isak Şaybekov, Abılkasım Cutakeyev, Toktoraalı Talkanbayev, Orozakun
Lepesov, Cumadıl Tülögabılov gibi okuma yazma bilen akınlardır. Bunlar
şiirlerinde “yeni dönem, Bolşevik partisi, Sovyet idealleri, siyasi hareketler,
kadınların sorunları” gibi konuları sıkça işlemişlerdir. Halk arasında Sovyet
ideolojisinin ve eğitiminin kabul görmesinde okuma yazma bilen akınların katkısı
azımsanmayacak ölçüde etkili olmuştur. Bu akınların şiirleri yazılı ve sözlü
edebiyatla halk arasında dolaşmış; aynı zamanda kitap, dergi olarak da basılmıştır.
1924 yılının sonbaharında Kırgızistan, Türkistan ASSR’sinden ayrılıp ayrı bir
eyalet oldu. 1925 yılında bu eyalet konfederatif bir yapıda şekillendi. 1 Şubat 1926
yılında Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği’nin bağımsız bir devleti olarak ilan edildi. Bu, Kırgız halkının kendi
gelişimini sağlaması ve diğer halklarla denk seviyeye gelmesi için verilen önemli
bir fırsattı. Ülke bir yandan ekonomik ve siyasi, öte yandan kültürel ve sosyal
gelişimini ilerletmek için seferber oldu.
Kırgızistan’da bilimsel çalışmalar düzenli bir sürece girdi. 1924’te Pişpek ve
Tüp’te Kırgız gençleri için dokuz yıllık okullar, 1925’te Oş’ta 2-3 yıllık pedagojik
teknikumlar ve yine Pişpek’te Kırgız Eğitim Enstitüsü açıldı. Pişpek ve Tüp’te
açılan okullar da sonradan teknikum seviyesine getirildi. Pişpek, Karakol ve CalalAbad’da
teknik eğitim okulları açıldı. 1927’de Frunze İşçi Fakültesi, 1928 yılında
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
13
Kız Pedagojik Teknikumu kuruldu. 1929 yılında ülkede profesyonel eğitim veren
okul sayısı 15i buldu. (Cigitov 1987: 39).
1924’ten itibaren ana dilde yazılan kitap, dergi ve gazeteler Kırgızcaya
uyarlanan Arap alfabesiyle kaleme alınmıştır. 1925 yılından sonra Kırgız aydınlar
uyarlanan yeni alfabeyi yazmada, okumada, öğrenmede; daktilo kullanmada,
matbaada zorluklar çıkardığı gerekçesiyle tartışmaya başladılar. Tartışma,
devamında yeni alfabe fikrini gündeme getirmiştir. Nihayet 1927 yılında, diğer Türk
halkları gibi Kırgızlar da Latin alfabesine geçmiştir.
Kırgızca yayımlanan basılmış ilk belge olan “Erkin-Too” gazetesi, 7 Kasım
1924 tarihinde Taşkent’te yayın hayatına başlamıştır. Kırgızistan’da çıkan “Leninçil
Caş” (7 Kasım 1926) ikinci Kırgızca yayındır. Sonra “Cer Töñkörüşü” (Oş, 1927)
ve “Sabattuu Bol” (Frunze, 1930) gazeteleri yayımlandı. “Erkin Too” gazetesi,
Kırgızistan’da “Kızıl Kırgızistan” adıyla yayın hayatına devam etti. 1926 yılında
“Komünist” dergisi, 1928 yılının Mayıs ayında “Cañı Madaniyat Colunda” adlı
pedagoji ve eğitim dergisi, aynı yılın Kasım ayında “Dıykan” adlı tarım dergisi
çıkmaya başlamıştır.
Yeni Cumhuriyet’in ilanıyla Kırgızca kitapların basılmasına hız verildi. 1925
yılında 30, 1926’da 31, 1927’de 72, 1928’de 75 kitap basıldı. 1925-29 yılları
arasında siyasi, ekonomik konularda 166, okuma kurallarından bahseden 50, edebî
özellikte 46, farklı konular içeren 34 kitap basıldı. Basım işlerinin hızlanmasında en
büyük pay, Moskova Merkezî Yayıncılık ve bu birimde kurulan Kırgız
Bölümü’nündür. 1926 yılında kurulan Kırgız Memleket Yayınları (Kırgızmambas)
yazılı edebiyatın gelişmesinde ve matbuatın Kırgızistan’a yerleşmesinde öncülük
etmiştir.
1925-30 yılları ilim, dil, eğitim, sanat, ekonomi alanlarında kuruluş yılları
oluştur. 1927 yılının Kasım ayında “Kızıl Uçkun” adlı bir edebiyat kulübü
kurulmuştur. U. Abdukaimov, K. Bayalinov, K. Cantöşev, S. Karaçev, K. Malikov,
A. Tokombayev, M. Elebayev vb. gibi edipler kulübün aktif üyelerinden bazılarıdır.
2. KIRGIZCA İLK (ARABAYEV’İN) ALFABE SİSTEMİ VE YAZIM
KURALLARI
Kırgızlar, 1924 yılında kurulan ve İşenaalı Arabayev’in başkanlık yaptığı
komisyonun çalışmaları neticesinde Arap harflerinden oluşan ilk millî yazı dili
alfabesine kavuşmuşlardır. 1925 yılında Cazuu Colunda Saamalık adlı eserde ilk
örneği verilen alfabe, 1926 yılında bastırılan Alip-Bee adlı eserle düzeltilmiş ve
genişletilmiştir. Arabayev’in imzasını taşıyan iki eser arasında bazı farklılıklar
vardır.
Cazuu Colunda Saamalık’taki alfabede sesleri göstermek için 23 harf ve
“kıvaçı” denilen “hemze” kullanılmıştır. İçseslerdeki “ı, i” ünlüleri yazımda
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
14
gösterilmemiştir. Eskiden kullanılan geleneksel yazım kurallarının etkisi bu
alfabede fazlasıyla gözlenmektedir.
Alip-Bee’de ise sesleri göstermek için 24 harf ve “kırbaçı4
” adı verilen “hemze”
vardır. Burada “y” sesini göstermek için “ې ,ٻ) y) harfi ilave edilmiş, içseslerdeki “ı,
i”ler de dâhil olmak üzere, bütün sesler harflerle gösterilmiştir.
Arabayev, oluşturduğu alfabedeki harfleri ve harflerin ses değerlerini şu şekilde
açıklamıştır:
“Bizim kırbaçıdan ( ) başka 24 harfimiz var. Bunlar:
ا) a), (b), (p), ت) t)5
, ج) c), (d),
(r) ,ز) z), (s), (ş), ع) ġ), چ) ç), ق
(), (k), گ) g), ڭ) ñ), (l), (m) , (n), (o), ۇ) u), (e), ى) i), ې ٻ
(y). Bunlardan ا) a), (o), ۇ) u), (e), ى) i), ې ٻ) y) ünlü sesleri gösteren
harflerdir. Diğer 18’i ünsüz sesleri gösteren harflerdir. Bu 24 harften “ا) a), ق
(), ع) ġ),” kalın; “ (k), گ) g), (e)” ince sesleri gösteren harflerdir. Diğer
18 harfin önünde eğer kırbaçı ( ) varsa ince, yoksa kalın okunur.” (Arabayev
1926: 16)
Arabayev’in “kırbaçı” dediği şey, Arap alfabe sistemindeki “hemze”dir. Kalın
veya ince sıradan oldukları belirli olmayan harflerle teşkil edilmiş bir sözcüğün
yazımında, eğer sözcük ince sıradan ise başına kırbaçı (hemze) konulmaktadır. Bu
sayede sözcüğün nasıl okunması gerektiği rahatlıkla ayırt edilebilmektedir: Mesela;
süyöt “seviyor” sözcüğünün bu alfabeyle yazılımı ت ۇ "şeklindedir. Fakat yazımı
bu şekilde bırakırsak sözcük iki şekilde okunabilir: “süyöt, suyot”. Çünkü
sözcükteki ünlülerin ince sıradan mı yoksa kalın sıradan mı olduğu belli değildir.
Böyle durumlarda “kırbaçı” devreye girmekte ve sözcüğün yazımı şu şekilde
.(süyöt"# (ۇ ت :oluşturulmaktadır
Eğer sözcükteki ünsüzlerde ünlülerin hangi sıradan okunacağına dair bir ipucu
varsa, o zaman kırbaçıya gerek duyulmamaktadır: Mesela; “ketüü” sözcüğü ince
sıradan okunması gerektiği için ۇٴۇ #&%şeklinde yazılmalıydı. Ama kelimedeki ince
sessiz k ( )’nin varlığı, bu sözcüğün ince sıradan okuması gerektiğini gösteren bir
ipucudur. Dolayısıyla kırbaçıya gerek kalmaz ve sözcük ۇۇ &%şeklinde yazılır. Bu
yazım özelliği Kırgızların Arap alfabesi kullandıkları döneme ait taradığımız beş
eserde de kullanılmıştır.
4
Arabayev, sözcükleri ince sıradan okutan “hemze”ye Cazuu Colunda Saamalık’ta
“kıvaçı”, Alip-Bee’de “kırbaçı” adını veriyor. “Kıvaçı” sözü, Kazakçaya daha yakın bir
söyleyiştir. Fakat “kırbaçı” Kırgızca söyleyişe uygundur. Bu tercih, terimlerin de
Kırgızcalaştırıldığını göstermesi bakımından dikkat çekicidir.
5
Eser basılırken bu harfin yazılımı matbaada unutulmuştur. Arabayev, alfabede 24 harfin
olduğunu belirtmiş ve bu harfleri eserinde göstermiştir.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
15
Yukarıda sözünü ettiğimiz yazım kuralları Arabayev’in tanıttığı bir kullanımdır.
Bunun dışında, Alip-Bee’yi incelerken bizim fark ettiğimiz bazı yazım
kurallarından da bahsetmemiz gerekir. Yazımda özelliği olan sözcükleri seçip
gösterirken, örneklerin karşısına parantez içinde sayfa numaralarını verdik: ' (ا
açıtıp (15) gibi.
2.1. “ب “ harfinin “p” sesi için kullanımı:
Kendilerine özgü bir alfabe ve yazım oluşturmadan önce Kırgızlar da
Türkistan’daki diğer Türk boyları gibi Çağatay geleneğinin devamı olan bir yazım
kullanıyorlardı. Eski yazımda “p” sesi için genellikle ب harfi kullanılmıştır.
Yeni alfabe sistemine geçen Kırgızların, eski alışkanlıklarını terk edemedikleri
görülmektedir. Halbuki Arabayev, yeni sistemlerinde “p” sesi için Farsların
alfabelerinde de var olan پ harfinin kullanılacağını belirtmiştir (Arabayev 1926:
16). Fakat sözcüklerde geçen bütün “p” sesi için پ harfi kullanılmamıştır. Özellikle
söz içi ve sonundaki “p” sesi için ب harfi çokça kullanılmıştır:
+',-' taptı (6), ب & köp (14), ' (ا açıtıp (15), ۇ
orup (19), ب dep (19),
+.,/' tepşi (23), +0,-( çapı (24), +12-3,-3 apançı (37), ۇب
ۇ4# cürüp (41),
ۇب2ۇٻۇ #"süyünüp (55), +
-%,-,"ا aspaptarı (75),
%, ٻ # iyiptir (80), +1, epçi (82).
Söz başındaki “p” sesi için daima پ harfi kullanılmıştır:
ق-1 5 pıça (24), ۇل5 pul (36), ۇت5 put (42), +"ا-
5 parası (45), -'
-5 parta (47),
ا- 5 payda (50).
2.2. Ünlü harflerinden sonra kullanılan “ ” ve “ٻ “harflerinin “-yı- / -yi-”
seslerini karşılaması:
Alip-Bee’de tespit ettiğimiz bu yazım özelliği diğer eserlerde yoktur.
Arabayev’in ünlü harfler olarak belirttiği “ا , ,ۇ , ,ٻ “ , harflerinden sonra gelen “
” ve “ٻ “harfleri, eserdeki gibi sadece “ı, i” ve “y” seslerini değil; “-yı- / -yi-“
seslerini de karşılamaktadır:
ا ,
Ibrayım (18), 7اٻ ayıldın (18), 3 ıyın (20), 8ٻ & kiyiz (26), +9ا 7 ا
ayıldaġı (27), ا8ۇ uzayıp (32), /:7
ٻ & kiyirilgen (44), 2ٻ & kiyinip (55), ٻ'-اٻ
aytayın (77),
',ٻ # iyiptir (80), ٻ #' tiyip (82).
“ٻ “harfi bir örnekte ünsüz harften sonra “-ıy-” seslerini karşılamaktadır:
8 ,
ا 2-3ٻ dıyandarıbız (76).
2.3. Metinde “ı” ve “i” seslerini gösteren “ (ى “(harfinin yazımda
gösterilmemesi:
Alip-Bee’de söz başı, içi ve sonunda bulunan bütün “ı” ve “i” sesleri “ (ى “(
harfiyle gösterilmiştir. Bu, bir yazım özelliğidir. Fakat yazım hatası olarak kabul
edilemeyecek kadar çok örnekte “ı, i” sesini gösteren “ (ى “(harfi kullanılmamıştır.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
16
Bunun nedenini eski yazım geleneğinin henüz tamamen unutulamamış olmasına
bağlayabiliriz.
+; 8 , 7' t(i)libizdegi (16), 7
ٻ # iyril(i)p (34), 8,
/7/"
/2 nerselerib(i)zdin
(43), +"-3"3 (ı)sası (75), 2< m(i)nip (78), 8 ,
-, barıb(ı)z (79),
, b(i)r (80),
8,
=-9ا aġalarıb(ı)z (81).
2.4. Aynı sözcüklerin farklı yazılımları:
Sayıları çok olmamakla beraber bazı sözcüklerin Alip-Bee’deki yazılımlarında
farklılıklar tespit ettik. Bizce bu farklılıklar dizgi hatasıdır. Çünkü farklı da
yazılsalar, genel bir yazılımları metinde gözlenmektedir:
Metinde “uzak” anlamındaki “ıraa” sözcüğü genellikle ااق)
18) olarak
yazılmış olsa da bazen sözcüğün اق
ıra (20) şeklinde kısa ünlülü şekline de
rastlanmaktadır.
Kırgızcada “hepsi, tamamı, bütün” anlamlarına gelen “baarı” sözcüğü %70
oranında ى
ا ,-olarak uzun ünlülüdür. Fakat yaklaşık %30 oranındaki yazılımı ise
.şeklindedir
-, ى
Kırgızca “resim, şekil” anlamındaki süröt sözcüğü üç değişik şekilde yazılmış:
.(45” (süüröt"# “ۇۇ
ت ,(43” (sürööt"# “ۇ
ت ,(33” (süröt"# “ۇ
ت
2.5. Dizgi hatasından kaynaklanan yanlış yazılımlar:
Alip-Bee’de bazı sözcüklerde yazım yanlışları vardır. Bunların oranı bir hayli
fazladır. Bu farklı yazımların matbaadan kaynaklandığı çok açıktır:
“Tabışıbız” 8 , . ,-' yazılması gerekirken “tabışııbz” 8, . ,-' (16) yazılmış;
“ılıp” 7 3 yazılması gerekirken “ıılıp” 7 3 (45) yazılmış; “barabız” 8 ,ا ,-
yerine “barayız” 8 ا) ,-
64) yazılmış; “turuñuz” 8ۇڭۇ
ۇ 'yerine “turuguz” 8ۇ&ۇ
ۇ '
(69) yazılmış; anlam gereği “köp” & yazılmalıyken “ap” -3 (77) yazılmış;
anlam gereği “küz” 8ۇ &yazılmalıyken “köz” 8 & (32) yazılmış; “emesbi?” +,"/<
yazılmalıyken “demesbi?” +,"/< (82) yazılmış; “ayıbız” 8 , -3 yazılmalıyken
“ġayıbız” 8 , -9 (83) yazılmış.
Şu iki sözcüğün yazılımında sözcüğün başına kırbaçı (hemze) konmalıyken
unutulmuştur: “süyünüp” ۇب2ۇ ۇ) "55), “üçöö” (ۇ) 26).
Arabayev’in Alip-Bee’deki alfabe sisteminde غ)gayın) harfi olmadığı hâlde, iki
örnekte ع) ayın) yerine bu harf kullanılmış: “cataġılarġa” -@
A @-'3-4 (80),
“ouġan” ن@-ۇ3 (83).
Yukarıda maddeler hâlinde gösterdiğimiz yazım farklılıkları haricinde, AlipBee’de
tespit ettiğimiz harfler ve karşıladıkları sesleri aşağıda tablo hâlinde verdik:
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
17
Harfin Adı Ses
Değeri
Sözcük
Başında
Sözcük
Ortasında
Sözcük
Sonunda
Elif “a” ا- -
Be “b” , C
Cim “c” D D ج
Çim “ç” 1 1 E
Dal “d”
Güzel He “e” , / /
- “f” - - -
Ge “g” ; : F
Ayın “ġ” 9 G H
- “h” - - -
Ye “ı” I ى
Ye “i” # ئ
- J - - -
Kaf “” 0 3 ق
Kef “k” & آ
Lam “l” L L
Mim “m” < <
Nun “n” 2 2
Sağır Kef “ñ” - ڭ ڭ
Vav “o”
Hemze, Vav “ö” #
Pe “p” 5 5
Ra “r”
Sin “s” M M
Şin “ş” N N
Te “t” % % O
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
18
ۇ ۇ ۇ “u “ötre, Vav
Hemze,Vav,
ötre
ۇ ۇ #ۇ “ü“
- “v” - - -
Ye
(Noktaları alt
alta)
ې ې ې “y“
ز ز ز “z “Ze
Lam-elif “la” = =, A A
-ا -ا اا “ā “elif Çift
Çift Güzel He “ē” / /
Ötreli Çift
Vav
ۇۇ ۇۇ ۇۇ “ū“
Hemze, Ötreli
Çift Vav,
ۇۇ ۇۇ #ۇۇ “ǖ“
وو وو وو “ō “Vav Çift
Hemze, Çift
Vav
# “د”
Kırgızların kendi ses düzenlerine göre hazırladıkları Arap alfabesi ile yazdıkları
döneme ait taradığımız diğer dört eserde, Arabayev’in kendi yazdığı diğer bir eseri
de dâhil, bazı farklı yazım kullanımları görülmektedir.
3. CAZUU COLUNDA SAAMALI ADLI ESERDEKİ YAZIM
KURALLARI:
1925 yılında Arabayev’in başkanlığında oluşturulan Kara-Kırgız İlim
Komitesi’nin gayretleriyle hazırlanan Cazuu Colunda Saamalık, önceden de
belirttiğimiz gibi, Kırgız yazı dilinin ilk alfabe, yazım ve dilbilgisi kitabı
denemesidir. Bu çalışma birtakım eleştirilere maruz kalıca, Arabayev, yapılan
eleştiriler ışığında Alip-Bee adını verdiği yeni bir eser meydana getirmiştir. Bu
nedenle, Cazuu Colunda Saamalık ile Alip-Bee’deki yazım ve alfabe arasında ciddi
farklılıklar vardır. Bu farklılıkları aşağıda maddeler hâlinde göstermeye çalıştık.
3.1. Söz başı seslerdeki farklı kullanımlar:
Eserdeki söz başı “a-” sesi, Alip-Bee’den farklı olarak W harfi ile gösterilmiştir:
OA % W aytılat (5), OW at (11), زMLI3W aılsızdın (11), ل-3-MقW asaal (14), -3
W
aran (16) vb.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
19
Uzun “aa” sesi için söz başında اW , söz ortasında ve sonunda اا harfleri
kullanılmıştır: -@
ا-N şaarġa (16), XL-<ا "-saamalı (kapak).
Sözbaşı “e-“ sesi için ا harfleri kullanılmıştır. Söz içinde ve sonunda AlipBee’deki
kullanım bu eserde de aynıdır: ى/
7I1&/:Y ا emgekçileri (kapak), ۇۇ7I1Z ا
ençilüü (3), ۇۇ/
%آ "ا eskertüü (3), :I
ا erigin (4), ۇۇ7 ا elüü (9), +آ ا eki (12).
Söz başı uzun “ee-“ sesi için ا harfleri kullanılmıştır: 1
ا eerçip (9),
ا
eer (15).
Söz başı “i-“ sesi için ا harfi kullanılmıştır: +%آI7/آ1ا içkelikti (3), /آ1ا içke (9),
/,Z/Nا işenbe! (22). Bir yerde ا #harfleri ile gösterilmiştir: ات #it (22).
Söz başı “ı-“ sesi için Iا harfleri kullanılmıştır: ل آX"Iا ısı-köl (14), ق-ZIا ına
(19). Bir yerde ا harfi ile gösterilmiştir: ى Z3Nا ışındı (15).
Söz başı “o-“ sesi için او harfleri; +%%او ottı (15), ولNاو oşol (16), ى ZوNاو
oşondoy (8); Uzun “oo-“ sesi için اوو harfleri kullanılmıştır: ن Zزۇ ا oozunon (3),
.(5 (oozdu ا ز ۇ
Söz başı “ö-“ sesi için او #harfleri kullanılmıştır: ن
; ۇ ز ا #özdürgön (3),
&& <
ا #örmökkö (15), ۇز ;ا #ögüz (10);
Söz başı “u-“ sesi için اۇ harfleri; ۇن اۇ uydun (11), -0Nۇ
اۇ uruşa (15), ۇ%3اۇ
utu (8); uzun “uu-“ sesi için اۇۇ harfleri kullanılmıştır: ۇLاۇۇ uulu (kapak).
Söz başı “ü-“ sesi için اۇ #harfleri kullanılmıştır: ۇۇ 2اۇ #ündüü (3), ۇن)اۇ #üçün
(5), ون اۇ #üydön (16).
Ünlülerin söz içi ve sonundaki kullanımları Alip-Bee’deki şekliyle yazılmıştır.
3.2. “ı, i” seslerinin söz içindeki durumu:
Cazuu Colunda Saamalık adlı dilbilgisi kitabında, “ı, i” seslerinin söz içindeki
kullanımları Alip-Bee’den farklıdır. Tek heceli sözcüklerde genellikle “ı, i” seslerini
gösteren bir harf kullanılmamaktadır. Arabayev, bu şekildeki kullanımın yazımı
kolaylaştırdığı kanaatindedir (Arabayev 1925: 7). Son hecede de bu sesler
umumiyetle gösterilmez. Sözcüklerin okunuşunda karışıklık olmayacağı bütün
hâllerde söz içi “ı, i” sesleri için harf kullanılmamıştır:
XL-[ halı (kapak), 4 cıl (kapak), ,-% tabış (3), ( çıġıp (3), Z nım (4), 3
ış (4),
& kir (4), 8@
3 ırġız (4), X%,-% taptı (7),
, bir (7), ب &
kirip (7),
3 ır
(7), XL
-0.-3 aşarlı (8), ش-
4 carış (8), L/&
% tirkelip (12), م-
4 cardım (12),
شLIڭ-4 cañılış (14), م ,/
berdim (14), X%7< mıltı (14), -C73 ılba (22), -C38I3 ızıba!
(22), 8M_/;< ا emgeksiz (22).
Yukarıda özetlemeye çalıştığımız kuralların dışında, herhangi bir kural
tanımaksızın “ı, i” sesinin söz içinde “I “harfiyle gösterildiği örnekler de çoktur. Bu
durum bize oturmamış yazımın ipuçlarını vermektedir:
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
20
تAI% W aytılat (5), Z
IC birinin (6), 8 3 ız (6), ۇۇ
3 ıruu (6),
C biröö (9),
Z-@
ۇ %turġanın (10), /Z
C
C bir-birine (12), تAI8-4 cazılat (15), /ZIN C-% tabışına
(18), /L % tilek (18), IZ MI-3 aysının (19).
3.3. “ġ” sesinin durumu:
Alip-Bee’de “ġ” sesi “ع) ayın)” ile gösteriliyordu. Bu eserde “غ) gayın)” harfi
ile gösterilmiştir: ن
@-ۇ %L C bolo-turġan (10), ا Z-L8-4 cazılġanda (5), 8L-4 calġız
(7),
@ 4 coġor (16).
3.4. “y” sesinin durumu:
Alip-Bee’de “y” sesi için “ ې , ې ” harfleri kullanılmıştı. Bu eserde “ı, i, y “ sesleri
için “ , ` “ harfi kullanılmaktadır:
ۇۇ%3-II" sıyatuu (3), I -00I( çıandıġın (4), تAI%IW aytılat (7), +@ا L-MI<
mısaldaġı (9).
3.5. “p” sesinin durumu:
Cazuu Colunda Saamalı’ta “p” sesi genellikle “ “ harfiyle gösteriliyor:
ۇب
'ۇ & ,'köptürtüp (5), ب
I& kirip (7), ب ,-
barıp (10), ب dep (12), ب '
&/
tirkep (14), +',ا8W azaptı (17), اب '-taap (22), ت-NI,-3 apışat (22).
Sadece üç örnekte “p” sesi için “پ ” harfinin kullanıldığını tespit ettik:
پ
W arip (kapak), 5
M sorpo (11), IZI5L-4 calpının (11).
3.6. Cazuu Colunda Saamalık’ta iki sözcüğün yazılımı farklıdır:
Bunlar: +1ۇاI3 ve ا'3ۇا sözcükleridir. Kitaptaki yazıma göre bu sözcükler “ıuaçı”
ve “uata” veya “uaıta” diye okunmalıdır. Fakat biz sözcüklerin “ıvaçı6
(Kırgızların Arap harfleri kullandıkları zamanda sözcüklerin başına konulan ve
onların ince sıradan okunmasını sağlayan “hemze”)” ve “ubaıt, ubatı (vakit,
zaman)” olduğunu biliyoruz.
Sözcüklerin aslından hareketle +1ۇاI3 yazılışının “ıwaçı”; ا'3ۇا yazılımının da
“uwata” şeklinde okunması gerektiğini ve ۇ harfinin ا harfinin önünde
kullanıldığında “w” sesini gösterdiğini düşünüyoruz. “w” sesinin söz başında “uw,
üw” olarak telaffuz edilmesi gerektiği kanaatindeyiz: “uwata”. Bu tür kullanım
6
Arabayev, sözcüklerin ince sıradan olduğunu gösteren “hemze” harfine Alip-Bee’de
“Kırbaçı” diyordu. Bu eserinde “kıvaçı” olarak kullanıyor.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
21
Kırgızcadan ziyade Kazakçaya uygun bir söyleyiştir. Bizce bu sözcüklerin yazılımı
ve telaffuzunda Arabayev Kazakçanın etkisinde kalmış olmalıdır.
4. İLİM CANA DİN ADLI ESERDEKİ YAZIM KURALLARI:
1939 yılında S. Karac Uulu’nun Kırgızcaya İlim Cana Din adıyla çevirdiği
7
, İ.
Mişin’in Nauka i Repigiya adlı eserindeki yazım, Arabayev’in Alip-Bee’sindeki
yazım kurallarıyla büyük benzerlik göstermektedir. Benzerlikler dışında bazı farklı
kullanımlar da vardır:
Eserde “p” sesi için çoklukla “پ “harfi kullanılmıştır: ى'-
=
IL
I5 pırolıtarları
(kapak), ا82ۇ
5 prunza (kapak), +I-5-4 capayı (5),
/%'/2AI5 pılanetter (9).
“ب ” harfi özellikle –p zarf-fiilinin gösteriminde ve bazı iç seslerde “p” sesi için
kullanılıyor: ۇبLۇ
ۇ & )köçürülüp (51), I'
-' tartıp (5), ۇ'ۇ ,bütüp (8), ب N3 ا
oşop (11), ب "/esep (16).
“i, ı, y” sesleri için “I , ى ” harfi kullanılıyor. Eğer sözcükte ince veya kalın
sıradan sessiz bir harf yoksa, “i” okunması gereken sözcüğün önüne kırbaçı
konuluyor: L # ilim (6) gibi.
ارى L-IIرI'-< matırıyaldarı (kapak), اى Ay (5), ار> ا8II< mıyzamdar (18), +NI I
idişi (32), +&
/;7 ilgerki (5), ى .'/
işteri (27), +./'. işteşi (42).
Diğer yazım kuralları Alip-Bee’deki gibidir:
“ö” sesi:8 # öz (13), ۇ # 'ötüp (15), ۇم # &öküm (17), 'ر; 8 # özgörtö (20),
ت L # ölöt (26), ر L # ölördö (40), ۇۇ # "ösüü (48).
“u” sesi: ا 2ۇNۇ uşunda (12), ۇقLۇ)ۇرۇۇ uruuçulu (29), ۇرات urat (43), ن-0N-'3ۇLۇ
ulutaşan (49).
“a” sesi: ن-Y"ا asman (5), +3رI8ا azırı (5), -IY 2راI'"ا astıranomiya (6), ان, ا
abdan (23), +2ا anı (27), -'ا ata (44), ارا Arap (49).
“e” sesi: نIر,/I' etiberin (5), چ eç (7), س/Y emes (19), ر ;/egerde (24),
I(ر eerçip (31).
“ü” sesi: 2ۇ"'ۇ #üstündö (5), ۇن)ۇ #üçün (22), ۇ 2ۇ.ۇ #üşündüp (25).
7
Sıdık Karac Uulu (Karaçev), ilköğrenimini Kırgızistan’daki Tatar tüccarların kurduğu
“Cedid” okullarında okuduğu için Tatarcayı; sonraki eğitim yıllarında geliştirdiği
Rusçayı; diğer Türk lehçelerinden Özbekçe, Kazakça ve Uygurcayı çok iyi derecede
biliyordu. Bu nedenle, Kırgız edebiyatının gelişme devresinde Rusçadan Kırgızcaya pek
çok tercüme yapmış ve bu kitapları bastırmıştır. 1937 yılında, Tatarca yazdığı bir
eserinde geçen “ah, milletim” sözünden dolayı “Pantürkist” suçlamasıyla yargılanıp idam
edilmiştir (Cigitov 2006: 97-98).
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
22
“o” sesi: -9ۇۇ2 LI oylonuuġa (5), -2ۇ
' "ortosuna (13), ۇ2 . oşonu (19),
ordo (30), ن-9 ooġan (37), ى oy (38).
“ġ” sesi: -GL 3 ılġan (5), +9-'3-4 cataġı (18), -G -4 cayġa (24).
5. TEÑDİK COLUNDA ADLI ESERDEKİ YAZIM KURALLARI:
S. arac Uulu’nun 1928 yılında Prunza’da, Kırgızıstan Mamleket Basması’nda
bastırdığı iki perdelik komedi türü tiyatrosu Teñdik Colunda adlı eserindeki yazım,
Arabayev’in Alip-Bee’sindeki yazım ile birebir aynıdır:
“y” sesi için: - <-& kamidiya (kapak),
=ۇ )2ٻ oynooçular (3), ت ۇٻ #"süyöt
(8) 2ٻ & köynök (5), م ٻ-3 ayım (19), ي 3 oy (19), ي 5-ي 5 poy-poy (18).
“ġ” sesi için: ا 2-GL (ا açılġanda (5), 2 9-3 aġınıp (9), G ( çıġıp (24), 8 Gڭ-4
cañġız (37), -'.ۇLۇ9 ( çoġuluşta (38).
“p” sesi için: “ ”harfi kullanılıyor. Diğer eserlerde olduğu gibi –p zarf-fiili için
“ب “harfi kullanılıyor: ا82ۇ
d Prunza (kapak), ب/
' d/& keperetip (5), ب 2 dL/4
celpinip (18), ب dep (36), ب-
G ( çıġarıp (36), ي d-ي d poy-poy (18).
“a” sesi için: X (ا açı (3), Xا a (5), -13ا aça (7), Oاٻ ayt (22),
از azır (31),
O=ا alat (38).
“u” sesi için: OAۇ9ۇ uġulat (10), ۇ.ۇ uşul (34), ۇ9ۇ uġup (35).
“ı, i” sesi: Eserde bütün “ı,i” sesleri gösteriliyor ve “ , ى “harfi kullanılıyor:X (ا
açı (3), G % tıġıp (5), X 8-4 cazı (5), # iş (7), #,
bir (16), ( çın (21), / 8
izdep (24), اس
ıras (27).
“o” sesi: '
orto (5), ڭ oñ (30), 9
L . oşolorġo (32), -, ooba (33).
“ü” sesi: ۇن2ۇٻۇ #üyünün (5), ۇن #ün (10), ۇچ #üç (25), ۇ;Lۇ #ülgü (38), 2ۇ"'ۇ #
üstünö (18).
“e” sesi: ى 2/L eelendi (5), +& eki (5), /2< emne (5), /" sen (16), /L ele
(21), el (38).
“ö” sesi: ۇم8 # özüm (8), ' # ötö (18), ۇ> ڭۇ # öñümdü (33), ۇ # )"öçsün
(35).
6. NASIYAT ADLI ESERDEKİ YAZIM KURALLARI:
Togolok Moldo’nun “Kırgız İlim Basması”ndan 1925 yılında yayımlanan
Nasiyat adlı eserindeki yazım, Arabayev’in Cazuu Colunda Saamalık eserindeki
yazıma benzemektedir. Bu da bize Arabayev’in Alip-Bee’sini yazana kadar, Cazuu
Colunda Saamalık adlı eserinin yazımda temel alındığını gösteriyor. Alip-Bee’den
sonra yazım kurallarında değişiklikler olmuştur. Nasıyat’taki belli başlı yazım
farklılıkları şunlardır:
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
23
6.1. Söz başı seslerdeki farklı kullanımlar:
Eserdeki söz başı “a-” sesi, Alip-Bee’den farklı olarak, Cazuu Colunda
Saamalık’taki kullanıma uygun olarak W harfi ile gösterilmiştir. Söz içi ve onunda ا
kullanımı Alip-Bee ile aynıdır: م LW aldım (3), +'LW altı (5), اب W aydap (7), X''ا8W
azattı (10), -'W ata (10), 0(W açın (14), -4W acal (20).
Uzun “aa” sesi için söz başında اW , söz ortasında ve sonunda اا harfleri
kullanılmıştır: XL-<ا "-saamalı (2), اب '-taap (4), ا '-=talaa (6).
Sözbaşı “e-“ sesi için ا harfleri kullanılmıştır. Söz içinde ve sonunda AlipBee’deki
kullanım bu eserde de aynıdır: +& ا eki (4), ب ,'/ا eptep (6), +: < ا
emdigi (9), ن L ا elden (15), /2 " ا esine (18).
Söz başı uzun “ee-“ sesi için ا harfleri kullanılmıştır. Söz içi ve sonundaki
kullanımda Alip-Bee’deki yazım ile aynıdır: ڭ/'2 /< meenetiñ (6), ا ee (6), /, bee
(7),
Söz başı “i-“ sesi için birden fazla yazım söz konusudur. Bazen ا harfleri:
işke ا.آ/ ,(10 (işiñ ا.ڭ ,(9 (ibret ا,
ت :harfi ا örneklerde Bazı) ; 6 (içken ا )آ/ن
(19), /'(ا içte (19); Bazı yerlerde başta kırbaçı (hemze) ile ا #harfleri kullanılmıştır:
ن8ا #izin (15), +'.ا #işti (16).
Söz başı “ı-“ sesi için Iا harfleri; 2
=
ا ırlarının (1), بA ا ıylap (3), ن'-0ا
ا
ıratan (14), ۇ )L ا ıloçu (16) ve sadece ا harfi kullanılmıştır: ا 2-03ا ıanda (7),
(
-'"ا ıstarçın (5), +'3-< '2ا ıntımatı (14). Söz içi ve sonunda Alip-Bee’deki yazım
uygulanmıştır.
Söz başı “o-“ sesi için او harfleri; ۇب2 L ا oylonup (3), ق
' ا orto (6), ۇب
ۇ'L ا
olturup (17); uzun “oo” sesi için söz içinde harfleri kullanılmıştır: ۇL 'W atoolu
(kapak), چ ,-.' baştooç (1),
" soor (7), ۇن ,
boorun (16).
Söz başı “ö-“ sesi için او #harfleri kullanılmıştır. Sözcükte ince sıradan ünsüz
varsa kırbaçı (hemze) kullanılmamıştır. Söz içi ve sonundaki yazım Alip-Bee ile
aynıdır: ۇ ۇڭ )ا #öçüñdü (18), ت> ۇ &ا ökümöt (19), ن 2 :L ا ölgöndön (20), 8 ا #öz
(20).
Söz başı “u-“ sesi için اۇ harfleri kullanılmaktadır; ا 2ۇNاۇ uşunda (3), ا 2-33اۇ
uanda (7), ان
اۇ uran (12). Söz içi ve sonundaki “u” ve uzun “uu” sesleri, AlipBee’deki
kullanımla aynıdır.
Söz başı “ü-“ sesi için اۇ #harfleri kullanılmıştır: اۇچ #üç (16), ۇن)اۇ #üçün (5),
ۇب2
اۇ #üyrönüp (12). Söz içi ve sonundaki “ü” sesi Alip-Bee’de olduğu gibi
gösterilmiştir.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
24
6.2. “ı, i” seslerinin söz içindeki durumu:
Nasiyat’ta, son hecelerdeki “ı, i” sesleri için harf kullanılmamıştır. İlk, orta ve
son hecelerde “ı, i” sesleri genellikle “ى ,I” harfiyle gösterilmiştir. Fakat ilk ve
sonraki hecelerde “ı, i” seslerinin gösterilmediği örnekler de vardır. Bu konuda
metinde bir tutarsızlık gözlenmektedir:
Lا8 zalım (3), بLW alıp (5), ڭ'N'
-' tartıştıñ (6), 7I@ ġılım (12), I2IN4 caşınıp
(12), +&" ا eski (6), ى L/& keldi (11),
,# bir (16), ا 74 cılda (16), ڭ
8 ا ezdirdiñ
(16), ان 2< mından (18).
6.3. “ġ” sesinin durumu:
Alip-Bee’de “ġ” sesi “ع “ile gösteriliyordu. Bu eserde غ harfi ile gösterilmiştir:
-I-, bayġa (4), ۇن2 L @ 4 coġolġonun (9), ب ,-@baġıp (13), L 3 olġo (14),
I
-4 cardıġın (19).
6.4. “y” sesinin durumu:
Alip-Bee’de “y” sesi için “ ې , ې ” harfleri kullanılmıştı. Bu eserde “ı, i, y “
sesleri için “ , ` ” harfi kullanılmaktadır:
+I-4 cayı (3), ۇ0I-, bayuş (7), ب/7I /& kedeylep (12), ى ,-bay (15), ب2-''ا
I-0
ayrattanıp (19).
6.5. “p” sesinin durumu:
Nasiyatta “p” sesi genellikle “پ “harfiyle gösterilmektedir. Bu yönüyle Cazuu
Colunda Saamalık’tan farklılık göstermektedir.
/dI7W Alipe (2), +d7-4 calpı (3), -3
,-4 cabırap (3), -'d-2-< manaptan (4), ۇ @d
'
torpoġun (5), ۇ'd ( çöptü (6), ڭ'd-( çaptıñ (6), ڭ- dd-' tappadıñ (7), d
" sorpo (7),
+'d-2-< manaptı (21).
Bu kuralı bozan tek kullanım, -p zarf-fiilinin yazılımında görülmektedir. Eserde
-p zarf-fiili bütün örneklerde “ب “harfiyle gösterilmiştir:
ب"2/;
/, bergensip (6), ب2A W aylanıp (9), ۇبL , bolup (11), بLW alıp (13),
ۇب2 L ا oylonup (15), ۇب2ۇ &
körünüp (18).
7. SONUÇ
7.1. Çağdaş Kırgızcada kullanılan alfabe ile Arabayev’in alfabe sisteminin
karşılaştırması:
Çağdaş Kırgızcada kullanılan Kiril alfabesi ve alfabedeki harflerin ses değerleri
Latin harfleriyle şu şekilde gösterilmektedir8
:
8
Kiril alfabesi sistemi şu kaynaktan alınmıştır: Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü,
(Redaktör: E. Abduldayev, D. İsayev), “Mektep” Basması, Frunze, 1969. s.12.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
25
Kırgızca Kiril alfabesi Ses Değerleri
А a
Б b
В v
Г g / ġ
Д d
Е e (Söz başında ve söz içinde
ünlülerden sonra “ye”)
Ё yo
Ж c / j (Rusça kelimelerde)
З z
И i
Й y
К k /
Л l
М m
Н n
Ң ñ
О o
ö
П p
Р r
С s
Т t
У u
Y ü
Ф f
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
26
Х
Ц ts
Ч ç
Ш ş
Щ şç
Ъ Ayırma işareti
(Ses değeri yoktur)
Ы ı
Ь İnceltme işareti
(Ses değeri yoktur)
Э e
Ю yu
Я ya
İşenaalı Arabayev’in 1926’da son hâlini verdiği Arap kaynaklı alfabe siteminde
kullandığı harfler ve ses değerleri şu şekilde gösterilmiştir:
Harfin Adı Ses
Değeri
Sözcük
Başında
Sözcük
Ortasında
Sözcük
Sonunda
Elif “a” ا- -
Be “b” , C
Cim “c” D D ج
Çim “ç” 1 1 E
Dal “d”
Güzel He “e” , / /
- “f” - - -
Ge “g” ; : F
Ayın “ġ” 9 G H
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
27
- “h” - - -
Ye “ı” I ى
Ye “i” # ئ
- J - - -
Kaf “” 0 3 ق
Kef “k” & آ
Lam “l” L L
Mim “m” < <
Nun “n” 2 2
Sağır Kef “ñ” - ڭ ڭ
Vav “o”
Hemze, Vav “ö” #
Pe “p” 5 5
Ra “r”
Sin “s” M M
Şin “ş” N N
Te “t” % % O
ۇ ۇ ۇ “u “ötre, Vav
Hemze,Vav,
ötre
ۇ ۇ #ۇ “ü“
- “v” - - -
Ye
(Noktaları alt alta)
ې ې ې “y“
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
28
ز ز ز “z “Ze
Lam-elif “la” = =, A A
-ا -ا اا “ā “elif Çift
Çift Güzel He “ē” / /
Çift Ötreli Vav “ū” ۇۇ ۇۇ ۇۇ
Çift Ötreli
Vav, Hemze
ۇۇ ۇۇ #ۇۇ “ǖ“
وو وو وو “ō “Vav Çift
Çift Vav,
Hemze
# “د”
Tabloda görüldüğü gibi, Arabayev’in alfabe sisteminde, yazı dili olarak
kullanılmasına karar verilen Kuzey (Isık-Köl) ağızlarında “f, h, j, v” sesleri ve
Rusça sözcüklerin yazılımında kullanılan, Rusçaya ait ё (yo), ц (ts), щ (şç), ъ
(ayırma işareti), ь (inceltme işareti), ю (yu), я (ya) sesleri için herhangi bir harf
kullanılmamıştır. 1920’lerde Rusçanın Kırgızca üzerindeki etkisi bugünlerdeki
kadar yoğun olmadığı ve alıntı sözcüklerin Kırgızcadaki telaffuzunda
“Kırgızcalaştırma” uygulandığı için, o yıllarda bu sesler için ayrı bir harfe de gerek
görülmemiştir. Bünyesinde “f, h, j, v” seslerini barındıran alıntı sözcükler
Kırgızcalaştırılmış; “f” sesi “p”, “h” sesi “”, “j” sesi “c”, “v” sesi ise “b” sesine
dönüştürülmüştür.
Alfabede Kırgızca için yabancı olan bu seslerin bir harf karşılığı kullanılmadığı
için, alıntı sözcüklerin Kırgızcalaştırılmasında Arabayev’in bu sistemi bir tür
“süzgeç” görevi yapmıştır. Bu yolla hem alfabe “millî” kalmış hem de yazı dili
millîliğini korumuştur.
Bizce, bugünkü Kırgızca için ё (yo), ц (ts), щ (şç), ъ (ayırma işareti), ь (inceltme
işareti), ю (yu), я (ya) harfleri gereksizdir. Bu harflerin karşıladıkları sesler bugünkü
Kırgız alfabesinde şu şekilde karşılanabilirdi: ё= йо, ц= тс, щ= шч, ъ (Kırgızca için
ses değeri yok, kullanılmamalı), ь (Kırgızca için ses değeri yok, kullanılmamalı),
ю= йу, я= йа, э= е.
Bir alfabenin kullanışlı olabilmesi için, sesleri en az harf kullanarak göstermek
gerekir. Zaten mevcut Kırgızca alfabede bu kural gözetilmekte ve “k,ķ” sesleri için
“к” harfi, “g, ġ” sesleri için “г” harfi, “c, j” sesleri için “ж” harfi, “h, ĥ, ħ” sesleri
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
29
için “х” harfi kullanılmaktadır. “Gereksizdir” dediğimiz harfler için önerdiğimiz
harfler kullanılarak, Kiril kaynaklı Kırgız alfabesi daha kullanışlı bir hâle
gelebilirdi. Rusça sesler için kullanılan ve sonraları Kırgız sesleri için de
kullanılmaya başlanılan bu harfler, alfabeyi Ruslaştırmaktan başka bir işe
yaramamaktadır, kanaatindeyiz.
Arabayev’in sisteminde fazlalık olarak değerlendirilebilecek tek harf “= (lâmelif)”tir.
Bunun yerine “” ve “ا “harfleri kullanılabilirdi. Fakat Arap alfabesindeki
özellikten dolayı (Harflerin başta, ortada, sonda kullanılma şekilleri) bu harfin
varlığı çok da rahatsız edici olmayabilir.
Kırgızcadaki çoğunluğu ikincil olan uzun ünlülerin gösterilmesinde her iki
sistemde de aynı yol seçilmiş, harfler yan yana kullanılmıştır: “uzun a” için “اا / aa”,
“uzun e” için “ / ee”, “uzun o” için “ / oo” gibi.
Bu bilgiler ışığında, Arabayev’in alfabe sisteminin çağdaş Kırgızcada kullanılan
sistemden daha millî olduğunu, sadece Kırgız ses yapısı düşünülerek hazırlandığını
görmekteyiz. Bugünkü Kırgız alfabesi, Rusçanın ihtiyaçları da düşünülerek
hazırlanmış gibidir.
7.2. Arabayev’in hazırladığı ve 1925 yılında bastırdığı Cazuu Colunda
Saamalık’ta oluşturulan alfabe sistemi, Kırgızcanın bütün seslerini tam olarak
göstermediği için eksiktir. Arabayev, böyle yaparak daha kolay yazılabilen bir
alfabe oluşturmak istediklerini belirtse de, bir alfabenin en iyi hâli, o dildeki bütün
sesleri karışlayabiliyor olmasıyla ölçülür. Eğer bir ses için birden fazla harf
kullanılmışsa ve sözcüklerin okunmasında herhangi bir karışıklık olmayacaksa, o
zaman daha az harf kullanımı söz konusu olabilir.
1926 yılında hazırlanıp bastırılan Alip-Bee kitabındaki alfabe sistemi ve yazım
kuralları, Kırgızcanın ihtiyaçlarını tam olarak karşılayan, daha doğru bir sistemdir.
1925’teki denemeden sonra yapılan olumlu eleştiriler Alip-Bee’de değerlendirilmiş,
daha doğru ve kullanışlı bir alfabe ortaya çıkmıştır.
7.3. Arabayev’in sadece Kırgızcadaki seslere karşılık gelen harflerden bir alfabe
oluşturması, alıntı sözcüklerin Kırgızcalaştırılması açısından tam bir “elek” görevi
yapmıştır. Bu sayede pek çok alıntı sözcük Kırgızca telaffuzuna uygun yazılmıştır:
Rusça “Frunza” adı bu alfabeyle ا82ۇ
d (Prunza) şeklinde yazılmış ve Kırgız yazı
diline bu şekilde girmiştir. Sonradan 1990’lı yıllara kadar Фрунзе (Frunze) şeklinin
kullanıldığı bu adın tekrar Rusçalaştırılmasında Kiril alfabesinin etkisi de muhakkak
olmuştur.
7.4. Taradığımız ve gördüğümüz eserlerden yola çıkarak, 1924-1930 yılları
arasında kullanılan bu alfabenin hiçbir zaman tutarlı olarak kullanılmadığını
söyleyebiliriz. Bunun nedeni, eserleri yazan veya bastıran Kırgız aydınlarının yazım
kuralları ve alfabe konusundaki farklı bakış açılarıdır. Kullanıldığı yıllarda yoğun
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
30
eleştiriler alan bu alfabenin, yine bu tartışmalar neticesinde ve oluşan siyasi
gelişmeler çerçevesinde değiştirildiğini biliyoruz.
7.5. Arabayev’in alfabe sisteminde kullandığı “# (kırbaçı), ۇ) u, ü), ڭ) ñ)”
harflerinin yazımı güçleştirdiği söylenebilir. Fakat Arabayev’in Arap alfabe
sisteminden, Kırgızcanın ses yapısına uygun en kullanışlı sistemi oluşturmuş
olduğunu görülmektedir.
8. KAYNAKÇA
8.1. TARANAN ESERLER:
ARABAY UULU, İşenaalı (1925), Cazuu Colunda Saamalık, Maskö: Maskö Borbor Halık
Basmahanası.
-------------, (1926), Alip-Bee, Prunza: Kırgızıstan Ökümöt Basma Söz Bölümü.
KARAC UULU, Sıdık (1928), Teñdik Colunda, Eki Köşögölü Kamidiya (Külkü), Prunza:
Kırgızıstan Memleket Basması.
MİŞİN, İ. (1929), İlim Cana Din, (Nauka i Repigiya’nın çevirisi. Çeviren: Sıdık Karac
Uulu), Prunza: Kırgızıstan Memleket Basması.
TOGOLOK Moldo (Moldo Bayımbet) (1925), Nasıyat, Moskva: Kırgız Bilim Kemesiyesi
(Tsentral’noye İzdatel’stvo Narodov SSSR. Moskva, Nikol’skaya, 10. Po Zakazu
Revkoma Kara-Kirgizskoy Avtonomi Oblasti).
8.2. FAYDALANILAN KAYNAKLAR:
ABDULDAYEV, E., İSAYEV, D., (Red.) (1969), Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü,
Frunze: Mektep Basması.
-------------, (Red.) (1984), Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, c-I, Frunze: Mektep
Basması.
ABILKASIMOV, B. (1988), XVIII-XIX. Gasırdagı Kazak Adabiy Tilinin Cazba Nuskaları,
Almatı: Gılım.
BOBROVNİKOV, N. A.(1913), Russko-Tuzemniye Uçilişa, Mektebı i Medresi Sredney
Azii, St. Petersburg.
CİGİTOV, Salican (1987),“Kırgız Sovet Edebiyatının Carılışı, Calpı Tarıhıy Cana Madanıy
Şarttar, Poeziya, Proza, Dramaturgiya”, Kırgız Sovet Adabiyatının Tarıhı-I, Frunze:
İlim Basması, s.31-99.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
31
-------------, (2006), Karanlık Yıllar ve Bir Mihenk Taşı: Sıdık Karaçev, Bişkek: Kırgız Türk
“Manas” Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:15, s.
93-105.
CUMAKUNOVA, Gülzura (2001), “Atatürk’ün Harf Devrimi ve Kırgızistan’da Alfabe
Meselesi”, I. Uluslararası Atatürk ve Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri,
(Ankara, 6-7 Ekim 2000), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, s.65-70,
ÇEKEROĞLU, Betül (2007), Kırgızlar İçin Açılan Rus Yerli (Tuzem) Okulları, KırgızistanTürkiye
Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yüksek
Lisans Tezi, Bişkek.
DIYKANOV, K. (1994), Kırgız Tilindegi Kıyın Maseleler ve Tuvra Cazuv, Bişkek.
DIYKANOV, K., DIYKANOVA, Ç. (1990), Arab Cazuusun Üyrönüü, Frunze.
DIYKANOV, K., KUDAYBERGENOV, S., YANŞANSİN, Y. (1958), Kırgız Cazuu
Tarıhınan, Frunze: Kırgızokuupedmambas.
İDİRİSOV, S. (2007), Kıtaylık Kırgızdarın Adabiy Tili, Kırgız-Türk “Manas” Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkoloji Bölümü Doktora Tezi, Bişkek.
KARASAYEV, H. K. (1983), Orfografiyalık Sözdük, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
KASAPOĞLU-ÇENGEL, Hülya (2005), Kırgız Türkçesi Grameri, Ses ve Şekil Bilgisi,
Ankara: Akçağ Yayınları.
KAYIPOV, Süleyman (2005), Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, c.31, Kırgız
Edebiyatı-I, KTBY, Ankara.
NASKALİ, Emine Gürsoy (2002), “Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde Dil Politikaları”,
Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, (Haz. Emine Gürsoy Naskali,
Erdal Şahin), Haarlem: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi Yayınları: 55-61.
ORUZBAYEVA, B.Ö., (Red.) (1983), Kırgız Sovet Entsiklopediyası, Frunze: Kırgız SSR
İlimler Akademiyası, Kırgız SSR Basma, Poligrafiya Cana Kitep Sooda İşteri Boyunça
Mamalekettik Komiteti.
OSMONKULOV, A. (1976), Kırgızstanda El Agartuu İşlerinin Cana Ene Tilin
Okutuunun Tarıhınan, Frunze: Mektep Basması.
ÖNER, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi: Tatar, Kazak ve Kırgız Lehleri
Karşılaştırmalı Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
SULTANOVA, Mahpurat (2007), XIX. Kılımdın carımı XX. Kılımdın Başındagı Tüştük
Kırzistandagı Bilim Berüünün Abalı, Kırgız-Türk “Manas” Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Türkoloji Bölümü Doktora Tezi, Bişkek.
YUDAHİN, K.K. (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 1. Kniga, Moskva: Sovetskaya
Entsiklopediya.
-------------, (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 2. Kniga, Moskva: Sovetskaya
Entsiklopediya.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
32
-------------, (1985), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 1. Kniga, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
-------------, (1985), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 2. Kniga, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
-------------, (1988), Kırgız Sözlüğü, c.I-II (Çev.: Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP
HARFLİ KIRGIZ METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
Ufuk Deniz AŞÇI*
Özet: Bu makalede, Kırgızların ilk millî alfabesi ve bu alfabeyle
oluşturulmaya çalışılan yazım kuralları ele alınmıştır. Söz konusu alfabe ve
yazım kuralları, o döneme ait beş eser taranarak tespit edilmiş, örneklerle
açıklamalar yapılmıştır.
Ana konuya girmeden evvel, Kırgızların 1920’li yıllara kadar süren
edebiyatları ile ilgili bilgiler verilmiş, Kırgızların bu yıllara değin süren
eğitim serüvenleri açıklanmaya çalışılmıştır. Böylelikle ilk alfabe ve yazım
kurallarının nasıl bir dönemde ve durumda oluşturulduğu daha net
anlaşılacaktır.
Sonuç bölümünde, Arap harfli ilk Kırgız alfabe sistemi ile bugünkü Kiril
kaynaklı Kırgız alfabe sistemi mukayese edilmiş; hangi sistemin daha millî ve
Kırgız ses yapısına uygun olduğu gösterilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Arap harfli Kırgız alfabesi, Kırgızca, Kırgız edebiyatı,
alfabe, yazım kuralları.
Alphabet and Spelling Rules in the Early Era Kyrgyz Texts Written in
Arabic Script
Abstract: This article explains the first national alphabet of the Kyrgyz and
its spelling rules in reference to five different works from the early times of
the Kyrgyz language and literature. To start with, a brief survey of the Kyrgyz
literature until 1920s and the educational and political processes are
explained so that a better understanding of the conditions under which the
early alphabet and spelling rules were used. The results are attained on the
basis of a comparison made between the first Arab-letter Kyrgyz alphabet
system and the current Cyrillic Kyrgyz one, to find out which system is more
suitable for the phonological characteristics of the Kyrgyz language.
Keywords: Arabic script Kyrgyz alphabet, Kyrgyz language, Kyrgyz
literature, the alphabet, spelling rules.
1. GİRİŞ
1924 yılının Ocak ayında toplanan Türkistan ASSR meclisinin 12’nci
kurultayında alınan “Kırgızlar ve Uygurlar gibi küçük toplulukların da kendi
dilleriyle yazmaları” kararı, Kırgız yazı dilinin ve edebiyatının resmen başladığı
*
Yard. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
6
tarih olarak kabul edilir. Bu tarihe kadar Kırgızlar 1910’lu yıllara kadar geleneksel
Çağatay yazısının devamı olan Arap harfli yazıyı; 1911’den itibaren bazen
Kazakların bazen de Özbek veya Tatarların1
alfabelerini kullanıyorlardı.
1918’den itibaren başlatılan eğitim seferberliğinden sonra, oluşturulacak
alfabeyi, yazım kurallarını ve nihayet yeni dil ve edebiyatı geliştirecek “Kırgız
entelektüeli” kısmen oluşturulmuştu. Hazırlanan zemin üzerine inşa edilecek
Kırgızca ve Kırgız edebiyatı için geriye sadece Kırgızlara özgü bir alfabe ve yazım
kuralları kalmıştı. Bunu da 1924 yılında İşenaalı Arabayev başkanlığındaki KaraKırgız
Eğitim Komisyonu gerçekleştirmiştir.
Arabayev’in 1924 yılında hazırladığı ve 1925 yılında Moskova Merkez
Matbaası tarafından 10.000 adet basılan Cazuu Colunda Saamalık adlı eserde, ilk
Kırgız alfabesi, Kırgızcadaki sesler, bunların özellikleri ve yazım kuralları
hazırlanmış; hatta bazı temel dil bilgisi de tanıtılmıştır.
Arabayev’in 23 harften oluşturduğu ilk Kırgız alfabesi eleştirilere maruz
kalmıştır. Kırgızcadaki “y” sesi için herhangi bir harfin kullanılmaması, söz içindeki
“ı, i” seslerinin yazım kurallarında gösterilmemesi gibi konular sıkıntı yaratmıştır.
Yapılan eleştirileri değerlendiren Arabayev, 1926 yılında Alip-Bee adını verdiği 84
sayfalık yeni ve ihtiyaca cevap verebilecek bir alfabe kitabı hazırlayıp bastırmıştır.
Bu eserde artık Kırgızcadaki seslerin karıştırılmayacağı bir alfabe sistemi
oluşturulmuştur. Yeni alfabede 24 harf ve kırbaçı adı verilen “hemze”
kullanılmıştır. Sözcüklerin yanlış okunmaması için çok sağlam yazım kuralları
geliştirilmiş; bunların tatbiki için esere zengin metinler ilave edilmiştir. Eklenen
metinler eğitim gören öğrencilerin ve halkın bilgilenmesi için de özem arz
etmektedir.
Alip-Bee’nin basımı ile alfabe tartışmaları nihayet bulmamıştır. Bu sefer de Arap
harflerinin yazılışında, öğretilmesinde, matbaada kullanılmasında sorunlarla
karşılaşıldığı yönünde eleştiriler gelmeye başlamıştır. Tartışmaların sonucunda,
diğer Türk boylarının da Latin alfabesine geçmiş olmasının verdiği rüzgarla, 1927
yılında yeni bir karar alınmış; devam eden yıldan itibaren artık Kırgızlar da kendi
ses özelliklerine uygun Latin alfabesi kullanmaya başlamışlardır. Buna rağmen,
geçiş döneminde, yani 1930’a kadar Arap harfli kitapların basımı sürmüştür.
Bu makalede, 1924 yılından 1930 yılına kadar Kırgız yazı dilinin alfabesi olarak
kullanılmış Arap harfli Kırgız yazısını inceledik. Kırgız ses özelliklerine göre hangi
harfleri değiştirdiler, hangi sesi hangi harflerle gösterdiler, nasıl bir yazım kuralı
1
Tatar, Kazak ve Özbeklerin yazıları da Arap harfliydi. Fakat kendi lehçelerine özgü bazı
sesleri, yine Arap alfabesinden seçtikleri özel harflerle karşılıyorlardı. Bir anlamda, kendi
lehçelerine özgü bir sistem geliştirmişlerdi.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
7
uyguladılar, oluşturulan yeni alfabeyi bütün eserlerde aynı mı uyguladılar, bu alfabe
Kırgızcaya ne kadar uygundu, gibi soruların cevaplarını bulmaya çalıştık.
Şimdiye kadar Kırgızlarda alfabe sorunuyla ilgili pek çok çalışma yapılmış;
gerek Arap gerek Latin ve gerekse Kiril alfabesi çeşitli nedenlerle eleştiri
meydanında hisselerine düşen payı almışlardır. Bizim asıl gayemiz, bu ilk alfabe
denemelerinde ortaya çıkan durumun bugüne nasıl ışık tutacağını görmekti. Sonuç
bölümünde, günümüz Kırgız alfabesiyle ilgili bazı değerlendirmelerde, bu dönemin
önemi de ortaya çıkacaktır.
Makalemizi, konumuz olan döneme ait beş eseri tarayarak oluşturduk. Bu
eserlerin alfabe sistemleri ve yazım kurallarımı değerlendirirken, dönemine ait en
düzgün alfabe kitabı olduğu için Arabayev’in 1926’da bastırdığı Alip-Bee (Prunza,
1926. 84 sayfa)’yi temel aldık. Arabayev’in kaleme aldığı ve ilk Kırgız alfabesi olan
Cazu Colunda Saamalık (Moskva, 1925. 24 sayfa. 10.000 adet basılmış); anlatıcısı
Togolok Moldo (Moldo Bayımbet) olan şiir kitabı Nasıyat (Moskva, 1925. 22
sayfa); S. Karac Uulu (Karaçev)’nun kaleme aldığı iki perdelik komedi tiyatro eseri
Teñdik Colunda (Prunza, 1928. 41 sayfa) ve S. Karac Uulu’nun, İ. Mişin’in Nauka i
Repigiya adlı eserinden Kırgızcaya aktardığı İlim cana Din (Prunza, 1929. 59
sayfa), taradığımız diğer eserlerdir.
Özgün ilk Kırgız alfabesi, yazı dili ve edebiyatı filizlenmeye başlamadan önceki
dönemde de Kırgızların sözlü ve yazılı edebiyatları vardı. Arap harflerinden oluşan
ilk alfabenin oluşumunu daha iyi anlamak için 1920’li yılından önceki gelişmeleri
bilmek ve değerlendirmek gerekmektedir.
1.1. İLK KIRGIZCA ALFABEYE KADAR KIRGIZLARDA EĞİTİM,
YAZI DİLİ VE EDEBİYAT
Kırgız halkının ve aydınlarının sesini özgürce çıkarmaya başladığı 1990’lı
yıllardan önce, Kırgız dili ve edebiyatının başlangıcı 1920’li yıllar olarak kabul
ediliyordu. Bu tez, Türkistan’ı ekonomik anlamda sömürmek isteyen Rus
emperyalistlerinin kültürel arenada geliştirdikleri bir söylemdir.
Resmî Sovyet tezine göre Kırgızlara eğitimi, bilimi, kültürü öğreten Sovyet
rejimi olmuştur. Ekim Devrimi’nden önce Kırgızlar çok düşük okuma yazma
oranına sahip oldukları, bu azınlığın da dinî eğitimden başka bilgilerle ilgilenmediği
iddia edilmiş; bu resmî söylem sık sık tekrarlanarak “…milletin özgeçmişi ile
komplekse kapılması sağlanmaya…” (Cumakunova 2001: 65) çalışılmıştır.
Fakat bizzat Çarlık Rusya’nın Eğitim Bakanlığınca kayda geçirilmiş bilgiler,
resmî Sovyet tezinin tamamen doğru olmadığını göstermektedir. 1910 yılına ait bu
raporda, bütün Rusya İmparatorluğu sınırları içerisinde 1.085 medrese ve 10.003
okul hüviyetinde eğitim kurumu kayda geçirilmiştir (Bobrovnikov 1913: 40-41). Bu
okulların Türkistan bölgesindeki bazı eyaletlere dağılımı da şu şekildedir: Sır
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
8
Derya’da 804 okul, 31 medrese; Fergana’da 2446 okul, 204 medrese; Semerkand’da
2753 okul, 93 medrese ( İdirisov 2007: 46).
Osmankulov, Kırgız dili eğitiminin tarihini araştırdığı kitabında, 1981-1914
yıllarına ait daha ayrıntılı bilgiler vermektedir. Bu bilgilere göre 1891 yılında
Yedisu bölgesinde 64 okul ve medrese açılmış, buralarda 1251 öğrenci eğitim
almıştır. 1895’te okul sayısı 74’e, öğrenci sayısı 9086’ya yükselmiştir. 1897’de okul
sayısı 88, öğrenci sayısı 12.835 olmuştur. Türkistan Genel Valisinin Rusya Halk
Eğitim Bakanlığına yazdığı raporda, yönettiği beş bölgede 600 okul, 400’den fazla
medrese olduğunu belirtmiştir. Bu okulların 14’ü Pişpek (Bişkek)’te, 11’i
Karakol’da, 169’u Tüştük Kırgızistan(Güney Kırgızistan)’dadır. Bölgedeki
okullarda okuyanların çoğunluğunu Özbek öğrencilerin oluşturduğu bilgisi de
eklenmiştir (Osmankulov 1976: 34-36).
Eğer bu gerçekleri görmez de sözünü ettiğimiz resmî Sovyet tezini kabul
edersek; 19. yüzyılın ortalarından itibaren “Türkî Til”2
ile yazan Moldo Niyaz,
Moldo Kılıç Şamırkan Uulu, Nur Moldo, Adlaş Moldo, Osmanaalı Sıdık Uulu,
Belek Soltonoyev, Talip Moldo gibi Kırgız aydınlarını da hiç yaşamamış kabul
etmeliyiz. (Sultanova 2007: 4-5).
Bugün bile resmî Sovyet tezi paralelinde görüş bildiren bilim insanları vardır
(Kayıpov 2005: 21-22)3
. Bu tezde ısrarcı olanların, 1920’li yıllara kadar Çağatay
yazı geleneğinin, bütün Türk lehçelerini kapsayan bir “üst yazı dili” olduğunu
bilmemeleri imkânsızdır.
Burada, Kırgızların Devrimden önce çok okuyan, eğitimli, ileri bir kültür
toplumu olduğunu savunmuyoruz. Hatta Sovyet rejiminden sonra Kırgız halkının
eğitimde, bilimde, teknolojide hızla ilerlediğini, bu ilerlemenin kaynağında Sovyet
rejiminin olduğunu inkar da etmiyoruz ve bütün Türkistan’da okuma yazma
oranının %1-2’lerde olduğunu, Rusya İmparatorluğu ve Sovyetler Birliği’nin ilk
yıllarında en geri kalmış bölgelerin buralar olduğunun da farkındayız. Bunun
yanında, Kırgızların Devrim öncesinde de bir yazı dili kullandıklarını, eğitimlerini
bu dille yaptıklarını; yazarları olduğunu, eserler vücuda getirdiklerini de biliyoruz.
2
Bu terim, Çağatay yazı geleneğinin 19’uncu ve 20’nci yüzyıllarda bölge halkı tarafından
kullanılan adlarından biridir.
3
Süleyman Kayıpov’un, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi’ndeki yorumu,
Cumakonuva’nın alıntı yaptığımız tespitindeki kompleksin güzel bir tezahürüdür: “… 19.
yüzyılda Arapça okuma yazma bilen şairlerin ortaya koydukları eserlere “yazınsal eser”
örnekleri diyemeyiz. Onların hepsi irticalen şiir okuma sanatının ürünleridir. Bu sebeple
araştırmacılar, okuma yazma bilen akınları “cazgıç akındar (yazan âşıklar)” adıyla
göstermişlerdir…Cazgıç akınlar arasında edebî geleneğe çok yaklaşabilen sadece Moldo
Niyaz olmuştur… Buna rağmen Moldo Niyaz’ı edebiyat yani yazın temsilcisi olarak
gösteremeyiz…Kırgız halkının yazılı kültüre, yazın geleneğine sahip olması, ancak millî
basın yayına sahip olmasıyla mümkün olabilirdi. Böyle bir imkan , Kırgız halkının eline
ancak 1924 yılında geçmiştir…”
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
9
Ekim Devrimi’nden önce Çarlık Rusya, bölge halkını Ruslaştırmak gayesiyle
yerli Rus okulları açmıştır. Okullarda eğitim görecek bölge halkının çocuklarına
Rusça öğretmek ve onlar aracılığıyla halkın geri kalan kısmını yönetmek, bu eğitim
kurumlarının ana gayesi olmuştur. Okullara yoksul ailelerin çocukları veya hiç
ailesi olmayan çocuklar özellikle seçilmiştir.
Doğdukları günden beri yoksulluktan başka bir şey görmemiş, aidiyet
duygusundan yoksun bu çocuklar, kendilerine büyük imkânlar sunan okullara,
verilen eğitime ve eğitimi veren Ruslara inanmışlardı. Bu inanç, Ekim
Devrimi’nden sonra artarak devam etmiştir. İ. Arabayev, K. Sarıkulakov, A.
Cutakeyev, Sıdık Karaçev, Kasım Tınıstanov gibi Kırgız aydınları da bu okullarda
yetişmişlerdir (İdirisov 2007: 46).
İşenaalı Arabayev ve Hafis Sarsakeyev'in kaleme aldığı alfabe kitabı, bu yılların
ürünüdür. 15 Şubat 1911 yılında Ufa şehrinde basılan "Alifbe Yaki Tuta Okuu" adlı
bu kitap, bazı aydınlarca ilk Kırgız alfabesi olarak kabul edilir. Yazarlar eserin
amacını şöyle açıklamışlardır: "Bu Alifbeyi yazıp, bastırmamızın amacı Kırgız ve
Kazak çocukları için öz ana dilinde olan ders kitaplarını hazırlamak, onları ilim
dünyasına eriştirecek yüce yollardan bir olan Türk ve Tatar dünyasına ayak
bastırmaktır" (Cumakunova 2001: 67).
1917 yılının Kasım ayından 1918 yılının Şubat ayına kadar Büyük Ekim
Devrimi ülke genelinde yayıldı ve bütün ülke siyasi anlamda bolşeviklerin eline
geçti. Türkistan’ın pek çok halkı da bu sürece dâhil oldu. 30 Nisan 1918’de
Türkistan Sovyet Federal Cumhuriyeti kuruldu.
Ekim Devrimi gerçekleştikten sonra bölge halkına devrimi belletmek
gerekmekteydi. Rejimi sağlamlaştırmak için yoğun bir propaganda faaliyetine
ihtiyaç vardı. Propaganda yapmanın en güzel yolu ise basın yayın organlarıydı.
Fakat okuma yazma oranı çok düşük olduğu için Türkistan halkının pek çoğu bir
devrim olduğundan bile habersizdi.
Türkistan halkının %1-2’si okuma yazma biliyordu. Devrim’e kadar Özbeklerin
%2 si, Taciklerin %1,2 si, Kazakların %1’i (Başka bir kaynağa göre %2,1’i)
Kırgızların ise %0,6 sı okuma yazma biliyordu.
Bu durum Sovyet rejimini, ilkelerini, kuruluş gayesini halka öğretmek için
sistemin önünde büyük bir engel teşkil ediyordu. Bu engeli ortadan kaldırmak için
hemen okullar açma ve eğitimi geliştirme faaliyetlerine başlanıldı. 1919 yılının 15
Eylül tarihine ait rapora göre, bölgede 1,897 “Birinci Basamak Okulları” açılmış ve
bu okullarda 33,598 öğrenci okutulmaya başlanmıştır. “İkinci Basamak
Okulları”nın sayısı ise 36’dır. Burada ise 1,933 öğrenciye eğitim verilmeye
başlanmıştır (Cigitov 1987: 32). 1918 ve 1919 yılında açılan okullara öğretmen
yetiştirmek için pek çok şehirlerde kısa süreli kurslar verilmiştir.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
10
Yüksek öğrenim için de girişimlere başlanmış, 1919’un Nisan ayında Türkistan
Halk Üniversitesi (1920 yılından sonra adı Orta Asya Memleket Üniversitesi
olmuştur.) açılmış; 1920’de dört tane Pedagojik Teknikum (K.A. Timiryazev
Enstitüsü, Özbek, Kazak-Kırgız, Tatar Enstitüleri), 1921’de ise Türkistan İşçi-Çiftçi
Üniversitesi (Sonraki adı Orta Asya Komünist Üniversitesi) açılmıştır. (Oruzbayeva
1983: 269)
Yazılı edebiyatın, matbaanın, yayınların olmadığı bir yerde halka eğitim
vermek, ideolojiyi yaymak, onları siyasi oluşuma dâhil etmek zordur. Bu nedenle,
Türkistan Komünist Partisi’nin 17-25 Haziran 1918 tarihideki 1. Kongresinde,
ulusların kendi dillerinde yayın yapmaları gerektiği yönünde bir karar alınmıştır. Bu
karardan hemen sonra 1918 yılında Özbekçe 11 gazete ve 2 dergi; 1919 yılında
Kazakça 2 gazete; yine 1919 yılında Tacikçe bir dergi, 1920’de Türkmence bir
dergi, 1921’de Uygurca bir gazete çıkarılmaya başlanmıştır. 1924 yılının başlarında
Türkistan ASSR’sinde yerel dillerle (çoğu Özbekçe) 16-18 gazete ve 15 dergi
basılmıştır. İlk yıllar için yerel dillerde gazete ve dergi çıkarmak çok da zor
olmamıştır. Fakat kitap yazıp çıkarmak için biraz zamana ihtiyaç duyulmuştur.
Buna rağmen 1919 ve 1920 yıllarında az da olsa özgün, çeviri ve siyasi kitaplar
basılmıştır.
1920 yılında Taşkent’te Türkistan Memleket Matbaası kuruldu (Türkmambas).
Bu matbaada 1921 ve 1922 yıllarında Özbekçe 32, Kazakça 21, Türkmence 2,
Tacikçe 1 okuma kitabı yayınlandı. 1920-1924 yılları arsında basılan bütün
kitapların bölge lehçelerinde dağılımı şu şekildedir: Özbekçe 66, Kazakça 45,
Türkmence 11, Tacik-Farsça 3 kitap (Cigitov 1987: 33).
Yayınlara yardım etmek için 1922-23 yıllarında Moskova’da “Merkezî Doğu
Matbaası, Merkezî Batı Matbaası adıyla iki yayınevi kuruldu. Merkezî Doğu
Matbaası sayesinde Türkistan lehçelerinde kitaplar, yayınlar çıkmaya başlamıştı.
Fakat bu lehçelerle ilgili yazım kuralları, dil bilgisi, alfabe, terminoloji çalışmaları
henüz yapılmamıştı. 1921 yılının sonunda bu maksatla Türkistan Eğitim
Bakanlığı’nda alt komisyonlar kuruldu. 1921’de Özbek, Kazak-Kırgız İlim
Komisyonu, 1922’nin ortalarında Türkmen İlim Komisyonu, aynı yılın sonunda
Tacik İlim Komisyonu kuruldu. Bunlar, kendi dilleriyle ilgili incelemeler yapıp
okuma kitabı, alfabe, dil bilgisi ve değişik edebi kitap hazırlamak; öte yandan da
halktan folklorik malzemeleri toplamakla görevlendirilmişlerdi.
Kırgızistan, Sovyetler Birliği içinde en az gelişmiş özerk devlet olan Türkistan
ASSR’nin en geri bölgesiydi. Çalık Rusya’nın uygulamaları, kıtlık, yer değiştirme,
hastalık ve savaşlar neticesinde Kuzey bölgesindeki (Ala Too’nun kuzeyi) Kırgız
halkının nüfusu %41,4 azalmıştı (Cigitov 1987: 35).
Kırgız halkının göçebe ve yarı göçebe yaşıyor olması, burada okul açmayı ve
öğrenci barındırmayı zorlaştırıyordu. 1918’de Pişpek’te, 1919 Prjevalski’de, Calal-
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
11
abad’a yakın Kögart’ta, 1920’de Tokmok’ta, Narın’da, Oş’ta, Canıcol’un Ak-Suu
şehrinde yatılı okullar açıldı. Bu okulların sayısı 1924 yılına kadar 18’i buldu.
Üniversite eğitimi alan Kırgızlar azdı. Mesela Orta Asya Memleket
Üniversitesi’nde hiç Kırgız öğrenci yoktu. 1920-1924 yılları arasında Taşkent ve
Almatı’daki Orta Asya Komünist Üniversitesi, Türkistan Memleket Üniversitesi’nde
kız ve erkek Kırgız öğrencilerin sayısı 300-350 civarındaydı. Mevcut okulların ve
üniversitelerin Kırgızistan’a uzak olması, Kırgızların oralarda eğitim almasının
zorluğu, 1924 yılında Türkistan Merkezî Komitesi’ne “Kırgızlar ve Tacikler gibi
sayıca az halkların kendi bölgelerinde enstitüler açılması” kararını aldırdı.
Kazaklar ve Özbekler 1918-1919 yıllarında kendi dillerinde kitap, gazete, dergi
vb. yayın organlarını çıkarıyorlardı. Bu yıllarda Kırgızların kendilerine mahsus
okuma kitapları bile yoktu. Özbek, Tatar ve Kazakların kitaplarından faydalanarak
okuyorlardı. Kırgız öğretmenler bile bu lehçelerde eğitim almak zorunda
kalıyorlardı. Bu ve benzeri nedenlerden dolayı ana dilde yazma gerekliliği kendini
gösterince, Türkistan Merkezî Komitesi ve Türkistan ASSR Hükümeti, Kırgız
dilinde yayın başlatmak için faaliyetlere girişti.
1924 yılının Ocak ayında yapılan Türkistan ASSR Meclisi’nin 12. Kurultayı’nda
Kırgızlar, Uygurlar gibi yazısı olmayan halkların lehçelerinde yayın yapma kararı
alındı. Bu karar doğrultusunda, 1923-1924 eğitim yılında Türkistan Memleket
Öğretmenleri Meclisi’nin alt organı olan Kırgız (Kazak-Kırgız) İlim Komitesi
içinden “Kara-Kırgız İlim Komitesi” adıyla yeni bir komite kuruldu. Böylece
Kazakların ve Kırgızların eğitim faaliyetleri ayrılmış oldu.
Kırgız gençlerinin eğitimlerini tamamlayarak yavaş yavaş okudukları meslek
okullarından mezun olmaya başlaması ve Türkistan Özerk Cumhuriyeti
yöneticilerinin Kırgızca gazete, dergi ve kitap basılmasının ihtiyaç olduğunu
görmesiyle, 1923 yılında Türkistan Özerk Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı
bünyesinde yeni bir alt komisyon kuruldu. Eski eğitimci İşenaalı Arabayev’in
başkanlık yaptığı bu komisyon 1924 yılında Arap harflerinden oluşan ilk millî yazı
dilinin alfabesini çıkardı. Aynı komisyon kullanılacak terimler meselesinin, Kırgız
okullarında okutulacak Kırgızca ders kitaplarının yazılmasının ve Kırgızca olarak
neşredilecek ciddî bir gazetenin temellerini attı.
Kurulan alt komisyonun üyelerinin tecrübesiz olması, sağlam bir ilmî dilin
temellerini atacak kadroların azlığı ve yüksek okullarda okuyan gençlerin yazarlık
istidatlarının tam manasıyla gelişememesinden kaynaklanan problemler dolayısıyla
bir yıla yakın bir zaman hazırlık devresi geçirilmiştir. Basılacak kitapların metinleri
hazırlanmış ve 1924 yılının sonuna kadar iki ders kitabı, iki ilmî el broşürü, “Erkin
Too” gazetesinin üç sayısı çıkmış; çeşitli konularda elle yazılmış yedi kitap ise
matbaada basılması için hazır hâle getirilmiştir. Bunlar, “Semetey”in bazı bölümleri,
Moldo Kılıç’ın yazdığı “Kanattuular”, Togolok Moldo’dan derlenen “Nasıyat”,
Abılkasım Cutakev’in yazdığı “Lenin Koşogu”, Poemaları (Manzumeleri) ve Kasım
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
12
Tınıstanov’un yazdığı “Kasım Irlarının Cıynagı ” adlı şiir kitabıdır (Cigitov 1987:
37).
Kırgız entelektüelinin temelini 1921-1924 yılları arasında Taşkent ve
Almatı’daki okullarda eğitim gören öğrenciler kurmuştur. 1924’e kadar ilk Kırgız
aydınlarının yazı dilleri Özbekçe, Kazakça ve Tatarca idi. Bu tarihten sonra kendi
lehçelerinde yazmaya başladılar. Kırgız öğrencilerin 1924 yılından önceki yazıları,
söz konusu lehçelerin yayın organlarında çıkmıştır. Dolayısıyla, 1924 yılından
önceki Özbek, Kazak, Tatar edebiyatlarında, Kırgız gençlerinin emekleri ve Kırgız
düşüncesi de vardır, denilebilir.
1924’e kadar Kırgız öğrenciler kendi dillerinde basit gazeteler ve el yazısı küçük
broşürler çıkardılar. Taşkent’te hazırladıkları “Erkin Caş” adlı duvar gazetesi; Orta
Asya Komünist Üniversitesi’nin kurslarına katıldıkları esnada hazırladıkları
“Tuñguç Adım” almanağı bunlardan birkaçıdır. Aynı zamanda eğitim aldıkları
yerlerin yerel gazete ve dergilerinde çeşitli yazılar, şiirler de yayınladılar. Ayrıca bir
perdelik “Koyçu-çaban” piyesini de sahnelediler.
Almatı’da okuyan Kırgız gençleri, kendi dillerindeki şiir, masal, hikaye vb.
yazıları “Jas Kalem” adlı duvar gazetesinde ve “Saule” adlı el yazma dergide
yayımladılar ve bir drama da sahnelediler.
İlk Kırgız entelektüelleri sadece Taşkent ve Almatı’da değil, aynı zamanda
Kırgızistan’ın çeşitli yerlerinden de yetişmiştir. Bunlardan en önemlileri Togolok
Moldo, Isak Şaybekov, Abılkasım Cutakeyev, Toktoraalı Talkanbayev, Orozakun
Lepesov, Cumadıl Tülögabılov gibi okuma yazma bilen akınlardır. Bunlar
şiirlerinde “yeni dönem, Bolşevik partisi, Sovyet idealleri, siyasi hareketler,
kadınların sorunları” gibi konuları sıkça işlemişlerdir. Halk arasında Sovyet
ideolojisinin ve eğitiminin kabul görmesinde okuma yazma bilen akınların katkısı
azımsanmayacak ölçüde etkili olmuştur. Bu akınların şiirleri yazılı ve sözlü
edebiyatla halk arasında dolaşmış; aynı zamanda kitap, dergi olarak da basılmıştır.
1924 yılının sonbaharında Kırgızistan, Türkistan ASSR’sinden ayrılıp ayrı bir
eyalet oldu. 1925 yılında bu eyalet konfederatif bir yapıda şekillendi. 1 Şubat 1926
yılında Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği’nin bağımsız bir devleti olarak ilan edildi. Bu, Kırgız halkının kendi
gelişimini sağlaması ve diğer halklarla denk seviyeye gelmesi için verilen önemli
bir fırsattı. Ülke bir yandan ekonomik ve siyasi, öte yandan kültürel ve sosyal
gelişimini ilerletmek için seferber oldu.
Kırgızistan’da bilimsel çalışmalar düzenli bir sürece girdi. 1924’te Pişpek ve
Tüp’te Kırgız gençleri için dokuz yıllık okullar, 1925’te Oş’ta 2-3 yıllık pedagojik
teknikumlar ve yine Pişpek’te Kırgız Eğitim Enstitüsü açıldı. Pişpek ve Tüp’te
açılan okullar da sonradan teknikum seviyesine getirildi. Pişpek, Karakol ve CalalAbad’da
teknik eğitim okulları açıldı. 1927’de Frunze İşçi Fakültesi, 1928 yılında
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
13
Kız Pedagojik Teknikumu kuruldu. 1929 yılında ülkede profesyonel eğitim veren
okul sayısı 15i buldu. (Cigitov 1987: 39).
1924’ten itibaren ana dilde yazılan kitap, dergi ve gazeteler Kırgızcaya
uyarlanan Arap alfabesiyle kaleme alınmıştır. 1925 yılından sonra Kırgız aydınlar
uyarlanan yeni alfabeyi yazmada, okumada, öğrenmede; daktilo kullanmada,
matbaada zorluklar çıkardığı gerekçesiyle tartışmaya başladılar. Tartışma,
devamında yeni alfabe fikrini gündeme getirmiştir. Nihayet 1927 yılında, diğer Türk
halkları gibi Kırgızlar da Latin alfabesine geçmiştir.
Kırgızca yayımlanan basılmış ilk belge olan “Erkin-Too” gazetesi, 7 Kasım
1924 tarihinde Taşkent’te yayın hayatına başlamıştır. Kırgızistan’da çıkan “Leninçil
Caş” (7 Kasım 1926) ikinci Kırgızca yayındır. Sonra “Cer Töñkörüşü” (Oş, 1927)
ve “Sabattuu Bol” (Frunze, 1930) gazeteleri yayımlandı. “Erkin Too” gazetesi,
Kırgızistan’da “Kızıl Kırgızistan” adıyla yayın hayatına devam etti. 1926 yılında
“Komünist” dergisi, 1928 yılının Mayıs ayında “Cañı Madaniyat Colunda” adlı
pedagoji ve eğitim dergisi, aynı yılın Kasım ayında “Dıykan” adlı tarım dergisi
çıkmaya başlamıştır.
Yeni Cumhuriyet’in ilanıyla Kırgızca kitapların basılmasına hız verildi. 1925
yılında 30, 1926’da 31, 1927’de 72, 1928’de 75 kitap basıldı. 1925-29 yılları
arasında siyasi, ekonomik konularda 166, okuma kurallarından bahseden 50, edebî
özellikte 46, farklı konular içeren 34 kitap basıldı. Basım işlerinin hızlanmasında en
büyük pay, Moskova Merkezî Yayıncılık ve bu birimde kurulan Kırgız
Bölümü’nündür. 1926 yılında kurulan Kırgız Memleket Yayınları (Kırgızmambas)
yazılı edebiyatın gelişmesinde ve matbuatın Kırgızistan’a yerleşmesinde öncülük
etmiştir.
1925-30 yılları ilim, dil, eğitim, sanat, ekonomi alanlarında kuruluş yılları
oluştur. 1927 yılının Kasım ayında “Kızıl Uçkun” adlı bir edebiyat kulübü
kurulmuştur. U. Abdukaimov, K. Bayalinov, K. Cantöşev, S. Karaçev, K. Malikov,
A. Tokombayev, M. Elebayev vb. gibi edipler kulübün aktif üyelerinden bazılarıdır.
2. KIRGIZCA İLK (ARABAYEV’İN) ALFABE SİSTEMİ VE YAZIM
KURALLARI
Kırgızlar, 1924 yılında kurulan ve İşenaalı Arabayev’in başkanlık yaptığı
komisyonun çalışmaları neticesinde Arap harflerinden oluşan ilk millî yazı dili
alfabesine kavuşmuşlardır. 1925 yılında Cazuu Colunda Saamalık adlı eserde ilk
örneği verilen alfabe, 1926 yılında bastırılan Alip-Bee adlı eserle düzeltilmiş ve
genişletilmiştir. Arabayev’in imzasını taşıyan iki eser arasında bazı farklılıklar
vardır.
Cazuu Colunda Saamalık’taki alfabede sesleri göstermek için 23 harf ve
“kıvaçı” denilen “hemze” kullanılmıştır. İçseslerdeki “ı, i” ünlüleri yazımda
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
14
gösterilmemiştir. Eskiden kullanılan geleneksel yazım kurallarının etkisi bu
alfabede fazlasıyla gözlenmektedir.
Alip-Bee’de ise sesleri göstermek için 24 harf ve “kırbaçı4
” adı verilen “hemze”
vardır. Burada “y” sesini göstermek için “ې ,ٻ) y) harfi ilave edilmiş, içseslerdeki “ı,
i”ler de dâhil olmak üzere, bütün sesler harflerle gösterilmiştir.
Arabayev, oluşturduğu alfabedeki harfleri ve harflerin ses değerlerini şu şekilde
açıklamıştır:
“Bizim kırbaçıdan ( ) başka 24 harfimiz var. Bunlar:
ا) a), (b), (p), ت) t)5
, ج) c), (d),
(r) ,ز) z), (s), (ş), ع) ġ), چ) ç), ق
(), (k), گ) g), ڭ) ñ), (l), (m) , (n), (o), ۇ) u), (e), ى) i), ې ٻ
(y). Bunlardan ا) a), (o), ۇ) u), (e), ى) i), ې ٻ) y) ünlü sesleri gösteren
harflerdir. Diğer 18’i ünsüz sesleri gösteren harflerdir. Bu 24 harften “ا) a), ق
(), ع) ġ),” kalın; “ (k), گ) g), (e)” ince sesleri gösteren harflerdir. Diğer
18 harfin önünde eğer kırbaçı ( ) varsa ince, yoksa kalın okunur.” (Arabayev
1926: 16)
Arabayev’in “kırbaçı” dediği şey, Arap alfabe sistemindeki “hemze”dir. Kalın
veya ince sıradan oldukları belirli olmayan harflerle teşkil edilmiş bir sözcüğün
yazımında, eğer sözcük ince sıradan ise başına kırbaçı (hemze) konulmaktadır. Bu
sayede sözcüğün nasıl okunması gerektiği rahatlıkla ayırt edilebilmektedir: Mesela;
süyöt “seviyor” sözcüğünün bu alfabeyle yazılımı ت ۇ "şeklindedir. Fakat yazımı
bu şekilde bırakırsak sözcük iki şekilde okunabilir: “süyöt, suyot”. Çünkü
sözcükteki ünlülerin ince sıradan mı yoksa kalın sıradan mı olduğu belli değildir.
Böyle durumlarda “kırbaçı” devreye girmekte ve sözcüğün yazımı şu şekilde
.(süyöt"# (ۇ ت :oluşturulmaktadır
Eğer sözcükteki ünsüzlerde ünlülerin hangi sıradan okunacağına dair bir ipucu
varsa, o zaman kırbaçıya gerek duyulmamaktadır: Mesela; “ketüü” sözcüğü ince
sıradan okunması gerektiği için ۇٴۇ #&%şeklinde yazılmalıydı. Ama kelimedeki ince
sessiz k ( )’nin varlığı, bu sözcüğün ince sıradan okuması gerektiğini gösteren bir
ipucudur. Dolayısıyla kırbaçıya gerek kalmaz ve sözcük ۇۇ &%şeklinde yazılır. Bu
yazım özelliği Kırgızların Arap alfabesi kullandıkları döneme ait taradığımız beş
eserde de kullanılmıştır.
4
Arabayev, sözcükleri ince sıradan okutan “hemze”ye Cazuu Colunda Saamalık’ta
“kıvaçı”, Alip-Bee’de “kırbaçı” adını veriyor. “Kıvaçı” sözü, Kazakçaya daha yakın bir
söyleyiştir. Fakat “kırbaçı” Kırgızca söyleyişe uygundur. Bu tercih, terimlerin de
Kırgızcalaştırıldığını göstermesi bakımından dikkat çekicidir.
5
Eser basılırken bu harfin yazılımı matbaada unutulmuştur. Arabayev, alfabede 24 harfin
olduğunu belirtmiş ve bu harfleri eserinde göstermiştir.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
15
Yukarıda sözünü ettiğimiz yazım kuralları Arabayev’in tanıttığı bir kullanımdır.
Bunun dışında, Alip-Bee’yi incelerken bizim fark ettiğimiz bazı yazım
kurallarından da bahsetmemiz gerekir. Yazımda özelliği olan sözcükleri seçip
gösterirken, örneklerin karşısına parantez içinde sayfa numaralarını verdik: ' (ا
açıtıp (15) gibi.
2.1. “ب “ harfinin “p” sesi için kullanımı:
Kendilerine özgü bir alfabe ve yazım oluşturmadan önce Kırgızlar da
Türkistan’daki diğer Türk boyları gibi Çağatay geleneğinin devamı olan bir yazım
kullanıyorlardı. Eski yazımda “p” sesi için genellikle ب harfi kullanılmıştır.
Yeni alfabe sistemine geçen Kırgızların, eski alışkanlıklarını terk edemedikleri
görülmektedir. Halbuki Arabayev, yeni sistemlerinde “p” sesi için Farsların
alfabelerinde de var olan پ harfinin kullanılacağını belirtmiştir (Arabayev 1926:
16). Fakat sözcüklerde geçen bütün “p” sesi için پ harfi kullanılmamıştır. Özellikle
söz içi ve sonundaki “p” sesi için ب harfi çokça kullanılmıştır:
+',-' taptı (6), ب & köp (14), ' (ا açıtıp (15), ۇ
orup (19), ب dep (19),
+.,/' tepşi (23), +0,-( çapı (24), +12-3,-3 apançı (37), ۇب
ۇ4# cürüp (41),
ۇب2ۇٻۇ #"süyünüp (55), +
-%,-,"ا aspaptarı (75),
%, ٻ # iyiptir (80), +1, epçi (82).
Söz başındaki “p” sesi için daima پ harfi kullanılmıştır:
ق-1 5 pıça (24), ۇل5 pul (36), ۇت5 put (42), +"ا-
5 parası (45), -'
-5 parta (47),
ا- 5 payda (50).
2.2. Ünlü harflerinden sonra kullanılan “ ” ve “ٻ “harflerinin “-yı- / -yi-”
seslerini karşılaması:
Alip-Bee’de tespit ettiğimiz bu yazım özelliği diğer eserlerde yoktur.
Arabayev’in ünlü harfler olarak belirttiği “ا , ,ۇ , ,ٻ “ , harflerinden sonra gelen “
” ve “ٻ “harfleri, eserdeki gibi sadece “ı, i” ve “y” seslerini değil; “-yı- / -yi-“
seslerini de karşılamaktadır:
ا ,
Ibrayım (18), 7اٻ ayıldın (18), 3 ıyın (20), 8ٻ & kiyiz (26), +9ا 7 ا
ayıldaġı (27), ا8ۇ uzayıp (32), /:7
ٻ & kiyirilgen (44), 2ٻ & kiyinip (55), ٻ'-اٻ
aytayın (77),
',ٻ # iyiptir (80), ٻ #' tiyip (82).
“ٻ “harfi bir örnekte ünsüz harften sonra “-ıy-” seslerini karşılamaktadır:
8 ,
ا 2-3ٻ dıyandarıbız (76).
2.3. Metinde “ı” ve “i” seslerini gösteren “ (ى “(harfinin yazımda
gösterilmemesi:
Alip-Bee’de söz başı, içi ve sonunda bulunan bütün “ı” ve “i” sesleri “ (ى “(
harfiyle gösterilmiştir. Bu, bir yazım özelliğidir. Fakat yazım hatası olarak kabul
edilemeyecek kadar çok örnekte “ı, i” sesini gösteren “ (ى “(harfi kullanılmamıştır.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
16
Bunun nedenini eski yazım geleneğinin henüz tamamen unutulamamış olmasına
bağlayabiliriz.
+; 8 , 7' t(i)libizdegi (16), 7
ٻ # iyril(i)p (34), 8,
/7/"
/2 nerselerib(i)zdin
(43), +"-3"3 (ı)sası (75), 2< m(i)nip (78), 8 ,
-, barıb(ı)z (79),
, b(i)r (80),
8,
=-9ا aġalarıb(ı)z (81).
2.4. Aynı sözcüklerin farklı yazılımları:
Sayıları çok olmamakla beraber bazı sözcüklerin Alip-Bee’deki yazılımlarında
farklılıklar tespit ettik. Bizce bu farklılıklar dizgi hatasıdır. Çünkü farklı da
yazılsalar, genel bir yazılımları metinde gözlenmektedir:
Metinde “uzak” anlamındaki “ıraa” sözcüğü genellikle ااق)
18) olarak
yazılmış olsa da bazen sözcüğün اق
ıra (20) şeklinde kısa ünlülü şekline de
rastlanmaktadır.
Kırgızcada “hepsi, tamamı, bütün” anlamlarına gelen “baarı” sözcüğü %70
oranında ى
ا ,-olarak uzun ünlülüdür. Fakat yaklaşık %30 oranındaki yazılımı ise
.şeklindedir
-, ى
Kırgızca “resim, şekil” anlamındaki süröt sözcüğü üç değişik şekilde yazılmış:
.(45” (süüröt"# “ۇۇ
ت ,(43” (sürööt"# “ۇ
ت ,(33” (süröt"# “ۇ
ت
2.5. Dizgi hatasından kaynaklanan yanlış yazılımlar:
Alip-Bee’de bazı sözcüklerde yazım yanlışları vardır. Bunların oranı bir hayli
fazladır. Bu farklı yazımların matbaadan kaynaklandığı çok açıktır:
“Tabışıbız” 8 , . ,-' yazılması gerekirken “tabışııbz” 8, . ,-' (16) yazılmış;
“ılıp” 7 3 yazılması gerekirken “ıılıp” 7 3 (45) yazılmış; “barabız” 8 ,ا ,-
yerine “barayız” 8 ا) ,-
64) yazılmış; “turuñuz” 8ۇڭۇ
ۇ 'yerine “turuguz” 8ۇ&ۇ
ۇ '
(69) yazılmış; anlam gereği “köp” & yazılmalıyken “ap” -3 (77) yazılmış;
anlam gereği “küz” 8ۇ &yazılmalıyken “köz” 8 & (32) yazılmış; “emesbi?” +,"/<
yazılmalıyken “demesbi?” +,"/< (82) yazılmış; “ayıbız” 8 , -3 yazılmalıyken
“ġayıbız” 8 , -9 (83) yazılmış.
Şu iki sözcüğün yazılımında sözcüğün başına kırbaçı (hemze) konmalıyken
unutulmuştur: “süyünüp” ۇب2ۇ ۇ) "55), “üçöö” (ۇ) 26).
Arabayev’in Alip-Bee’deki alfabe sisteminde غ)gayın) harfi olmadığı hâlde, iki
örnekte ع) ayın) yerine bu harf kullanılmış: “cataġılarġa” -@
A @-'3-4 (80),
“ouġan” ن@-ۇ3 (83).
Yukarıda maddeler hâlinde gösterdiğimiz yazım farklılıkları haricinde, AlipBee’de
tespit ettiğimiz harfler ve karşıladıkları sesleri aşağıda tablo hâlinde verdik:
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
17
Harfin Adı Ses
Değeri
Sözcük
Başında
Sözcük
Ortasında
Sözcük
Sonunda
Elif “a” ا- -
Be “b” , C
Cim “c” D D ج
Çim “ç” 1 1 E
Dal “d”
Güzel He “e” , / /
- “f” - - -
Ge “g” ; : F
Ayın “ġ” 9 G H
- “h” - - -
Ye “ı” I ى
Ye “i” # ئ
- J - - -
Kaf “” 0 3 ق
Kef “k” & آ
Lam “l” L L
Mim “m” < <
Nun “n” 2 2
Sağır Kef “ñ” - ڭ ڭ
Vav “o”
Hemze, Vav “ö” #
Pe “p” 5 5
Ra “r”
Sin “s” M M
Şin “ş” N N
Te “t” % % O
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
18
ۇ ۇ ۇ “u “ötre, Vav
Hemze,Vav,
ötre
ۇ ۇ #ۇ “ü“
- “v” - - -
Ye
(Noktaları alt
alta)
ې ې ې “y“
ز ز ز “z “Ze
Lam-elif “la” = =, A A
-ا -ا اا “ā “elif Çift
Çift Güzel He “ē” / /
Ötreli Çift
Vav
ۇۇ ۇۇ ۇۇ “ū“
Hemze, Ötreli
Çift Vav,
ۇۇ ۇۇ #ۇۇ “ǖ“
وو وو وو “ō “Vav Çift
Hemze, Çift
Vav
# “د”
Kırgızların kendi ses düzenlerine göre hazırladıkları Arap alfabesi ile yazdıkları
döneme ait taradığımız diğer dört eserde, Arabayev’in kendi yazdığı diğer bir eseri
de dâhil, bazı farklı yazım kullanımları görülmektedir.
3. CAZUU COLUNDA SAAMALI ADLI ESERDEKİ YAZIM
KURALLARI:
1925 yılında Arabayev’in başkanlığında oluşturulan Kara-Kırgız İlim
Komitesi’nin gayretleriyle hazırlanan Cazuu Colunda Saamalık, önceden de
belirttiğimiz gibi, Kırgız yazı dilinin ilk alfabe, yazım ve dilbilgisi kitabı
denemesidir. Bu çalışma birtakım eleştirilere maruz kalıca, Arabayev, yapılan
eleştiriler ışığında Alip-Bee adını verdiği yeni bir eser meydana getirmiştir. Bu
nedenle, Cazuu Colunda Saamalık ile Alip-Bee’deki yazım ve alfabe arasında ciddi
farklılıklar vardır. Bu farklılıkları aşağıda maddeler hâlinde göstermeye çalıştık.
3.1. Söz başı seslerdeki farklı kullanımlar:
Eserdeki söz başı “a-” sesi, Alip-Bee’den farklı olarak W harfi ile gösterilmiştir:
OA % W aytılat (5), OW at (11), زMLI3W aılsızdın (11), ل-3-MقW asaal (14), -3
W
aran (16) vb.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
19
Uzun “aa” sesi için söz başında اW , söz ortasında ve sonunda اا harfleri
kullanılmıştır: -@
ا-N şaarġa (16), XL-<ا "-saamalı (kapak).
Sözbaşı “e-“ sesi için ا harfleri kullanılmıştır. Söz içinde ve sonunda AlipBee’deki
kullanım bu eserde de aynıdır: ى/
7I1&/:Y ا emgekçileri (kapak), ۇۇ7I1Z ا
ençilüü (3), ۇۇ/
%آ "ا eskertüü (3), :I
ا erigin (4), ۇۇ7 ا elüü (9), +آ ا eki (12).
Söz başı uzun “ee-“ sesi için ا harfleri kullanılmıştır: 1
ا eerçip (9),
ا
eer (15).
Söz başı “i-“ sesi için ا harfi kullanılmıştır: +%آI7/آ1ا içkelikti (3), /آ1ا içke (9),
/,Z/Nا işenbe! (22). Bir yerde ا #harfleri ile gösterilmiştir: ات #it (22).
Söz başı “ı-“ sesi için Iا harfleri kullanılmıştır: ل آX"Iا ısı-köl (14), ق-ZIا ına
(19). Bir yerde ا harfi ile gösterilmiştir: ى Z3Nا ışındı (15).
Söz başı “o-“ sesi için او harfleri; +%%او ottı (15), ولNاو oşol (16), ى ZوNاو
oşondoy (8); Uzun “oo-“ sesi için اوو harfleri kullanılmıştır: ن Zزۇ ا oozunon (3),
.(5 (oozdu ا ز ۇ
Söz başı “ö-“ sesi için او #harfleri kullanılmıştır: ن
; ۇ ز ا #özdürgön (3),
&& <
ا #örmökkö (15), ۇز ;ا #ögüz (10);
Söz başı “u-“ sesi için اۇ harfleri; ۇن اۇ uydun (11), -0Nۇ
اۇ uruşa (15), ۇ%3اۇ
utu (8); uzun “uu-“ sesi için اۇۇ harfleri kullanılmıştır: ۇLاۇۇ uulu (kapak).
Söz başı “ü-“ sesi için اۇ #harfleri kullanılmıştır: ۇۇ 2اۇ #ündüü (3), ۇن)اۇ #üçün
(5), ون اۇ #üydön (16).
Ünlülerin söz içi ve sonundaki kullanımları Alip-Bee’deki şekliyle yazılmıştır.
3.2. “ı, i” seslerinin söz içindeki durumu:
Cazuu Colunda Saamalık adlı dilbilgisi kitabında, “ı, i” seslerinin söz içindeki
kullanımları Alip-Bee’den farklıdır. Tek heceli sözcüklerde genellikle “ı, i” seslerini
gösteren bir harf kullanılmamaktadır. Arabayev, bu şekildeki kullanımın yazımı
kolaylaştırdığı kanaatindedir (Arabayev 1925: 7). Son hecede de bu sesler
umumiyetle gösterilmez. Sözcüklerin okunuşunda karışıklık olmayacağı bütün
hâllerde söz içi “ı, i” sesleri için harf kullanılmamıştır:
XL-[ halı (kapak), 4 cıl (kapak), ,-% tabış (3), ( çıġıp (3), Z nım (4), 3
ış (4),
& kir (4), 8@
3 ırġız (4), X%,-% taptı (7),
, bir (7), ب &
kirip (7),
3 ır
(7), XL
-0.-3 aşarlı (8), ش-
4 carış (8), L/&
% tirkelip (12), م-
4 cardım (12),
شLIڭ-4 cañılış (14), م ,/
berdim (14), X%7< mıltı (14), -C73 ılba (22), -C38I3 ızıba!
(22), 8M_/;< ا emgeksiz (22).
Yukarıda özetlemeye çalıştığımız kuralların dışında, herhangi bir kural
tanımaksızın “ı, i” sesinin söz içinde “I “harfiyle gösterildiği örnekler de çoktur. Bu
durum bize oturmamış yazımın ipuçlarını vermektedir:
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
20
تAI% W aytılat (5), Z
IC birinin (6), 8 3 ız (6), ۇۇ
3 ıruu (6),
C biröö (9),
Z-@
ۇ %turġanın (10), /Z
C
C bir-birine (12), تAI8-4 cazılat (15), /ZIN C-% tabışına
(18), /L % tilek (18), IZ MI-3 aysının (19).
3.3. “ġ” sesinin durumu:
Alip-Bee’de “ġ” sesi “ع) ayın)” ile gösteriliyordu. Bu eserde “غ) gayın)” harfi
ile gösterilmiştir: ن
@-ۇ %L C bolo-turġan (10), ا Z-L8-4 cazılġanda (5), 8L-4 calġız
(7),
@ 4 coġor (16).
3.4. “y” sesinin durumu:
Alip-Bee’de “y” sesi için “ ې , ې ” harfleri kullanılmıştı. Bu eserde “ı, i, y “ sesleri
için “ , ` “ harfi kullanılmaktadır:
ۇۇ%3-II" sıyatuu (3), I -00I( çıandıġın (4), تAI%IW aytılat (7), +@ا L-MI<
mısaldaġı (9).
3.5. “p” sesinin durumu:
Cazuu Colunda Saamalı’ta “p” sesi genellikle “ “ harfiyle gösteriliyor:
ۇب
'ۇ & ,'köptürtüp (5), ب
I& kirip (7), ب ,-
barıp (10), ب dep (12), ب '
&/
tirkep (14), +',ا8W azaptı (17), اب '-taap (22), ت-NI,-3 apışat (22).
Sadece üç örnekte “p” sesi için “پ ” harfinin kullanıldığını tespit ettik:
پ
W arip (kapak), 5
M sorpo (11), IZI5L-4 calpının (11).
3.6. Cazuu Colunda Saamalık’ta iki sözcüğün yazılımı farklıdır:
Bunlar: +1ۇاI3 ve ا'3ۇا sözcükleridir. Kitaptaki yazıma göre bu sözcükler “ıuaçı”
ve “uata” veya “uaıta” diye okunmalıdır. Fakat biz sözcüklerin “ıvaçı6
(Kırgızların Arap harfleri kullandıkları zamanda sözcüklerin başına konulan ve
onların ince sıradan okunmasını sağlayan “hemze”)” ve “ubaıt, ubatı (vakit,
zaman)” olduğunu biliyoruz.
Sözcüklerin aslından hareketle +1ۇاI3 yazılışının “ıwaçı”; ا'3ۇا yazılımının da
“uwata” şeklinde okunması gerektiğini ve ۇ harfinin ا harfinin önünde
kullanıldığında “w” sesini gösterdiğini düşünüyoruz. “w” sesinin söz başında “uw,
üw” olarak telaffuz edilmesi gerektiği kanaatindeyiz: “uwata”. Bu tür kullanım
6
Arabayev, sözcüklerin ince sıradan olduğunu gösteren “hemze” harfine Alip-Bee’de
“Kırbaçı” diyordu. Bu eserinde “kıvaçı” olarak kullanıyor.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
21
Kırgızcadan ziyade Kazakçaya uygun bir söyleyiştir. Bizce bu sözcüklerin yazılımı
ve telaffuzunda Arabayev Kazakçanın etkisinde kalmış olmalıdır.
4. İLİM CANA DİN ADLI ESERDEKİ YAZIM KURALLARI:
1939 yılında S. Karac Uulu’nun Kırgızcaya İlim Cana Din adıyla çevirdiği
7
, İ.
Mişin’in Nauka i Repigiya adlı eserindeki yazım, Arabayev’in Alip-Bee’sindeki
yazım kurallarıyla büyük benzerlik göstermektedir. Benzerlikler dışında bazı farklı
kullanımlar da vardır:
Eserde “p” sesi için çoklukla “پ “harfi kullanılmıştır: ى'-
=
IL
I5 pırolıtarları
(kapak), ا82ۇ
5 prunza (kapak), +I-5-4 capayı (5),
/%'/2AI5 pılanetter (9).
“ب ” harfi özellikle –p zarf-fiilinin gösteriminde ve bazı iç seslerde “p” sesi için
kullanılıyor: ۇبLۇ
ۇ & )köçürülüp (51), I'
-' tartıp (5), ۇ'ۇ ,bütüp (8), ب N3 ا
oşop (11), ب "/esep (16).
“i, ı, y” sesleri için “I , ى ” harfi kullanılıyor. Eğer sözcükte ince veya kalın
sıradan sessiz bir harf yoksa, “i” okunması gereken sözcüğün önüne kırbaçı
konuluyor: L # ilim (6) gibi.
ارى L-IIرI'-< matırıyaldarı (kapak), اى Ay (5), ار> ا8II< mıyzamdar (18), +NI I
idişi (32), +&
/;7 ilgerki (5), ى .'/
işteri (27), +./'. işteşi (42).
Diğer yazım kuralları Alip-Bee’deki gibidir:
“ö” sesi:8 # öz (13), ۇ # 'ötüp (15), ۇم # &öküm (17), 'ر; 8 # özgörtö (20),
ت L # ölöt (26), ر L # ölördö (40), ۇۇ # "ösüü (48).
“u” sesi: ا 2ۇNۇ uşunda (12), ۇقLۇ)ۇرۇۇ uruuçulu (29), ۇرات urat (43), ن-0N-'3ۇLۇ
ulutaşan (49).
“a” sesi: ن-Y"ا asman (5), +3رI8ا azırı (5), -IY 2راI'"ا astıranomiya (6), ان, ا
abdan (23), +2ا anı (27), -'ا ata (44), ارا Arap (49).
“e” sesi: نIر,/I' etiberin (5), چ eç (7), س/Y emes (19), ر ;/egerde (24),
I(ر eerçip (31).
“ü” sesi: 2ۇ"'ۇ #üstündö (5), ۇن)ۇ #üçün (22), ۇ 2ۇ.ۇ #üşündüp (25).
7
Sıdık Karac Uulu (Karaçev), ilköğrenimini Kırgızistan’daki Tatar tüccarların kurduğu
“Cedid” okullarında okuduğu için Tatarcayı; sonraki eğitim yıllarında geliştirdiği
Rusçayı; diğer Türk lehçelerinden Özbekçe, Kazakça ve Uygurcayı çok iyi derecede
biliyordu. Bu nedenle, Kırgız edebiyatının gelişme devresinde Rusçadan Kırgızcaya pek
çok tercüme yapmış ve bu kitapları bastırmıştır. 1937 yılında, Tatarca yazdığı bir
eserinde geçen “ah, milletim” sözünden dolayı “Pantürkist” suçlamasıyla yargılanıp idam
edilmiştir (Cigitov 2006: 97-98).
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
22
“o” sesi: -9ۇۇ2 LI oylonuuġa (5), -2ۇ
' "ortosuna (13), ۇ2 . oşonu (19),
ordo (30), ن-9 ooġan (37), ى oy (38).
“ġ” sesi: -GL 3 ılġan (5), +9-'3-4 cataġı (18), -G -4 cayġa (24).
5. TEÑDİK COLUNDA ADLI ESERDEKİ YAZIM KURALLARI:
S. arac Uulu’nun 1928 yılında Prunza’da, Kırgızıstan Mamleket Basması’nda
bastırdığı iki perdelik komedi türü tiyatrosu Teñdik Colunda adlı eserindeki yazım,
Arabayev’in Alip-Bee’sindeki yazım ile birebir aynıdır:
“y” sesi için: - <-& kamidiya (kapak),
=ۇ )2ٻ oynooçular (3), ت ۇٻ #"süyöt
(8) 2ٻ & köynök (5), م ٻ-3 ayım (19), ي 3 oy (19), ي 5-ي 5 poy-poy (18).
“ġ” sesi için: ا 2-GL (ا açılġanda (5), 2 9-3 aġınıp (9), G ( çıġıp (24), 8 Gڭ-4
cañġız (37), -'.ۇLۇ9 ( çoġuluşta (38).
“p” sesi için: “ ”harfi kullanılıyor. Diğer eserlerde olduğu gibi –p zarf-fiili için
“ب “harfi kullanılıyor: ا82ۇ
d Prunza (kapak), ب/
' d/& keperetip (5), ب 2 dL/4
celpinip (18), ب dep (36), ب-
G ( çıġarıp (36), ي d-ي d poy-poy (18).
“a” sesi için: X (ا açı (3), Xا a (5), -13ا aça (7), Oاٻ ayt (22),
از azır (31),
O=ا alat (38).
“u” sesi için: OAۇ9ۇ uġulat (10), ۇ.ۇ uşul (34), ۇ9ۇ uġup (35).
“ı, i” sesi: Eserde bütün “ı,i” sesleri gösteriliyor ve “ , ى “harfi kullanılıyor:X (ا
açı (3), G % tıġıp (5), X 8-4 cazı (5), # iş (7), #,
bir (16), ( çın (21), / 8
izdep (24), اس
ıras (27).
“o” sesi: '
orto (5), ڭ oñ (30), 9
L . oşolorġo (32), -, ooba (33).
“ü” sesi: ۇن2ۇٻۇ #üyünün (5), ۇن #ün (10), ۇچ #üç (25), ۇ;Lۇ #ülgü (38), 2ۇ"'ۇ #
üstünö (18).
“e” sesi: ى 2/L eelendi (5), +& eki (5), /2< emne (5), /" sen (16), /L ele
(21), el (38).
“ö” sesi: ۇم8 # özüm (8), ' # ötö (18), ۇ> ڭۇ # öñümdü (33), ۇ # )"öçsün
(35).
6. NASIYAT ADLI ESERDEKİ YAZIM KURALLARI:
Togolok Moldo’nun “Kırgız İlim Basması”ndan 1925 yılında yayımlanan
Nasiyat adlı eserindeki yazım, Arabayev’in Cazuu Colunda Saamalık eserindeki
yazıma benzemektedir. Bu da bize Arabayev’in Alip-Bee’sini yazana kadar, Cazuu
Colunda Saamalık adlı eserinin yazımda temel alındığını gösteriyor. Alip-Bee’den
sonra yazım kurallarında değişiklikler olmuştur. Nasıyat’taki belli başlı yazım
farklılıkları şunlardır:
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
23
6.1. Söz başı seslerdeki farklı kullanımlar:
Eserdeki söz başı “a-” sesi, Alip-Bee’den farklı olarak, Cazuu Colunda
Saamalık’taki kullanıma uygun olarak W harfi ile gösterilmiştir. Söz içi ve onunda ا
kullanımı Alip-Bee ile aynıdır: م LW aldım (3), +'LW altı (5), اب W aydap (7), X''ا8W
azattı (10), -'W ata (10), 0(W açın (14), -4W acal (20).
Uzun “aa” sesi için söz başında اW , söz ortasında ve sonunda اا harfleri
kullanılmıştır: XL-<ا "-saamalı (2), اب '-taap (4), ا '-=talaa (6).
Sözbaşı “e-“ sesi için ا harfleri kullanılmıştır. Söz içinde ve sonunda AlipBee’deki
kullanım bu eserde de aynıdır: +& ا eki (4), ب ,'/ا eptep (6), +: < ا
emdigi (9), ن L ا elden (15), /2 " ا esine (18).
Söz başı uzun “ee-“ sesi için ا harfleri kullanılmıştır. Söz içi ve sonundaki
kullanımda Alip-Bee’deki yazım ile aynıdır: ڭ/'2 /< meenetiñ (6), ا ee (6), /, bee
(7),
Söz başı “i-“ sesi için birden fazla yazım söz konusudur. Bazen ا harfleri:
işke ا.آ/ ,(10 (işiñ ا.ڭ ,(9 (ibret ا,
ت :harfi ا örneklerde Bazı) ; 6 (içken ا )آ/ن
(19), /'(ا içte (19); Bazı yerlerde başta kırbaçı (hemze) ile ا #harfleri kullanılmıştır:
ن8ا #izin (15), +'.ا #işti (16).
Söz başı “ı-“ sesi için Iا harfleri; 2
=
ا ırlarının (1), بA ا ıylap (3), ن'-0ا
ا
ıratan (14), ۇ )L ا ıloçu (16) ve sadece ا harfi kullanılmıştır: ا 2-03ا ıanda (7),
(
-'"ا ıstarçın (5), +'3-< '2ا ıntımatı (14). Söz içi ve sonunda Alip-Bee’deki yazım
uygulanmıştır.
Söz başı “o-“ sesi için او harfleri; ۇب2 L ا oylonup (3), ق
' ا orto (6), ۇب
ۇ'L ا
olturup (17); uzun “oo” sesi için söz içinde harfleri kullanılmıştır: ۇL 'W atoolu
(kapak), چ ,-.' baştooç (1),
" soor (7), ۇن ,
boorun (16).
Söz başı “ö-“ sesi için او #harfleri kullanılmıştır. Sözcükte ince sıradan ünsüz
varsa kırbaçı (hemze) kullanılmamıştır. Söz içi ve sonundaki yazım Alip-Bee ile
aynıdır: ۇ ۇڭ )ا #öçüñdü (18), ت> ۇ &ا ökümöt (19), ن 2 :L ا ölgöndön (20), 8 ا #öz
(20).
Söz başı “u-“ sesi için اۇ harfleri kullanılmaktadır; ا 2ۇNاۇ uşunda (3), ا 2-33اۇ
uanda (7), ان
اۇ uran (12). Söz içi ve sonundaki “u” ve uzun “uu” sesleri, AlipBee’deki
kullanımla aynıdır.
Söz başı “ü-“ sesi için اۇ #harfleri kullanılmıştır: اۇچ #üç (16), ۇن)اۇ #üçün (5),
ۇب2
اۇ #üyrönüp (12). Söz içi ve sonundaki “ü” sesi Alip-Bee’de olduğu gibi
gösterilmiştir.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
24
6.2. “ı, i” seslerinin söz içindeki durumu:
Nasiyat’ta, son hecelerdeki “ı, i” sesleri için harf kullanılmamıştır. İlk, orta ve
son hecelerde “ı, i” sesleri genellikle “ى ,I” harfiyle gösterilmiştir. Fakat ilk ve
sonraki hecelerde “ı, i” seslerinin gösterilmediği örnekler de vardır. Bu konuda
metinde bir tutarsızlık gözlenmektedir:
Lا8 zalım (3), بLW alıp (5), ڭ'N'
-' tartıştıñ (6), 7I@ ġılım (12), I2IN4 caşınıp
(12), +&" ا eski (6), ى L/& keldi (11),
,# bir (16), ا 74 cılda (16), ڭ
8 ا ezdirdiñ
(16), ان 2< mından (18).
6.3. “ġ” sesinin durumu:
Alip-Bee’de “ġ” sesi “ع “ile gösteriliyordu. Bu eserde غ harfi ile gösterilmiştir:
-I-, bayġa (4), ۇن2 L @ 4 coġolġonun (9), ب ,-@baġıp (13), L 3 olġo (14),
I
-4 cardıġın (19).
6.4. “y” sesinin durumu:
Alip-Bee’de “y” sesi için “ ې , ې ” harfleri kullanılmıştı. Bu eserde “ı, i, y “
sesleri için “ , ` ” harfi kullanılmaktadır:
+I-4 cayı (3), ۇ0I-, bayuş (7), ب/7I /& kedeylep (12), ى ,-bay (15), ب2-''ا
I-0
ayrattanıp (19).
6.5. “p” sesinin durumu:
Nasiyatta “p” sesi genellikle “پ “harfiyle gösterilmektedir. Bu yönüyle Cazuu
Colunda Saamalık’tan farklılık göstermektedir.
/dI7W Alipe (2), +d7-4 calpı (3), -3
,-4 cabırap (3), -'d-2-< manaptan (4), ۇ @d
'
torpoġun (5), ۇ'd ( çöptü (6), ڭ'd-( çaptıñ (6), ڭ- dd-' tappadıñ (7), d
" sorpo (7),
+'d-2-< manaptı (21).
Bu kuralı bozan tek kullanım, -p zarf-fiilinin yazılımında görülmektedir. Eserde
-p zarf-fiili bütün örneklerde “ب “harfiyle gösterilmiştir:
ب"2/;
/, bergensip (6), ب2A W aylanıp (9), ۇبL , bolup (11), بLW alıp (13),
ۇب2 L ا oylonup (15), ۇب2ۇ &
körünüp (18).
7. SONUÇ
7.1. Çağdaş Kırgızcada kullanılan alfabe ile Arabayev’in alfabe sisteminin
karşılaştırması:
Çağdaş Kırgızcada kullanılan Kiril alfabesi ve alfabedeki harflerin ses değerleri
Latin harfleriyle şu şekilde gösterilmektedir8
:
8
Kiril alfabesi sistemi şu kaynaktan alınmıştır: Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü,
(Redaktör: E. Abduldayev, D. İsayev), “Mektep” Basması, Frunze, 1969. s.12.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
25
Kırgızca Kiril alfabesi Ses Değerleri
А a
Б b
В v
Г g / ġ
Д d
Е e (Söz başında ve söz içinde
ünlülerden sonra “ye”)
Ё yo
Ж c / j (Rusça kelimelerde)
З z
И i
Й y
К k /
Л l
М m
Н n
Ң ñ
О o
ö
П p
Р r
С s
Т t
У u
Y ü
Ф f
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
26
Х
Ц ts
Ч ç
Ш ş
Щ şç
Ъ Ayırma işareti
(Ses değeri yoktur)
Ы ı
Ь İnceltme işareti
(Ses değeri yoktur)
Э e
Ю yu
Я ya
İşenaalı Arabayev’in 1926’da son hâlini verdiği Arap kaynaklı alfabe siteminde
kullandığı harfler ve ses değerleri şu şekilde gösterilmiştir:
Harfin Adı Ses
Değeri
Sözcük
Başında
Sözcük
Ortasında
Sözcük
Sonunda
Elif “a” ا- -
Be “b” , C
Cim “c” D D ج
Çim “ç” 1 1 E
Dal “d”
Güzel He “e” , / /
- “f” - - -
Ge “g” ; : F
Ayın “ġ” 9 G H
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
27
- “h” - - -
Ye “ı” I ى
Ye “i” # ئ
- J - - -
Kaf “” 0 3 ق
Kef “k” & آ
Lam “l” L L
Mim “m” < <
Nun “n” 2 2
Sağır Kef “ñ” - ڭ ڭ
Vav “o”
Hemze, Vav “ö” #
Pe “p” 5 5
Ra “r”
Sin “s” M M
Şin “ş” N N
Te “t” % % O
ۇ ۇ ۇ “u “ötre, Vav
Hemze,Vav,
ötre
ۇ ۇ #ۇ “ü“
- “v” - - -
Ye
(Noktaları alt alta)
ې ې ې “y“
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
28
ز ز ز “z “Ze
Lam-elif “la” = =, A A
-ا -ا اا “ā “elif Çift
Çift Güzel He “ē” / /
Çift Ötreli Vav “ū” ۇۇ ۇۇ ۇۇ
Çift Ötreli
Vav, Hemze
ۇۇ ۇۇ #ۇۇ “ǖ“
وو وو وو “ō “Vav Çift
Çift Vav,
Hemze
# “د”
Tabloda görüldüğü gibi, Arabayev’in alfabe sisteminde, yazı dili olarak
kullanılmasına karar verilen Kuzey (Isık-Köl) ağızlarında “f, h, j, v” sesleri ve
Rusça sözcüklerin yazılımında kullanılan, Rusçaya ait ё (yo), ц (ts), щ (şç), ъ
(ayırma işareti), ь (inceltme işareti), ю (yu), я (ya) sesleri için herhangi bir harf
kullanılmamıştır. 1920’lerde Rusçanın Kırgızca üzerindeki etkisi bugünlerdeki
kadar yoğun olmadığı ve alıntı sözcüklerin Kırgızcadaki telaffuzunda
“Kırgızcalaştırma” uygulandığı için, o yıllarda bu sesler için ayrı bir harfe de gerek
görülmemiştir. Bünyesinde “f, h, j, v” seslerini barındıran alıntı sözcükler
Kırgızcalaştırılmış; “f” sesi “p”, “h” sesi “”, “j” sesi “c”, “v” sesi ise “b” sesine
dönüştürülmüştür.
Alfabede Kırgızca için yabancı olan bu seslerin bir harf karşılığı kullanılmadığı
için, alıntı sözcüklerin Kırgızcalaştırılmasında Arabayev’in bu sistemi bir tür
“süzgeç” görevi yapmıştır. Bu yolla hem alfabe “millî” kalmış hem de yazı dili
millîliğini korumuştur.
Bizce, bugünkü Kırgızca için ё (yo), ц (ts), щ (şç), ъ (ayırma işareti), ь (inceltme
işareti), ю (yu), я (ya) harfleri gereksizdir. Bu harflerin karşıladıkları sesler bugünkü
Kırgız alfabesinde şu şekilde karşılanabilirdi: ё= йо, ц= тс, щ= шч, ъ (Kırgızca için
ses değeri yok, kullanılmamalı), ь (Kırgızca için ses değeri yok, kullanılmamalı),
ю= йу, я= йа, э= е.
Bir alfabenin kullanışlı olabilmesi için, sesleri en az harf kullanarak göstermek
gerekir. Zaten mevcut Kırgızca alfabede bu kural gözetilmekte ve “k,ķ” sesleri için
“к” harfi, “g, ġ” sesleri için “г” harfi, “c, j” sesleri için “ж” harfi, “h, ĥ, ħ” sesleri
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
29
için “х” harfi kullanılmaktadır. “Gereksizdir” dediğimiz harfler için önerdiğimiz
harfler kullanılarak, Kiril kaynaklı Kırgız alfabesi daha kullanışlı bir hâle
gelebilirdi. Rusça sesler için kullanılan ve sonraları Kırgız sesleri için de
kullanılmaya başlanılan bu harfler, alfabeyi Ruslaştırmaktan başka bir işe
yaramamaktadır, kanaatindeyiz.
Arabayev’in sisteminde fazlalık olarak değerlendirilebilecek tek harf “= (lâmelif)”tir.
Bunun yerine “” ve “ا “harfleri kullanılabilirdi. Fakat Arap alfabesindeki
özellikten dolayı (Harflerin başta, ortada, sonda kullanılma şekilleri) bu harfin
varlığı çok da rahatsız edici olmayabilir.
Kırgızcadaki çoğunluğu ikincil olan uzun ünlülerin gösterilmesinde her iki
sistemde de aynı yol seçilmiş, harfler yan yana kullanılmıştır: “uzun a” için “اا / aa”,
“uzun e” için “ / ee”, “uzun o” için “ / oo” gibi.
Bu bilgiler ışığında, Arabayev’in alfabe sisteminin çağdaş Kırgızcada kullanılan
sistemden daha millî olduğunu, sadece Kırgız ses yapısı düşünülerek hazırlandığını
görmekteyiz. Bugünkü Kırgız alfabesi, Rusçanın ihtiyaçları da düşünülerek
hazırlanmış gibidir.
7.2. Arabayev’in hazırladığı ve 1925 yılında bastırdığı Cazuu Colunda
Saamalık’ta oluşturulan alfabe sistemi, Kırgızcanın bütün seslerini tam olarak
göstermediği için eksiktir. Arabayev, böyle yaparak daha kolay yazılabilen bir
alfabe oluşturmak istediklerini belirtse de, bir alfabenin en iyi hâli, o dildeki bütün
sesleri karışlayabiliyor olmasıyla ölçülür. Eğer bir ses için birden fazla harf
kullanılmışsa ve sözcüklerin okunmasında herhangi bir karışıklık olmayacaksa, o
zaman daha az harf kullanımı söz konusu olabilir.
1926 yılında hazırlanıp bastırılan Alip-Bee kitabındaki alfabe sistemi ve yazım
kuralları, Kırgızcanın ihtiyaçlarını tam olarak karşılayan, daha doğru bir sistemdir.
1925’teki denemeden sonra yapılan olumlu eleştiriler Alip-Bee’de değerlendirilmiş,
daha doğru ve kullanışlı bir alfabe ortaya çıkmıştır.
7.3. Arabayev’in sadece Kırgızcadaki seslere karşılık gelen harflerden bir alfabe
oluşturması, alıntı sözcüklerin Kırgızcalaştırılması açısından tam bir “elek” görevi
yapmıştır. Bu sayede pek çok alıntı sözcük Kırgızca telaffuzuna uygun yazılmıştır:
Rusça “Frunza” adı bu alfabeyle ا82ۇ
d (Prunza) şeklinde yazılmış ve Kırgız yazı
diline bu şekilde girmiştir. Sonradan 1990’lı yıllara kadar Фрунзе (Frunze) şeklinin
kullanıldığı bu adın tekrar Rusçalaştırılmasında Kiril alfabesinin etkisi de muhakkak
olmuştur.
7.4. Taradığımız ve gördüğümüz eserlerden yola çıkarak, 1924-1930 yılları
arasında kullanılan bu alfabenin hiçbir zaman tutarlı olarak kullanılmadığını
söyleyebiliriz. Bunun nedeni, eserleri yazan veya bastıran Kırgız aydınlarının yazım
kuralları ve alfabe konusundaki farklı bakış açılarıdır. Kullanıldığı yıllarda yoğun
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
30
eleştiriler alan bu alfabenin, yine bu tartışmalar neticesinde ve oluşan siyasi
gelişmeler çerçevesinde değiştirildiğini biliyoruz.
7.5. Arabayev’in alfabe sisteminde kullandığı “# (kırbaçı), ۇ) u, ü), ڭ) ñ)”
harflerinin yazımı güçleştirdiği söylenebilir. Fakat Arabayev’in Arap alfabe
sisteminden, Kırgızcanın ses yapısına uygun en kullanışlı sistemi oluşturmuş
olduğunu görülmektedir.
8. KAYNAKÇA
8.1. TARANAN ESERLER:
ARABAY UULU, İşenaalı (1925), Cazuu Colunda Saamalık, Maskö: Maskö Borbor Halık
Basmahanası.
-------------, (1926), Alip-Bee, Prunza: Kırgızıstan Ökümöt Basma Söz Bölümü.
KARAC UULU, Sıdık (1928), Teñdik Colunda, Eki Köşögölü Kamidiya (Külkü), Prunza:
Kırgızıstan Memleket Basması.
MİŞİN, İ. (1929), İlim Cana Din, (Nauka i Repigiya’nın çevirisi. Çeviren: Sıdık Karac
Uulu), Prunza: Kırgızıstan Memleket Basması.
TOGOLOK Moldo (Moldo Bayımbet) (1925), Nasıyat, Moskva: Kırgız Bilim Kemesiyesi
(Tsentral’noye İzdatel’stvo Narodov SSSR. Moskva, Nikol’skaya, 10. Po Zakazu
Revkoma Kara-Kirgizskoy Avtonomi Oblasti).
8.2. FAYDALANILAN KAYNAKLAR:
ABDULDAYEV, E., İSAYEV, D., (Red.) (1969), Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü,
Frunze: Mektep Basması.
-------------, (Red.) (1984), Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, c-I, Frunze: Mektep
Basması.
ABILKASIMOV, B. (1988), XVIII-XIX. Gasırdagı Kazak Adabiy Tilinin Cazba Nuskaları,
Almatı: Gılım.
BOBROVNİKOV, N. A.(1913), Russko-Tuzemniye Uçilişa, Mektebı i Medresi Sredney
Azii, St. Petersburg.
CİGİTOV, Salican (1987),“Kırgız Sovet Edebiyatının Carılışı, Calpı Tarıhıy Cana Madanıy
Şarttar, Poeziya, Proza, Dramaturgiya”, Kırgız Sovet Adabiyatının Tarıhı-I, Frunze:
İlim Basması, s.31-99.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
KIRGIZ DİLİ VE EDEBİYATININ KURULUŞ YILLARINA AİT ARAP HARFLİ KIRGIZ
METİNLERİNDE ALFABE VE YAZIM KURALLARI
31
-------------, (2006), Karanlık Yıllar ve Bir Mihenk Taşı: Sıdık Karaçev, Bişkek: Kırgız Türk
“Manas” Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:15, s.
93-105.
CUMAKUNOVA, Gülzura (2001), “Atatürk’ün Harf Devrimi ve Kırgızistan’da Alfabe
Meselesi”, I. Uluslararası Atatürk ve Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri,
(Ankara, 6-7 Ekim 2000), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, s.65-70,
ÇEKEROĞLU, Betül (2007), Kırgızlar İçin Açılan Rus Yerli (Tuzem) Okulları, KırgızistanTürkiye
Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yüksek
Lisans Tezi, Bişkek.
DIYKANOV, K. (1994), Kırgız Tilindegi Kıyın Maseleler ve Tuvra Cazuv, Bişkek.
DIYKANOV, K., DIYKANOVA, Ç. (1990), Arab Cazuusun Üyrönüü, Frunze.
DIYKANOV, K., KUDAYBERGENOV, S., YANŞANSİN, Y. (1958), Kırgız Cazuu
Tarıhınan, Frunze: Kırgızokuupedmambas.
İDİRİSOV, S. (2007), Kıtaylık Kırgızdarın Adabiy Tili, Kırgız-Türk “Manas” Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkoloji Bölümü Doktora Tezi, Bişkek.
KARASAYEV, H. K. (1983), Orfografiyalık Sözdük, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
KASAPOĞLU-ÇENGEL, Hülya (2005), Kırgız Türkçesi Grameri, Ses ve Şekil Bilgisi,
Ankara: Akçağ Yayınları.
KAYIPOV, Süleyman (2005), Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, c.31, Kırgız
Edebiyatı-I, KTBY, Ankara.
NASKALİ, Emine Gürsoy (2002), “Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde Dil Politikaları”,
Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, (Haz. Emine Gürsoy Naskali,
Erdal Şahin), Haarlem: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi Yayınları: 55-61.
ORUZBAYEVA, B.Ö., (Red.) (1983), Kırgız Sovet Entsiklopediyası, Frunze: Kırgız SSR
İlimler Akademiyası, Kırgız SSR Basma, Poligrafiya Cana Kitep Sooda İşteri Boyunça
Mamalekettik Komiteti.
OSMONKULOV, A. (1976), Kırgızstanda El Agartuu İşlerinin Cana Ene Tilin
Okutuunun Tarıhınan, Frunze: Mektep Basması.
ÖNER, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi: Tatar, Kazak ve Kırgız Lehleri
Karşılaştırmalı Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
SULTANOVA, Mahpurat (2007), XIX. Kılımdın carımı XX. Kılımdın Başındagı Tüştük
Kırzistandagı Bilim Berüünün Abalı, Kırgız-Türk “Manas” Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Türkoloji Bölümü Doktora Tezi, Bişkek.
YUDAHİN, K.K. (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 1. Kniga, Moskva: Sovetskaya
Entsiklopediya.
-------------, (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 2. Kniga, Moskva: Sovetskaya
Entsiklopediya.
Türkbilig, 2009/17: 5-32.
Ufuk Deniz AŞÇI
32
-------------, (1985), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 1. Kniga, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
-------------, (1985), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 2. Kniga, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
-------------, (1988), Kırgız Sözlüğü, c.I-II (Çev.: Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
Konular
- Arapça Cümle Örnekleri-5 İstekte Bulunmak
- Arapça Cümle Örnekleri-6 Havalimanındayım
- Arapça Cümle Örnekleri-7 Gümrükteyim
- Arapça Cümle Örnekleri-8 Döviz İşleri
- Arapça Cümle Örnekleri – 9 Taksideyim
- Arapça Cümle Örnekleri-10 Oteldeyim
- Arapça Cümle Örneklerim-11 Otelde İhtiyaçlarım
- Arapça Cümle Örnekleri-12 Otel Şikayetlerim
- Arapça Cümle Örnekleri-13 Kahvaltıdayım
- Arapça Cümle Örnekleri-14 Otelden Ayrılıyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-15 Lokantadayım
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-1
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-2
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-3
- Arapça Cümle Örnekleri-16 (Lokanta) Salatalarım
- Arapça Cümle Örnekleri-17 (Lokanta) Çorbalarım
- Arapça Cümle Örnekleri-18 (Lokanta) Et Seçeneklerim
- Arapça Cümle Örnekleri-19 Lokantadan Hesap İsterken…
- Arapça Cümle Örnekleri-20 Lokanta Şikayetlerim
- Arapça Cümle Örnekleri-21 Kahve-Tatlı İstiyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-22 Uçak Bileti Satın Alıyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-23 Tren Bileti Satın Almak
- Arapça Cümle Örnekleri-24 Otobüs Bileti Satın Alıyorum.
- Arapça Cümle Örnekleri-25 Şehir Turundayım
- Arapça Cümle Örnekleri-26 Bir Yeri Gezmek İstiyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-27 Spordayım
- Arapça Cümle Örnekleri-28 Ayrıntılı Tanışma Cümleleri-1
- Arapça Tanışma Cümleleri-29 Ayrıntılı Tanışma Cümleleri-2
- Arapça Cümle Örnekleri-30 Hava Durumu
- Arapça - Türkçe Sözlük