KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 31
OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE
DEĞERLENDİRMELER
Kenan DEMİRAYAK*
Öz: Arap Edebiyatında Osmanlı dönemi, 9. Osmanlı padişahı, 88. İslam
ve ilk Osmanlı halifesi Yavuz Sultan Selim’in (1470-1520) 1516 yı-
lında Suriye’ye, 1517 yılında da Mısır’a girişi ile başlar ve 1802 yılında
Fransızların Mısır’dan çıkarılmasını müteakip Mehmet Ali Paşa’nın 1805
yılında Bâbıâlî tarafından Mısır Valisi olarak ta-nınması, devamında da Mı-
sır’da hâkimiyetini kurmasıyla birlikte sona erer. Arap Edebiyatında Osmanlı
Dönemi denilince daha çok Mısır, Lübnan ve Suriye bölgesi dahilinde
kaleme alınan Arap Edebiyatı anlaşılır. Bu çalışmada oryantalist ve Arap
entelektüelinin Osmanlı Dönemindeki Arap Edebiyatının başlangıç ve bitiş
tarihleri ile bu dönemin edebî hayatına bakış açıları değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Dönemi, Arap Edebiyatı, Mısır.
A REMARKS ON ARABIC LITERATURE DURING
OTTOMAN RULE
Abstract: The Ottoman Period in Arabic Literature starts with the conquest
of Syria in 1516 and Egypt in 1517 by Yavuz Sultan Selim (1470-
1520), the 9th Ottoman ruler, 88th Caliphate of Islam and 1st Ottoman
Caliphate, and ends with the appointment of Mehmet Ali Pasha as the
governor of Egypt by the Ottoman government in 1805, following the expulsion
of the French from Egypt in 1802, and his estab-lishment of his
sovereignty soon after this appointment. As far as the Ottoman Period in
Arabic Literature is concerned, it is mainly the Arabic literature produced
in Egypt, Lebanon and Syria that must be focused on. This study is intended
to evaluate the views of Orientalist and Arabian intellectuals about the
beginning and end of Arabic literature under Ottoman rule and provide
their own image of the mentioned period.
Keywords: Ottoman Period, Arabic Literature, Egypt.
* Prof. Dr., Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Eğitim Fakültesi (kdemirayak@agri.edu.tr).
32 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
GİRİŞ
1461 yılına kadar Memluklarla Osmanlı Devleti arasında yakın ilişkiler hü-
küm sürerken 1461 yılından itibaren etki alanları yönünden gerginleşen ilişkiler,
1468 yılında Sultan Kayıtbay zamanında açık rekabete dönüşüp iki taraf arasında
1485-1490 yılları boyunca Çukurova’da yapılan savaşlara neden olur.
Osmanlı Sultanı I. Selim Han’ın, Ortadoğu’da hâkimiyetini genişletmesi;
Suriye, Lübnan, Filistin, Arap Yarımadası, Mısır ve Kuzey Afrika’nın doğusuna
hâkim Memlûklu Sultanı Kansuh el-Gûrî’yi harekete geçirip, tedbir almaya sevk
eder. 40.000 kişilik bir kuvvetle Safevîler üzerine gönderilen Sinan Paşa’nın, Diyarbakır’a
giderken, Fırat’ı geçmek için Memlûklar’dan izin isteyip de iznin
verilmemesi ve Kansuh el-Gûrî’nin 50.000 kişilik bir kuvvetle Halep’e gelmesi
savaş sebebi sayılır ve devrin âlimlerinden Zenbilli Ali Cemâli Efendi’nin fetvasıyla
sefere çıkılır.
24 Ağustos 1516’da Halep şehrinin kuzeyinde yer alan Mercidabık’ta Osmanlı
ordusu ile Memluk ordusu arasında muharebe gerçekleşir, sabahtan öğleye
kadar süren bu savaşı Osmanlılar kazanır ve böylece muharebenin sonucunda
Suriye, Lübnan ve Filistin Osmanlı topraklarına katılır. Kuzey Suriye bütünüyle
zapt edilir.
Mercidabık Muharebesi’nden sonra Memlûk Sultanlığı’nın başına geçen Tumanbay,
Osmanlı hâkimiyetini kabul etmediği gibi, barış teklifi için gelen Osmanlı
elçisini de öldürtür. Yavuz, ordusuyla birlikte Sina Çölü’nü 13 gün içinde
(3 Ocak-16 Ocak) geçerek, Ridaniye’de Memlûk Ordusu ile karşılaşır. 22 Ocak
1517’de Osmanlı ordusu Ridaniye Zaferini kazanır. 4 Şubat 1517’de Yavuz törenle
Kahire’ye girer ve “Yusuf Nebi Tahtı”na oturur. Tumanbay, 13 Nisan 1517’de
Kahire kale kapısında asılarak idam edilir.
Bu zaferle birlikte Memlûk Sultanlığı yıkılır, Osmanlı Devleti Suriye bölgesinden
sonra Mısır’a hakim olur ve Halifelik Osmanlılara geçip, Osmanlı Devleti,
Doğu Akdeniz’in ve Baharat yolunun tek hakimi durumuna yükselerek, Kızıldeniz
ve Hint Okyanusuna açılır.
Mısır’ın Osmanlı yönetimi altına girmesinden sonra Mekke ve Medineyi içine
alan Hicaz bölgesi de kendiliğinden Osmanlı İmparatorluğunun eyaletlerinden
biri haline gelmiştir.
Kahire, Osmanlı Devleti’nin İstanbul’dan sonra ikinci büyük şehri haline gelir.
Müslümanlar tarafından fethiyle, İslam’ın önemli siyasi, fikrî ve dinî inkişaf
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 33
merkezlerinden biri haline gelen Mısır, 1798’de Fransızların bölgeyi istilası ile
başlayan gelişmelerle yeni bir döneme girer. Ancak bölgeye Kavalalı Mehmet Ali
Paşa idaresinde bir kuvvet gönderilir; 1802’de Fransızların Mısır’dan ayrılması
ile Mısır’da Mehmet Ali Paşa’nın valiliğinde yeni bir süreç başlar.
Hilafete başkaldırarak Mısır’da yarı bağımsız bir yönetim oluşturan Mehmet
Ali Paşa’dan sonra da, onun ailesinden gelen şahıslar vali sıfatıyla, ancak Bâbıâ-
li’den kopuk bir şekilde Mısır’ı yönetmeye devam eder. Mehmet Ali Paşa ile
başlayan süreç aslında Osmanlı’nın Mısır üzerindeki hakimiyetinin fiilen sona
ermesi anlamını taşır.1
Lozan’ın 17. Maddesine göre Türkiye’nin Mısır ve Sudan üzerindeki bütün
hak ve dayanaklarından feragatinin hükmü 5 Kasım 1914 tarihinden geçerlidir.
Suriye’nin fethinden sonra buraya Canberdî Gazalî vali olarak atanır, Bilâ-
du’ş-Şâm olarak adlandırılan Suriye Şam, Halep, Trablusşam ve Sayda olmak
üzere dört eyalete ayrılır. Osmanlı devleti, bölgede merkezi denetimi sağlamakla
beraber yerel topluluklara belirli ölçüde özerklik tanıyan askeri nitelikte feodal
bir sistem kurar. İmparatorluğun gönderdiği Türk valiler, önemli şehirler ile bunların
çevresini yönetmekle yetinmişler, geriye kalan kısım ise, Memlukler dö-
neminden beri nüfuzları artmış olan eski ikta sahipleri, yani bedevi, Dürzî ve
Nusayrî emirlerinin elinde kalmıştır. Öte yandan merkezden atanan bazı üst yö-
neticiler dışında yönetimde Arap din adamları da yer alır.
Suriye’yi merkeze çok güçlü bağlarla bağlamaya çalışan Osmanlı yönetiminin
çabaları, bölgenin coğrafi yapısı nedeniyle bazı yerlerinde yine de başarısız
kalır, böylece eyalet başkentleri dışındaki kimi bölgelerde, en fazla da ulaşımın
zor olduğu dağlarda ve büyük bir ordu sokmanın imkânsız bulunduğu çöllerin
uzak kısımlarında birbirinden ayrı ve imparatorluk merkezinden uzakta bir takım
özerk güç odakları hayatiyetini sürdürür.
Osmanlı’nın bölgeye hükmettiği dönemde, büyük ölçüde barışık ve istikrarlı
bir dönem yaşayan Suriye, tarihinde ilk kez Mısır egemenliği altında (1831-
1840) merkezi bir yönetime sahip olur, Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrâhîm Paşa
komutasındaki Mısır egemenliği sona erince Suriye toplumu Osmanlı egemenli-
ğine tekrar geçer.
1 Geniş bilgi için bkz. Seyyid Muhammed es-Seyyid, “Mısır (Osmanlı Dönemi)”, DİA, XXIX,
563-569.
34 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
1908 yılında II. Meşrutiyetin ilanının ardından Suriye’de Arap milliyetçiliğine
dayalı bir muhalefetin gelişmesine zemin oluşur.
1915 Suveyş harekâtının başarısızlıkla sonuçlanması üzerine Gazze hattında
savunmaya geçen, İngilizlerin baskısı üzerine Yafa’nın kuzeyinde Ürdün’e kadar
uzanan bir hatta çekilen Osmanlı ordusu Kasım 1917’de de Filistinden tamamen
çekilmek zorunda kalır. İngilizler Ürdün’de bulunan Şerif Hüseyin’in oğlu Emir
Faysal’ı Şam’a davet ederek idareyi geçici olarak ona devreder. Böylece Suriye
üzerindeki Osmanlı hakimiyeti 1 Ekim 1918’de sona erer. 31 Ekim 1918’de yapılan
Mondros mütarekesinden bir hafta sonra Türk ordusunun Toros geçitlerine
çekilmesiyle de Suriye tamamen boşaltılır.2
Lübnan 1516 yılında Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı hâkimiyetine
girer. Osmanlılar dönemindeki Lübnan’da özellikle Durzî aileler egemen ve güç-
lü olur.
Lübnan, Emirler Dönemi adı verilen dönem içerisinde 1516–1697 yılları arasında
Dürzi Maan ailesi, 1697–1841 yılları arasında ise Dürzi Şihabların idaresiyle
yönetilir.
18. yy’a gelindiğinde Lübnan’da Dürzî ailesindeki iç çekişmeler had safhaya
ulaşır. Durzî ailelerden Şihab ve Abdullam aileleri ilk olarak kendi içlerinde
kopmalar yaşar, daha sonra bu ailelerden bir kısmı din değiştirerek Hıristiyanlığı
benimser. Canpolat ailesi ile diğer Dürzî ailelerin bünyesinde toplandığı “Yazbaki
Grubu” arasında başlayan güç mücadelesi geleneksel Dürzî egemenliğine
son verir.
Lübnan da, Suriye gibi, 1831–1840 yılları arasında Kavalalı Mehmet Ali Paşa
idaresinde Mısır ordusunun işgaline tanık olur. Osmanlı 1839’da İbrahim Paşa’yı
alt etmek için Suriye’ye bir ordu gönderir. Ancak İbrahim Paşa savaşı bir kez
daha kazanır. Osmanlı İmparatorluğu, İngiliz ve Avusturya kuvvetlerinden olu-
şan sekiz bin beş yüz askerlik bir deniz filosuyla Beyrut açıklarına gelir. Beyrut
top ateşine tutularak şehrin kuzeyinden şehre çıkartma yapılır. Böylece İbrahim
Paşa’nın kısa süren zaferi mecburi bir geri çekilmeyle son bulur.
3
Lübnan 1842-1860 yılları arasında Kuzeyde Marunîlerin, güneyde ise Dürzilerin
yönetiminde iki kaymakamlığın kurulmasına ve Marunîlerle Dürziler arasında
siyasi ve iktisadi mücadelelere tanıklık eder.
2 Geniş bilgi için bkz. Buzpınar, “Suriye (Tarih/Osmanlı Dönemi)”, DİA, XXXVII, 550-555. 3 Acar, Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, Ankara, 1989, s.10-12.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 35
1861-1920 yılları arasında ise Lübnan Dağı Protokolü ile Marunî idaresine ve
mezhep temsiline dayalı “Mutasarrıflık” sistemine geçer.
1918’e gelindiğinde Lübnan’daki Osmanlı idaresi tamamıyla sona erer ve
Lübnan’da Fransız işgali başlar.4
1. Arap Edebiyatında Osmanlı Döneminin Sınırlarının Belirlenme Sorunu
Arap edebiyatı tarihi ile ilgili olarak kaleme alınan eserlerdeki temel sorunlardan
birisi Arap edebiyatının geçirdiği devrelerin zaman dilimlerinin tespiti
ve bu devrelerin adlandırılmasıdır. Bu devreler için yazarlar ve eleştirmenlerce
“ed-Devr”, “el-‘Asr”, “el-‘Ahd” gibi terimler kullanılır. Abbasiler döneminin
sonlarına, diğer bir ifadeyle Bağdat’ın 656/1258 yılında Moğolların eline geçtiği
döneme kadar Arap edebiyatının geçirdiği devrelerin tanımı ve bu devrelerin zaman
dilimlerinin belirlenmesinde bir tereddüt ve farklı görüş bulunmazken, bu
dönemden itibaren, Arap edebiyatının günümüze kadar gelen zaman diliminde
geçirdiği devrelerin adlandırılmasında ve bu devrelerin zaman dilimlerinin belirlenmesinde
oldukça farklı görüş ve ifadeler vardır. Gerçekte bu dönemlerin
adlandırılmasında tarihi ve siyasi olayların büyük bir etkisi vardır ve genel olarak
tarihi bir başlangıç aynı zamanda söz konusu dönemin edebiyatı için de bir baş-
langıç olarak kabul edilmiştir. Buna bağlı olarak, Arap edebiyatının Osmanlılar
dönemini içine alan zaman dilimi de, her yazar ve araştırmacıya göre değişmekte
olup, bu hususta farklı görüş ve değerlendirmeler öne sürülmüştür.
Arap edebiyatının, Bağdat’ın Moğolların eline geçmesinden sonra Arap-İslam
imparatorluğunun parçalanmasını müteakip yaşanan devletçikler ya da emirlikler
döneminde, h. X. Yüzyıla kadar Osmanlı devletinin kuruluşundan ve gelişmesinden
etkilenmediği bilinmektedir. Çünkü bir yandan Osmanlı Devleti yaklaşık
2,5 asır boyunca Arap ülkelerinin sınırlarından uzak kalmış, bir yandan da kendi
sınırları içerisinde edebi faaliyetler, kuruluş ve fetihler dönemi olması nedeniyle,
zayıf kalmıştır. Bu dönem zarfında Arap topraklarının büyük bir kısmı Kahire’yi
kendilerine başkent edinen ve dönemleri edebiyat tarihçilerince “Memlukler Dö-
nemi” olarak adlandırılan Memluklerin denetimi (648-922/1250-1516) altında
kalmıştır.
Bilindiği gibi 922/1516 yılında Osmanlı ordusu Halep’in kuzeyinde yer
alan Mercidâbık savaşında Memluklere galip gelir ve ertesi yıl da Memluklerin
4 Buzpınar, “Lübnan (Kültür ve Medeniyet/Osmanlı Dönemi)”, DİA, XXVII, 248-254.
36 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
başkenti Kahire düşer. Böylece Arap ülkelerinin büyük bir çoğunluğu Osmanlı
devletinin bir parçası haline gelir. Bu nedenle 922/1516 yılı, henüz birçok Arap
başkentinin Osmanlı idaresi altına girmemiş olmasına ve bağımsız bir hayat sürmesine
rağmen, birçok Arap edebiyatı tarihçisi tarafından Arap edebiyatında Osmanlı
döneminin başlangıç tarihi olarak kabul edilir.
Bu dönemin bir edebî dönem olarak tanınması ve başlangıç ve bitiş tarihleri
ile bu dönemde ortaya konulan edebi ürünlerin değerlendirilmesi hususunda öne
sürülen görüşlere gelince; bu dönemin bir edebî dönem olarak tanınması hususunu
birkaç başlık altında incelemek mümkündür:
1- Osmanlı dönemini tamamen görmezden gelerek, bu dönemde ortaya konulan
eserleri bu dönemi takip eden ve “el-Asru’l-hadîs” adı verilen dönem içinde
değerlendiren görüş: İlginçtir ki, üç buçuk asır Arap ve İslam ülkelerini kendi
yönetiminde tutan bir devlet, bazı yazar ve düşünürlerce yok sayılmakta ve yine
ilginçtir ki bu görüş çağdaş bazı Arap araştırmacıları Arap edebiyatının devrelerini
inceleme esnasında etkilemeye devam etmektedir. Bu görüş Osmanlı dönemini
hiçbir şekilde nazar-ı itibara almamaktadır. Tabiri caizse bu dönem bu araştırmacılara
göre “keen lem yekun: Sanki hiç olmamış gibi”dir. Bu görüşün en önemli
temsilcileri arasında, bu dönemde kültürel ve edebi yaratıcılığın zayıfladığını
ileri süren Fransız oryantalist Régis Blachère (öl. 1973) bulunmaktadır. Bağ-
dat’ın Moğollarca işgal edildiği 1258 yılı ile Napolyon’un Mısır’a çıktığı 1798
yılı arasında geçen dönemi “Takip Eden Abbasîler Dönemi” olarak adlandıran ve
Osmanlılar dönemini Abbasiler döneminin bir devamı olarak gösteren Blachère
bu görüşünü desteklemeye çalışırken, H. IX/M.XV. yüzyılın sonlarından itibaren,
fasih Arapça ile yazılan eserlerdeki canlılığı destekleyecek unsurların yok oldu-
ğunu, böylece insanlık kültürünün sayfalarından birinin dürülüp kapatıldığını,
Arap edebiyatının ancak nahda adı verilen ve kalkınma döneminin başlangıcı sayılan
M. XIX. yüzyılın ortalarından itibaren canlanmaya başladığını ifade eder.
5
Régis Blachère’in bu taksimi yaparken, 182 sayfalık Arabic Literature An Introduction
adlı eserinde 1517-1800 yılları arasındaki zaman diliminde yaşayan
Arap Edebiyatı için sadece 3 sayfa ayıran Hamilton A. R. Gibb (öl. 1971)’den6
5 Blachère, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, (Historie de la Litterature Arabe), trc. İbrâhîm el-Kîlânî,
Dımaşk, 1404/1984, s. 14.
6 Gibb, Arabic Literature An Introduction, Oxford Unuversity Press, London, 1963, s. 155-158.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 37
etkilendiği ortadadır ve zaten kendisi de bunu eserinde dile getirerek eserindeki
bu sınıflandırmada Gibb’in önemli rolü olduğunu ifade eder.7
Bununla birlikte bu görüş, La Litterature Arabe adlı eserinde 1258 yılından
sonraki dönem edebiyatını “derin uykudaki edebiyat” ifadesiyle niteleyen Fransız
oryantalist André Miquel başta olmak üzere, birçok Arap ve batılı edebiyat
tarihi araştırmacısını etkilediği anlaşılmaktadır. Belirtmek gerekir ki, André
Miquel tarafından kullanılan ifade birçok Arap araştırmacı tarafından da benzer
şekillerde tekrar edilmektedir.
2- Osmanlı döneminin, geçmiş dönemlerin de bir kısmını içine alan geniş bir
zaman diliminin bir parçası olduğunu öngören görüş: Bu görüşe göre Osmanlı
döneminin başlangıç ve bitiş tarihleri kesin olarak belli olmayıp, kendisinden
önceki ve sonraki dönemlerin içinde mütalaa edilir. Diğer bir ifadeyle Osmanlı
Dönemi, müstakil bir dönem olmak yerine, Arap edebiyatının uzun bir devresinin
içinde bir zaman dilimini teşkil eder ve bağımsız olarak değerlendirilmez.
Bu görüşün en önemli temsilcilerinden biri İtalyan doğubilimci Carlo Alfonso
Nallino (öl. 1938) olup, Osmanlı dönemi için ayrı bir zaman dilimi ayırmak yerine
Nallino, Abbasiler döneminin sona erdiği 656/1258 yılı ile Muhammed Ali
Paşa’nın Mısır’da hâkimiyetini ilan ettiği 1220/1805 yılı arasında geçen zamanı
“İnhitat =Çöküş Dönemi” olarak adlandırır ve Osmanlı dönemini de bu dönem
içinde mütalaa eder. Nallino’ya göre Memlukler ve Osmanlılar dönemi birlikte
değerlendirilip, bu dönem Arap edebiyatının çöküş dönemini temsil etmektedir.8
Bu görüşten etkilenen araştırmacılardan birisi, Nallino’nun Kahire Üniversitesindeki
hocalığı esnasında öğrencilerine Arap Edebiyatı ile ilgili olarak okuttu-
ğu ders notlarının, kızı Maria Nallino tarafından Raccolta di scritti editi ed inediti
adı altında İtalyanca olarak düzenlenmiş şeklini La Littérature Arabe (Paris,
1950) adıyla Fransızcaya çeviren Fransız doğu bilimci Charles Pellat (öl. 1992)
olup, Pellat da yazmış olduğu Langue et Littérature Arabes (Târîhu’l-luğa ve’l-â-
dâbi’l-‘arabiyye) adlı eserinde Nallino’nun görüşünü benimseyerek, 1258-1800
yılları arasındaki devreyi “Arap Edebiyatının Karanlık Çağları” olarak tanımlar.9
7 Blachère, a.g.e., s. 14. 8 Nallino, Târîhu’l-âdâbi’l-‘arabiyye, Kahire, 1970, s. 59. 9 Pellat, Târîhu’l-luğa ve’l-âdâbi’l-‘arabiyye (Langue et Littérature Arabes), trc. Refîk b.
Vennâs-Sâlih Hayzem-et-Tayyib el-‘Aşşâş, Beyrut, 1997. s. 211.
38 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
Yine Fransız doğu bilimci Clément Huart (öl. 1926), Littérature Arabe adlı
eserinde Bağdat’ın düşüş tarihi olan 1258 ile XVII. Yüzyıl sonlarına kadar geçen
devreyi bir bütün olarak ele almaktadır.10
Arap yazarlardan ise bu görüşü benimseyenler arasında Ahmed el-İskenderî
ile Mustafa ‘Inânî,11 Ahmed Hasan ez-Zeyyât (öl. 1968),12 Ahmed el-Hâşimî (öl.
1943),13 Nedîm ‘Adiyy (öl. 1991)14, Şevkî Dayf (öl. 2005),15 Bekrî Şeyh Emîn,16
İbrâhîm el-Kîlânî,17 Hannâ el-Fâhûrî18 ve Omer ed-Dekkâk’ı19 saymak mümkündür.

3- Osmanlı döneminin, geçmiş dönemlerin de bir kısmını içine alan geniş bir
zaman diliminin bir parçası olduğunu öngörmekle birlikte, bu dönemi bağımsız
bir bölüm olarak değerlendiren görüş: Bu görüşü benimseyen araştırmacılar,
eserlerinde Osmanlı dönemini bu dönemden önceki dönemlerle birlikte değerlendirmekle,
yani Osmanlı dönemini Memlukler dönemi veya Zengîler ve Eyyubiler
gibi başka dönemlerle zikretmekle birlikte, eserlerinde Osmanlı dönemi için, çok
hacimli olmasa da, ayrı bir bölüm tahsis ederek incelemeyi tercih etmişlerdir.
Bu döneme Memlukleri de dahil eden ve bu dönemi 1798 yılında bitiren, ancak
her iki dönemi ayrı bölümler halinde değerlendiren Ahmed Emîn (öl. 1954),20
Omer Mûsâ Bâşâ,21 Na‘îm el-Hımsî,22 Cevdet er-Rikâbî,23 Hâlid İbrâhîm Yûsuf,24
10 Clément Huart, Arab ve İslam Edebiyatı Tarihi (Littérature Arabe), trc. Cemal Sezgin,
Ankara, 1971, s. 312 vd.
11 Ahmed el-İskenderî-Mustafa ‘Inânî, el-Vasît fi’l-edebi’l-‘arabî ve târîhih, Kahire, 1335/1916, s. 290. 12 ez-Zeyyât, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, Beyrut, 1430/2009, s. 5. 13 Ahmed el-Hâşimî, Cevâhiru’l-edeb fî edebiyyâti ve inşâi luğati’l-‘arab, Beyrut, 1429/2008, s. 393. 14 Nedîm ‘Adiyy, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, Dımaşk, 1950, s. 359. 15 Şevkî Dayf, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî-‘Asru’d-duvel ve’l-İmârât, (el-Cezîratu’l-arabiyyeel-‘Irâk-Îrân),
Kahire, 1980, s. 5; a. Mlf, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî-‘Asru’d-duvel ve’l-İmârât,
(eş-Şâm), Kahire, 1990, s. 5; a. Mlf, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî-Asru’d-duvel ve’l-İmârât, (Mısr),
Kahire, 1990, s. 5.
16 Bekrî Şeyh Emîn, Mutâla‘ât fi’ş-şi‘ri’l-memlûkî ve’l-Osmânî, Beyrut, 1400/1980, s. 305. 17 İbrâhîm el-Kîlânî, el-Vecîz fi’l-edebi’l-‘arabî, Dımaşk, 1942, s. 135. 18 Hannâ el-Fâhûrî, el-Câmi‘ fî târîhu’l-edebi’l-‘arabî (el-Edebu’l-kadîm), Beyrut, 1986, s.
1024; a. Mlf, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, Beyrut, tsz., s. 857; a. Mlf, el-Mûcez fî’l-edebi’l-‘arabî ve
târîhih, I-IV, Beyrut, 1411/1991, III, 383. 19 Omer ed-Dekkâk, Mevâkibu’l-edebi’l-‘arabî, Dımaşk, 1988, s. 179. 20 Ahmed Emîn, el-Mufassal fî târîhi’l-edebi’l-‘arabî, I-II, Kahire, 1934, II, 153. 21 Omer Mûsâ Bâşâ, Muhâdarât fi’l-edebi’l-memlûkî ve’l-Osmânî, Dımaşk, 1979, s. 9. 22 Na‘îm el-Hımsî, er-Râid fi’l-edebi’l-‘arabî, Dımaşk, 1979, s. 565. 23 Cevdet er-Rikâbî, el-Edebu’l-‘arabî mine’l-inhidâr ila’l-izdihâr, Dımaşk, 1427/2006, s. 7. 24 Hâlid İbrâhîm Yûsuf, el-İnhitât, mefhûm ve vâkı‘, Beyrut, 1992, s. 13.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 39
Kusayy el-Huseyn,25 Cihangîr Emîrî26 eserlerini bu doğrultuda telif eden araştırmacılar
arasında sayabileceğimiz isimlerdir.
4- Osmanlı dönemini Arap Edebiyatının diğer dönemlerinden ayıran, kendine
has özelliklere sahip, bağımsız bir dönemi olarak değerlendiren görüş: Bu görüşe
göre Osmanlı dönemi Yavuz Sultan Selim’in 1516 ya da 1517 yılında Halep’ten
Kahire’ye kadar ulaştığı seferi ile başlar ve 1798 yılında Napolyon’un Mısır’a
çıkışına kadar devam eder.
Corcî Zeydân’ın (öl. 1914) Târîhu âdâbi’l-luğati’l-‘arabiyye adlı eseri, Arap
edebiyatını dönemlere göre inceleyen ve Osmanlı dönemini bağımsız bir edebî
dönem olarak değerlendiren hemen hemen ilk eser olarak kabul edilir. Bu eserinde
Zeydân, Osmanlı dönemini 923/1517 yılı ile başlatıp Napolyonun Mısır’a
geldiği 1213/1798 yılı ile bitirir.27
Alman doğu bilimci Carl Brockelmann (öl. 1956) Osmanlı dönemini diğer
dönemlerden bağımsız bir edebî dönem olarak değerlendirip Abbasilerin kuruluş
yılı olan 132/750 ile el-‘Asru’l-hadîs olarak adlandırılan ve XIX. Yüzyıl ortalarında
başlayan döneme kadar devam eden zaman diliminde ortaya konulan edebi
eserleri “Arap diliyle yazılmış İslami edebiyat” olarak niteleyen ilk kişi olarak
kabul edilmektedir. Brockelmann, eserlerini “Arap diliyle yazılmış İslami edebiyat”
olarak adlandırdığı zaman dilimini de başlıca beş edebî döneme ayırır ve bu
dönemlerin dördüncüsü 1517 yılında başlayıp 1798 yılında biter.28
Omer Ferrûh’un da, Arap edebiyatı tarihi alanında telif ettiği eserin üçüncü
cildine “min matla‘ı’l-karni’l-hâmis el-hicrî ila’l-fethi’l-Osmânî, 400-923/1009-
1517” başlığını koymuş olması, onun Osmanlı dönemini bağımsız bir edebî dö-
nem olarak değerlendirdiğini gösteriyor.29 Öte yandan Omer Ferrûh, başka bir
eserinde de Osmanlı dönemini değerlendirirken “Osmanlı dönemi İslam inançlı,
Arap kültürlü bir dönemdir” der.30
25 Kusay el-Huseyn, el-Edebu’l-‘arabî fi’l-‘asreyni’l-memlûkî ve’l-Osmânî, Trablus-Lübnan,
1426/2006, s. 9, 135.
26 Cihangîr Emîrî, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî fi’l-‘asreyni’l-memlûkî ve’l-Osmânî, Tahran,
1428/2008, s. 29, 185.
27 Corcî Zeydân, Târîhu âdâbi’l-luğati’l-‘arabiyye, I-IV, nşr. Şevkî Dayf, Kahire, tsz., III, 289. 28 Brockelmann, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî (Geschishte der Arabischen Literatur), trc. Mahmûd
Fehmî Hicâzî-Omer Sâbir ‘Abdulcelîl, I-X, Kahire, 1995, I, 38.
29 Omer Ferrûh, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, I-VI, Beyrut, 1965-1983, III, 5. 30 Omer Ferrûh, Me‘âlimu’l-edebi’l-‘arabî fi’l-‘asri’l-hadîs, I-II, Beyrut, 1986, I, 17.
40 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
1979 yılında yayınladığı Muhâdarât fi’l-edebi’l-memlûkî ve’l-Osmânî adlı
eserinde Memluklular dönemi ile Osmanlı dönemini bir dönem olarak ele alan,
ancak aynı eserin 1982 yılında yapılan ikinci baskısında eserini iki bölüme ayırıp
kitabına da el-Edebu’l-‘arabî fi’l-‘asri’l-memlûkî ve’l-‘asri’l-Osmânî adını koyan
Omer Mûsâ Bâşâ, bu iki dönemin birbirinden ayrı ve bağımsız olarak incelenmesine
karar vererek, 1989 yılında Târîhu’l-edebi’l-‘arabî/el-‘Asru’l-memlûkî ve
Târîhu’l-edebi’l-‘arabî/el-‘Asru’l-Osmânî adlı iki ayrı eser çıkarmak suretiyle,
Osmanlı dönemi Arap edebiyatını bağımsız bir edebî dönem olarak ele alır.
Arap edebiyatı tarihi alanında XX. Yüzyıl başlarında eser kaleme alan belli
başlı Avrupalı doğubilimcilerin aksine, Osmanlı dönemini bağımsız bir edebî dö-
nem olarak değerlendirmeye yönelen yazarların sayısının son çeyrek ya da yarım
asırda artmaya başladığı görülür, Mârûn ‘Abbûd (öl. 1962),31 Tâhâ Huseyn (öl.
1973) ve arkadaşları,32 Omer Rıdâ Kehhâle (öl. 1987),33 Mecd el-Efendî,34 ‘Ali
Muhammed Hasan,35 Mahmûd Rızk Selîm,36 Muhâdarât fi’l-edebi’l-Osmânî adlı
eseriyle Mahmûd Fâhûrî, el-Edebu’l-Mısrî fî zılli’l-hukmi’l-Osmânî adlı eseriyle
Muhammed Seyyid Kîlânî ve el-İtticâhâtu’ş-şi‘riyye fî bilâdi’ş-Şâm fi’l-‘asri’l-Osmânî
adlı eseriyle Muhammed et-Tuncî bu yazarlar arasında sayabileceğimiz
isimlerden birkaçıdır.
Dönem hakkında araştırma yapan yazarlar, sözkonusu dönem için “el-‘Asru’tturkî=
Türk Asrı”, “el-‘Ahdu’t-turkî= Türk Dönemi”, “‘Asru’l-memâlîk et-Turkiyye=
Türk Memluklar Dönemi”, “el-‘Asru’l-Osmânî= Osmanlılar Dönemi”,
“el-‘Asru’l-memlûkî ve’l-Osmânî= Memluklar ve Osmanlılar Dönemi”, “‘Asru’l-inhitât=
Çöküş Dönemi”, “‘Usûru’l-inhitât evi’l-inhidâr= Çöküş ya da Gerileme
Dönemleri”, “‘Asru’d-duvel ve’l-İmârât= Devletler ve Emirlikler Dönemi”,
“‘Uhûdu’d-duveli’l-mutetâbi‘a= Birbirini Takip Eden Devletler Dönemi”,
“‘Asru’d-duveli’l-mutetâbi‘a et-Turkiyye= Birbirini Takip Eden Türk Devletler
Dönemi” gibi tanımlar kullanmaktadır. Bununla birlikte bütün bu yazarların ortak
düşüncesi, Omer Mûsâ Bâşâ, Omer Ferrûh gibi birkaç araştırmacı hariç tutulursa,
31 Mârûn ‘Abbûd, Edebu’l-‘arab, Beyrut, 1399/1979, s. 382. 32 Tâhâ Huseyn ve diğerleri, el-Mucmel fî târîhi’l-edebi’l-‘arabî, Kahire, 1932, s. 162. 33 Omer Rıdâ Kehhâle , el-Edebu’l-‘arabî fi’l-câhiliyye ve’l-İslâm, Dımaşk, 1392/1972, s. 213. 34 Mecd el-Efendî, el-Muvaşşahât fi’l-‘asri’l-Osmânî, Dımaşk, 1420/1999, s. 9. Ancak adı geçen
yazar, 1798 yılını gösteren bütün diğer araştırmacılardan farklı olarak, Osmanlı döneminin bitiş
tarihini 1918 yılı olarak vermektedir.
35 ‘Ali Muhammed Hasan, et-Târîhu’l-edebî li’l-‘asreyni’l-Osmânî ve’l-hadîs, Kahire,
1391/1971, s. 8.
36 Mahmûd Rızk Selîm, el-Edebu’l-‘arabî ve târîhih, Mısır, 1377/1957, s. 91.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 41
söz konusu dönemde Arap Dili ve Edebiyatının, Arap kültürünün vb. duraklayıp
gerilediği hususudur.
Bu dönemin başlangıç tarihi hususunda da müellifler arasında bir görüş birliği
yoktur. Buna göre:
1- Şevkî Dayf Osmanlı dönemini içine alan devreyi Buveyhoğullarının
334/945 yılında Bağdad’a girişleri ile başlatır ki oldukça ön yargılı ve bilimsellikten
uzak bir görüştür.
2- Na‘îm el-Hımsî, Cevdet er-Rikâbî, Bekrî Şeyh Emîn dönemi 489/1095 yı-
lında haçlı seferlerinin başlamasıyla birlikte başlatır.
3- Omer Mûsâ Bâşâ telif ettiği ilk eserde Memluklu ve Osmanlı dönemini
birlikte ele alarak 648/1250 yılında Memlukların kuruluşu ile başlatır.
4- C. Alfonso Nallino, A. Miquel, C. Pellat, C. Huart, Ahmed Hasan ez-Zeyyât,
Ahmed el-Hâşimî, Ahmed Emîn, İbrâhîm el-Kîlânî, Hannâ el-Fâhûrî, Nedîm
‘Adiyy, Omer ed-Dekkâk ve Hâlid Yûsuf İbrâhîm bu dönemi 656/1258 yılında
Bağdad’ın Moğolların eline geçmesiyle başlatır.
5- Corcî Zeydân, C. Brockelmann, Hamilton Gibb, Omer Ferrûh, Omer Mûsâ
Bâşâ, Mahmûd Fâhûrî, Muhammed Seyyid Kîlânî, Muhammed et-Tuncî, Mârûn
‘Abbûd, Tâhâ Huseyn, Omer Dıdâ Kehhâle, Mecd el-Efendî vb. müellifler ise bu
dönemi 923/1217 yılında Yavuz Sultan Selim’in Mısır’a girişi ile başlatmaktadır.
Dönemin bitiş tarihi olarak ise Mısır’ın Napolyon tarafından işgal edildiği
1213/1798, Napolyon’un Mısır’dan ayrıldığı 1216/1802 ya da Mehmet Ali Pa-
şa’nın resmen hükümranlık döneminin başladığı 1219/1805 yılları verilmektedir.
Bu dönemin Arap edebiyatını ele alan eserlerin, gerek metot, gerekse dönemle
ilgili verdiği bilgiler açısından oldukça karmaşık, düzensiz ve çelişkilerle dolu
olduğu görülür. Bunun temel nedeni, bu dönemi inceleyen eserlerin akademik, tarihi,
objektif ve derinlemesine incelemeler olmak yerine, Arap ülkelerindeki orta
ve yükseköğrenimde öğrencilere verilmek üzere hazırlanan, ihtiyacı karşılamak
üzere derlenen yüzeysel, objektiflikten uzak ve ön yargılı ve büyük çoğunlukla
da araştırmalarını bilimsel temeller üzerine oturtmak yerine Osmanlı-Türk düş-
manlığı üzerine oturtan oryantalist araştırmacıların öne sürdüğü ve Arap bilim
adamlarınca da hiçbir araştırma ve inceleme yapılmadan peşinen kabul edilip
dillendirilen bilgilerden oluşmasıdır.
42 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
2. Osmanlı Dönemi Arap Edebî Hayatının Değerlendirilmesi
Görüldüğü kadarıyla Osmanlı dönemini gerek edebi, gerekse siyasi ve ekonomik
açıdan ele alan yazarlar tarafından iki ayrı görüş ortaya konulmaktadır.
A- Birinci Görüş: Bu dönemi kanaatimizce yanlış değerlendiren yazar ve
düşünürler vardır. Bu araştırmacılara göre Osmanlı dönemi arap ülkeleri için tam
bir ekonomik çöküş, siyasi zaaf, büyük bir bilimsel gerilik, edebi açıdan korkunç
bir duraklama dönemidir. Bu araştırmacılar, Osmanlı Döneminde Arap Dili ve
Edebiyatının geri kaldığını ve ihmal edildiğini iddia ederlerken bazı gerekçeler
de öne sürmektedirler. Öne sürülen bu gerekçelerin bir kısmı şöyledir:
1- Sultan Selim, Suriye ve Mısır’ı fethettikten sonra genelde Arap ülkelerindeki,
özelde ise Mısır’daki bilim ve sanat insanları ile meslek erbabını İstanbul’a
götürmek suretiyle, bu bölgeleri kültürlü ve sanat ehli insanlardan mahrum bı-
rakmıştır.
Tarihçilerin ifadesine göre Mısırlılar bu durumu, müslümanların sürgün edildiğini
zannederek, Arap toplumunun başına gelen en büyük felaket olarak değerlendirmiştir.
Oysa durum tamamen farklıdır. Dönemin önemli tarihçisi İbn İyâs
bu durumu izah ederken, Sultan Selim’in Kahirede çok beğendiği Sultan el-Ğûrî
mescidinin bir benzerini İstanbul’da yaptırmak istediğini, bunu bizzat İstanbul’a
gelen bilim ve sanatkarların kendilerinin ifade ettiğini, daha sonra bu bilim ve
sanat adamlarının İstanbul’da bir cami ve hamam inşa edilmesini müteakip İskenderiye’ye
geri döndüklerini, Kanuni Sultan Süleyman’ın da 1521 yılında bir
ferman çıkararak Mısır’dan gelen bilim ve sanat adamlarının Mısır’a geri dönmelerini
emrettiğini anlatır.37 Ancak Kanuni, Memluklardan sürgün edilenlerin
Mısır’a dönmesine izin vermez.38 Bu durumda Mısır’dan gelen bilim ve sanat
insanları Yavuz Sultan Selim döneminde İstanbul’da yalnızca üç yıl süreyle kalmışlardır
ve bu üç yıllık zaman zarfında Arap ülkelerindeki bilimsel çöküntü olduğu
iddiasına ne denilebilir?
Öte yandan İbn İyâs, Sultan Selim’in fethettiği heryerden bir gurup bilim ve
sanat adamını alıp İstanbul’a getirmek ve buna karşılık da bilim ve sanat adamlarını
aldığı yerlere İstanbul’dan bilim ve sanat adamı götürüp yerleştirmek şeklinde
bir uygulamasının olduğunu belirtir.39 Eğer durum böyle ise, Sultan Selim’in
bu uygulama ile fethedilen ülkelerdeki İslam toplumunun bireyleri arasında bir
37 İbn İyâs, Bedâi‘u’z-zuhûr, I-V, Kahire, 1395/1975, V, 182, 232. 38 İbn İyâs, a.g.e., V, 308, 403. 39 İbn İyâs, a.g.e., V, 188.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 43
kaynaşma sağlayıp, toplumun tabakaları arasında toplumsal, sosyal, kültürel bir
entegrasyonu, aynı inancı taşıyan, aralarında dini bağ bulunan Müslüman bir nesil
meydana getirmeyi amaçlamış olabileceğini de söylemek pekala mümkündür.
Ayrıca eğer Sultan Selim Kahire’de gördüğü muhteşem bir yapının benzerini İstanbul’da
yaptırmak için Mısırlı bilim ve sanat adamlarından yararlanmak istemişse
bunda ne sakınca olabilir? Göründüğü kadarıyla batılı tarihçiler Osmanlı
için böyle bir iddiada bulunmuşlar, ne yazık ki Arap tarihçiler ve bilim adamları
da olayı tam olarak araştırmadan batılı tarihçilerin görüşüne tabi olmuşlardır.
Yılmaz Öztuna başta olmak üzere Türk tarihçilerin bu husustaki görüşü, Arapların
yerleşik hayattan pek ayrılmak istemedikleri, bu nedenle Osmanlı ordusunda
asker olarak pek görev almadıkları, Osmanlı ordu sisteminin Arap unsurların
da orduda görev yapmalarına ve yükselmelerine engel olmadığı halde yalnızca
Kuzey Afrika ülkelerinden Arap unsurun özellikle Osmanlı donanmasında gö-
rev aldığı yönündedir. Bu nedenle Sultan Selim’in Mısır’dan İstanbul’a bilim
ve sanat adamlarını getirmesine gösterilen tepkiyi Mısır’daki Arapların yerleşik
hayattan ayrılmak istememeleri nedeniyle gösterilen bir tepki olarak izah etmek
de mümkündür.
2- Arap edebiyatının Osmanlı döneminden önceki dönemleri telif, ansiklopedik
ve edebi üretim dönemi iken, Osmanlı dönemi şerhler ve haşiyeler dönemidir.
Bu durum da, Osmanlı döneminde fikir, bilim ve edebiyat hayatında zayıflığı
gösterir.
Gerçek şu ki, Osmanlılar dönemi sadece şerhler, haşiyeler ve talik dönemi
olmayıp aynı zamanda ansiklopedik eserlerin de kaleme alındığı bir dönemdir
ve ‘Abdulkâdir Omer el-Bağdâdî (öl. 1093/ 1682) ve Şihâbuddîn el-Hafâcî (öl.
1069/1659) bu dönemin en önemli ansiklopedistleri arasında sayabileceğimiz iki
yazarıdır. Ancak unutulmamalıdır ki, ansiklopedik eserler her zaman kullanışlı
değildir ve bu nedenle yazıldıkları dönemlerden sonraki dönemlerde muhtasar
şekle/özetlenmiş biçime dönüştürülmüştür. Bu durum, ansiklopedik eserlerin her
zaman kullanışlı ve sahip oldukları hacimle yararlı olamayacağını göstermektedir.
Öte yandan özellikle Abbasiler dönemindeki edebi kalkınmanın temelinde
Yunan, Fars ve Hint kültüründen yapılan çevirilerin büyük bir önemi vardır ve bu
çeviriler daha sonraki yıllarda şerhedilmiş, bilahare bu şerhler yeniden kısaltılmış,
müteakiben yeniden şerhler yapılmış, böylece Abbasiler döneminde büyük
bir edebi ve bilimsel kalkınmaya tanık olunmuştur. el-Câhiz, Ebû Hayyân et-Tevhîdî
gibi ansiklopedist yazarlar bu dönemde yetişmiş, ancak hiç kimse bu yazar-
44 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
ların ansiklopedist oluşunu kınamamıştır. Aynı şekilde Hz. Peygamberin hadislerinin
de birçok şerhi çok erken dönemlerde yapılmıştır. Dücane Cündioğlu’nun
ifadesiyle “Haşiye türü çalışmalar şeklinde dudak bükülen yazım tekniğinin orijinaliteden
uzak ve tekrarla malûl bir metin üretim biçimi olduğuna ilişkin yaygın
ve yanlış kanının etkisiyle bir medeniyetin bilgi edinme, bilgi aktarma ve bilgiyi
sürekli kılma yöntemlerinin küçümsenmesi de aynı şekilde ideolojik bir taassubun
göstergesidir. Şerh-haşiye geleneği İslam ilim mirasının işlenip geliştirilmesinde,
bu mirasın tartışılıp zenginleştirilmesinde ve gelecek nesillere muhkem bir tarzda
aktarılmasında çok büyük rol oynamış verimli bir yazım tekniğinin kullanılmasıyla
olmuştur. Şerh-haşiye-talik yazarları birer nakil, ravi ve mukallidler zümresinin
gözü kapalı fertleri değidir. Her kitap tefsir edilmediği gibi, her metne de
şerh ve haşiye yazılmaz, üstelik herkes de şerh ve haşiye yazamaz. Şerh-haşiye
yazımı, oluşmuş bir ilim geleneğini sürdürüp zenginleştirmenin yollarından biridir”.
Durum böyleyken, Osmanlı döneminden önceki dönemlerde yapılan ve bu
dönemlerin güzellikleri arasında sayılan şerh, haşiye ve taliklerin neden Osmanlı
dönemi için bir kusur olarak görüldüğünü anlamak mümkün değildir.
Öte yandan zeyiller dönemi olarak da itham edilen Osmanlı döneminde elbette
birçok tarih ve biyografi kitabına zeyiller yazılmıştır. Her dönemde bir tarihçinin
kendisinden önce yaşamış müellif tarafından yazılmış tarih kitabına zeyil yazdığı
ve olayları kendi yaşadığı zamana kadar getirdiği, aynı şekilde mesela 9. Yy.da
yaşamış kimselerin biyografisini içeren bir esere 10. Yy.da yaşamış bir yazarın
zeyl yazdığı ve kendi döneminde yaşamış kimselerin biyografik bilgilerini vermek
suretiyle kendisinden önceki yazarın kitabını ikmal ve devam ettirdiği bilinmektedir.
Bu husus, tarih ve biyografik eser yazımında bir noksanlık ya da ayıp
değil, bir yöntemdir. el-Gazzî’nin (öl. 1061/1651) biyografi alanında kaleme aldığı
el-Kevâkibu’s-sâira bi menâkibi a‘yâni’l-mieti’l-‘âşira ile yine aynı müellife
ait Kutfu’s-semer min terâcimi a‘yâni’t-tabakati’l-ûlâ mine’l-karni’l-hâdî ‘aşer
adlı eserler ile el-Muhibbi (öl. 1111/1699) tarafından kaleme alınan Hulâsatu’l-eser
fî a‘yâni’l-karni’l-hâdî ‘aşer adlı eserden sonra el-Murâdî (öl. 1206/1792)
tarafından kaleme alınan Silku’d-durer fî a‘yâni’l-karni’s-sânî ‘aşer bu yöntemin
en güzel örneklerindendir.
3- Osmanlılar kendilerine tabi Arap ülkelerinde divanlardaki yazışmalarda
Arapçanın yerine Türkçeyi zorunlu hale getirmişler, bunun sonucu olarak bu divanlarda,
halka yapılan duyurularda ve halkın günlük hayatında Arapça kullanılmaz
olmuş, bir telif dili olarak Arapça gerilemiştir.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 45
Bu iddianın geçersizliğini anlatmadan önce, Arap coğrafyasında Türkçe öğretiminin
bir tarihinden söz etmek doğru olacaktır.
Arapların Türkçe ile ilk karşılaşmalarının Mısır ve Şam bölgesinde Memluklar
döneminde, özellikle Moğol istilasından kaçarak Maveraunnehir’den bu
bölgeye gelen Türk topluluklarının Arap topluluklarıyla teması sonucu gerçekleştiğini
söylemek mümkündür. Bu bölgelere göç eden Türkler Arapça bilmediklerinden
buradaki Araplar da Türklerle anlaşabilmek için bazı Türkçe kelimeleri
öğrenmek durumunda kalmışlardır.40 Bunun yanında o dönemde İbnu’d-Dehhân
Vecîhuddîn Ebû Bekr el-Vâsıtî (öl. 612/1215)41, el-‘Akkânî (öl. 758/1356)
ve Mahmûd b. Kutluşâh (öl. 775/1373)42 gibi hem Arapça hem Türkçe bilen ve
Kahire’ye yerleşerek öğrencilerine Türkçe öğreten bazı kimseler de vardır. Öte
yandan Kitâbu’l-idrâk fî lisâni’l-Etrâk sahibi Endülüslü Ebû Hayyân Muhammed
b. Yûsuf el-Ğırnâtî (öl. 745/1344) gibi Türkçe ile yakından ve profesyonel bir
şekilde ilgilenen Arap alimlerin de varlığından söz etmek mümkündür.
Arap coğrafyasında Osmanlı döneminden önce Araplara Türkçe öğretmek
amacıyla Türklerin yanı sıra çoğunluğu bizzat Araplar tarafından kaleme alınmış
şu eserler anılabilir:
Kaşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınan Dîvânu luğâti’t-Türk, V/XI. Yy.
(466/1074) ile yine aynı müellife ait olup günümüze ulaşmayan Cevâhiru’n-nahv
fî luğâti’t-Türk; Ahmed b. ‘Ali b. Huseyn Cemâluddîn İbnu’l-Muhennâ’ya ait
olup Mu‘cemu İbni’l-Muhennâ adıyla bilinen ve m. XIII. Yy. sonunda telif edilen
Hilyetu’l-insân ve Hilbetu’l-lisân; Mısır’da yazılan ve müellifi meçhul olup Halil
b. Muhammed b. Yûsuf el-Konevî tarafından 643/1343 yılında istinsah edilen
Mecmû‘ı tercumân-ı Turkî ve ‘Arabî ve Moğolî ve Fârisî (Ankara, TDK Yayınları,
2000); XIV. Veya XV. Yy’da yazıldığı tahmin edilen ed-Durretu’m-mudiyye
fi’l-luğati’t-Turkiyye (Erzurum, Fen-Ed. Fak Yayını, 1991); XV. Yy. başlarında
telif edilen el-Kavânînu’l-kulliyye li dabti’l-luğati’t-Turkiyye (İstanbul, Evkaf
Matbaası, 1928; TDK Yayınları, 1999); Endülüslü Ebû Hayyân Muhammed
b. Yûsuf el-Ğırnâtî (öl. 745/1344) tarafından telif edilen Kitâbu’l-idrâk li lisâ-
ni’l-Etrâk (İstanbul, Evkaf Matbaası); Cemâluddîn Ebû Muhammed ‘Abdullah
40 Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I-II, M.E. Basımevi, İstanbul, 1983, I, 17; Çakmakçı,
“Târîhu ta‘lîmi’l-luğati’t-Turkiyye li’l-‘Arab hattâ evâhiri’l-‘asri’l-Osmânî”, Mecelletu Câmi‘ati’lMelik
Su‘ûd, Kulliyetu’l-luğât ve’t-terceme, C. XVII, Riyad, 1426/2005, s. 9. 41 Bkz. ez-Zehebî, Siyer a‘lâmi’n-nubelâ, I-XXV, nşr. Şu‘ayb el-Arnaût ve diğerleri, Beyrut,
1417/1996, XXII, 87.
42 Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, nşr. Orhan F. Köprülü-Nermin Pekin, İstanbul, 1980, s. 313.
46 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
et-Turkî tarafından, Memluklar döneminde 835/1351’den önce Suriye’de yazılmış
olan Bulğatu’l-muştâk fî luğati’t-Turk ve’l-Kıbcâk (Warszawa, 1938, 1954);
yazarı bilinmeyen ve 829/1425 civarında Mısır’da yazılmış et-Tuhfetu’z-zekiyye
fi’l-luğati’t-Turkiyye (TDK Yayınları, 1945).
Osmanlı’nın Yavuz Sultan Selim ile birlikte Arap coğrafyasına girişinden
1800’lü yılların başına kadar bu alanda kaleme alınan eserler ise şöyle sıralanabilir:
Edirneli Nazmî tarafından m. XVI. Yy. başında yazılmış Dîvân-i Türkî (İstanbul,
1346/1928); XI/XVII. Yy. alimlerinden Şeyhülislâm Molla Sâlih Efendî’nin
telif ettiği 4 eser: 1-el-Aknûm fî luğati’r-Rûm; et-Turcumân fî lüğati Âli Osmân,
3-1029/1620 yılında yazılmış Kâmûsu’l-ervâm fî nızâmi’l-kelâm, 4-1028/1619’da
yazılmış eş-Şuzûru’z-zehebiyye ve’l-kıta‘u’l-Ahmediyye fi’l-luğati’t-Turkiyye;
Mustafa Efendi Suleymanzâde el-Halebî’nin kaleme aldığı Kitâbu kenzi’l-luğati’l-Osmâniyye
(Beyrut, 1305/1888, 1307/1890, Dımaşk, 1329/1911).
Osmanlı’nın Arap coğrafyasında etkinliğinin kaybolduğu 1800 yılı başlarından
itibaren kaleme alınan eserlerin bir kısmı şunlardır:
Trablusgarb’ta başkatip görevi yürüten Muhammed Kâmil tarafından kaleme
alınan Ğâyetu’l-emânî fî tafsîli kavâ‘idi’l-lisâni’l-Osmânî (İstanbul, 1314); Yuhanna
Circis ve Nevfel Râciha’nın, bizzat kendi ifadelerine göre, Türkçenin Osmanlı
Devletinin resmi dili olması nedeniyle Şam bölgesinde bu dile gösterilen
rağbetin kendilerini bu konuda bir kitap telif etmeye yönelttiği için kaleme aldıkları
ve Beyrut’ta üç kez basılan Murşidu’l-mute‘allim ve Tercumânu’l-mutekellim
fi’l-luğati’l-Osmâniyye, (Beyrut, 1297/1879); Fâris Efendi Hûrî el-Lubnânî tarafından
1286/1870’de yazılmış Kitâbu Ruşdeti’t-tullâb fî sarf ve nahvi’l-luğati’l-Osmâniyye,
(Beyrut, 1289/1872); Tanta’da okul müdürü Murâd Muhtâr Efendi
tarafından kaleme alınan ve Beyrut’ta Cem‘iyyetu’l-funûn matbaasında, ayrıca
1294/1877 yılında Kahire’de basılan en-Nuhbetu’z-zekiyye fi’l-luğati’t-Turkiyye
ile bu eserin yeniden gözden geçirilmiş şekli olup 1304/1887 yılında Bulak’ta
basılan Kitâbu Nuhbeti’l-encâb fi’l-luğati’t-Turkiyye; Yûsuf Husnî tarafından kaleme
alınan el-Îdâhâtu’l-vefiyye fî kavâ‘idi’l-luğati’l-Osmâniyye (Beyrut, 1885);
Misbâh b. Selîm el-Lebâbîdî’nin et-Tuhfetu’l-hamîdiyye fi’l-luğati’l-Osmâniyye
adlı eseri (Beyrut, 1314/1903); İsâ Rûhî eş-Şirvânî’ye ait Mukâlemetu’l-‘arabî
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 47
ve’t-Turkî, (Mekke, 1331/1912); ‘Abdulbâsit b. es-Seyyid Hasan el-Unsî (öl.
1374/1928)’ye ait Te’sîsu’l-mebânî fi’l-lisâni’l-Osmânî.
43
Mısır’da Osmanlı beylerbeyi sarayındaki yetkililerin İstanbul ile yazışmalarının
düzenlendiği Dîvânu’l-bâşâ, mali işlerin düzenlendiği ve günümüzdeki
defterdarlığın karşılığı olan ed-Dîvânu’d-defterî ve bu bölümün bir alt birimi
olup vergi, gümrük işlemleri, tarım alanındaki gelirler vb.nin düzenlendiği
Dîvânu’r-rûznâme olmak üzere üç birim Türkçeleştirilmiş, yazışmalarda ve yeni
çıkarılan talimatnamelerle kanunlarda Türkçe kullanılmış, İstanbul’dan gelen padişah
fermanları da önce Arapçaya çevrilip, daha sonra da Ezher camisinde ve
Hânu’l-Halîlî’de Arapça olarak, bazen de hem Türkçe hem Arapça olarak okunup
halka duyurulmuştur.44 Öte yandan eş-Şinnâvî’nin anlattığına göre Napolyon,
sürgündeyken General Bertrand’a yazdırdığı anılarında Mısır’a geldiği zaman
Mısırlıların Türkçeyi bilmediklerini ve Türkçe konuşmadıklarını, Türkçenin Mı-
sırlılar için Fransızca gibi bir yabancı dil olduğunu gördüğünü anlatır.45 Bilindiği
gibi Yavuz Sultan Selim’in Mısır’a girişi ile Bonapart’ın Mısır’a girişi arasında
272 yıl vardır. Bu da Osmanlı’nın Mısır’a girişinin üzerinden yaklaşık üçyüz yıl
geçmesine rağmen Mısır halkı arasında Türkçenin yayılmadığı anlamına gelmektedir.
Günümüzdeki bakanlık makamını karşılayan hem bu divanlarda hem de orduda
Türkçe ön plana çıkınca başta divanlar olmak üzere, mahkemeler, valilikler,
eğitim alanı ya da ticari alan vb. devlet kurumlarında görev almak için Türkçeyi
öğrenmek isteyen ve Türkçe bilmeyi bir iş alanı olarak gören bir gurubun oluş-
ması da doğaldır. Öte yandan Arap kütüphanelerinde de, bu kütüphanelerin Arap-
çanın yanısıra Türkçe ve Farsça yazılmış eserler içermesi nedeniyle, aynı anda
Arapça, Türkçe ve Farsça bilen elemanlara ihtiyaç duyulmaktaydı.46
Ancak bu dönemde okullarda eğitim dili olarak hala Arapça kullanılmaktadır.
Seçmeli bir ders olarak okutulan Türkçe ise çok fazla seçilmemekle birlikte
devlet kademelerinde katip ya da tercüman olarak çalışmak isteyenlerce tercih
43 Araplara Türkçe öğretimi ile ilgili olarak kaleme alınan eserler hak. geniş bilgi için bkz.
Çakmakçı, a.g.m., muhtevası; Mehmed Ali Paşa ve sonrası dönemde Mısır’da Türkçe’nin durumu
hakkında bkz. İhsanoğlu, Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları, İstanbul, 2006, muhtevası. 44 ‘Abdulazîz eş-Şinnâvî, “Devru’l-Ezher fi’l-hıfâz ‘ale’t-tâbi‘i’l-‘arabî”, en-Nedvetu’d-devliyye
li târîhi’l-Kâhire, I-II, Mart-Nisan 1969, s. 665-726 içinde, Kahire, 1971, II, 679; ‘Îd Fethî
‘Abdullatîf, İtticâhâtu’l-edebi’l-‘arabî fi’l-karni’l-hâdî ‘aşer el-hicrî fî Mısr ve’ş-Şâm,
Basılmamış Doktora Tezi, Ayn Şems Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arap Dili ve Ed. Bölümü,
Kahire, 1426-1427/2005-2006, s. 22.
45 ‘Abdulazîz eş-Şinnâvî, a.g.m., II, 679-670. 46 Çakmakçı, a.g.m., s. 10.
48 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
edilmektedir. Osmanlılar, Türkçeyi devletin resmi dili olarak kabul etmelerine
rağmen, eğitim sistemi gereği, kendisine bağlı Arap bölgelerinde Türkçeyi bir
eğitim dili olarak dayatmamış, aksine kendi kontrolleri altında Arapçanın eğitim
dili olarak devam etmesini sağlamışlardır. Bununla birlikte Arapçanın yanı
sıra Türkçe ve Farsçayı da aynı anda öğrenmek isteyen birçok kimse olmuştur.
Türkçenin bazı okullarda resmi eğitim dili olarak benimsenmesi ise ancak 1805
yılından sonra Mehmet Ali Paşa dönemiyle başlayacaktır ki, Mehmet Ali Paşa
ve ailesinin dönemini Araplar bile Osmanlı dönemi olarak kabul etmemekte,
birçok yazar ve tarihçi tarafından Arap Edebiyatındaki Osmanlı dönemi 1802
yılı itibariyle sona erdirilmektedir. Bu nedenle Arap entelektüel tarafından hem
Türkçe’nin Osmanlılar döneminde eğitim dili olarak dayatıldığının, hem de bu
dilin resmi dil haline getirilmeye çalışıldığı Mehmet Ali Paşa ve ailesi döneminin
modern Mısır’ın gerçek kuruluş dönemi olarak kabul edilip bu dönemin artık
Osmanlı dönemi olarak sayılmamasının bir çelişki olduğu ortadadır.
Türkçenin zorunlu hale getirilip bir telif dili olarak Arapçanıngerilediği iddiasına
gelince; bu iddiaları öne sürenlerin unuttuğu husus, bizzat Osmanlı sultanları
başta olmak üzere, Osmanlı bilim adamları, edebiyatçıları ve din adamlarının
Arap Dili ve Edebiyatına olan düşkünlükleri, Arap Dilini çok iyi bildikleri, Hz.
Peygamberin Arap olması ve Arapçanın da Kurân dili olmasına bağlı olarak bu
dile son derece saygı gösterip gelişmesine katkıda bulundukları, bu dili bilim dili
olarak kabul etmelerinin yanında bizzat kendilerinin de bu dil ile şiirler yazdıkları,
Arapça bilenlerin Osmanlı toplumunda büyük bir saygı gördükleridir.
İbnu’l-Imâd, el-Karamânî, vb. birçok tarihçi Yavuz Sultan Selim’in Arapça,
Farsça ve Türkçeyi çok iyi bildiğini, bu dillerde çok güzel şiir nazmettiğini, Mı-
sır’da ikamet ettiği sırada kaldığı sarayın duvarındaki mermere aşağıdaki Arapça
şiiri kendi eli ile yazdığını anlatmaktadır:47
ُ َّ الد َر َكا
َ ْعَده
َ ْض َم ْن ب
َ ْس ًر َ ا وي
ْ ُر ْكهُ ق
َت
َ ْي ُل م ً نى ي
ِن
َ ْر ب
َظف
ْ ُك َ لله من ي
ُ المل
َ َر َكا
َ ْم ُر ُ م ْشت
َ َك َ ان األ
ُّ َر ِ اب ل
َ ْو َق الت
َ ٍة ف
ْ ُمل
ن
ُ
َ ْد ُر أ
ِ َغْي ِري ق
َ ْو ل
ِي أ
َ ْو َ ك َ ان ل
ل
Muhammed Kurd ‘Ali, Yavuz Sultan Selim hakkında söz ederken, onun, Şam
ve Mısır’ı fethettikten sonra Mekke ve Medine’de adına Arapça olarak hutbe
okutulup, “Arap memleketlerinin fatihi” unvanı verildiğinde yönetimi altında
47 el-Ğazzî, el-Kevâkibu’s-sâira, I-III, nşr. Halîl el-Mansûr, Beyrut, 1418/1997, I, 210; İbnu’l-
‘Imâd, Şezerâtu’z-zeheb, I-VIII, Beyrut, tsz., VIII, 144; el-Karamânî, Ahbâru’d-duvel ve
âsâru’l-uvel, nşr. Fehmî Sa‘d-Ahmed Hatît, I-III, Beyrut, 1412/1992, III, 48.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 49
bulunan coğrafyada Arap unsurun göz ardı edilmemesi gereken bir unsur haline
geldiğini görüp Türkçe yerine Arapça’yı devletin resmi dili kabul etmeye niyetlendiğini,
ancak ömrünün bu niyeti gerçekleştirmeye yetmediğini ifade eder ve
“eğer bu niyetini gerçekleştirebilseydi, Osmanlı devleti daha sonraki yüzyıllarda
düştüğü bazı kötü durumlara düşmeyecek, Arapça daha çok yayılacak ve nasıl
Bağdat, Dımaşk, Kahire, Kurtuba ve Gırnata Arapçanın bir vatanı olmuşsa, İstanbul
da Arapça’nın bir vatanı olacaktı” der.48
el-Mubibbî de, Sultan I. Ahmed’in biyografisini verirken, onun çok güzel
Arapça şiirler söylediğini belirtir ve şu şiirini aktarır:49
َ ْي ِه
ِظ
ار ِمى ل
ِ َص ِ
ُ َؤ َاد ب
َ ْي ِه َج َر َح الف
ِل
ِّ َص ٌ ال إ
ِت
َ ا
َ ُص ُول َ وال
َ ْب ٌي ي
ظ
َ ْي ِه
ُ ُور َ عل
َّ َك ِت ُّ الست
َت
َه
َّ ت
ِال
امهُ إ
َ َو َ
َ َّز ق
ً َ وه
َ ِدال
َ ُ مْعت
َام
َما ق
َ ْي ِه
ْن
ِ ِ م ْن َ جف
َج
ْ َغن
ِال
َا ب
َ ُخ ُّصن
ِ ِه َوي
ريق
َ ِة ِ
َف
َ ِ م ْن ُ سال
امة
ِ ُ ى الـمَد َ
َ ْسق
ي
َ َ ا و َ الو ْر ُد ِ م ْن َ خَّدْي ِه
ُن
ارِه ِرْي َحان
َ َ ا و ُ آس ِ عَذ ِ
َ ْر ِج ُسن
ُ ن
ِاه
َعْين
َ ْي ِه
َّ ِس ِيم َ عل
َ َغ ُ ار ِ م َن الن
ِّي أ
َن
ِ َي خِّدِه أ
َ ف
َ َص ِر َى وال
ِي ب
َ ِ ا ش ْع َر ف
ي
َ ْي ِه
َ ُ ان َ الغ َر ِام َ عل
ْط
َ ُج ُور ُ سل
ِ ِه َوي
ِ َعْدل
َ ِع ُّز ب
ُ ْط ٍ ان ي
ِ ْسل
ِى ل
َع َجب
َ َدْي ِه
َ ْي َن ي
ُهُ َ و َس َجْد ُت ب
َ ْدت
َ َعب
َّم َ ج ِح َيمهُ ل
ُ
َ ث
َ َخ ُ اف الله
َ أ
َ ْوال
ل
Mısır’da görev yapan Türk yöneticilerin Arapçayı çok iyi bildikleri ve rahatça
konuştukları, birçoğunun Arap Dili ve Edebiyatı, İslam Hukuku, Tefsîr, Nahiv ve
Sarf gibi alanlarda Arapça eserler kaleme aldıkları, bu bilim dallarının İstanbul’da
da Arapça olarak tahsil edildiği, Osmanlı toplumunda bir bilim adamının bilim
adamı sınıfına girebilmesi ya da bir kimsenin devlet kademelerinden birçoğunda
görev alabilmesi için Arapçayı çok iyi bilmesinin şart olduğu, Arapça bilmeyen
bir aydının bilim adamı ya da aydın olarak kabul edilmediği bilinmektedir.
Türklerin Arap ülkelerinde ve özellikle de Mısır’da Arapçayı yasaklamaları
iddiası bir yana, aksine bu ülkelerde bütün bilimsel ve edebi araştırmalar Arapça
olarak yapılmaktaydı ve Osmanlılar kendi yönetimleri altına giren hiçbir topluluğa
Türk dili ve kültürünü öğrenme zorunluluğu getirmemişti. Mısır’da Türkçeleştirilen
divanların da Dîvânu’l-bâşâ, ed-Dîvânu’d-defteri ve Dîvânu’r-rûznâme
48 Muhammed Kurd ‘Ali, Hıtatu’ş-Şâm, I-VI, Dımaşk, 1403/1983, II, 221; ayrıca bkz. Şâkir enNâblusî,
‘Asru’t-tekâyâ ve’r-re‘âyâ, Beyrut, 1999, s. 22. 49 el-Muhibbî, Hulâsatu’l-eser, I-IV, Beyrut, tsz., I, 284-285.
50 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
olmak üzere üç divandan ibaret olup, İstanbul’dan gelen padişah fermanlarının da
önce Arapçaya çevrildiğini, daha sonra da Ezher camisinde ve Hânu’l-Halîlî’de
Arapça olarak, bazen de hem Türkçe hem Arapça olarak okunup halka duyurulduğunu
daha önce belirtmiştik.50
Ünlü Macar Türkolog György Hazai’nin belirttiği gibi51, herhangi bir imparatorlukta
yeni hakimiyet merkezi kuranların dili kendiliğinden bir resmi dil haline
gelip hayatın her sahasında belirli bir ağırlık kazanır. Bu dilin yeni rol ve fonksiyonundan
dolayı bu dil ve imparatorluğa entegre edilen halkların dilleri arasında
bir karşılıklı alışveriş kurulması durumu ortaya çıkar. Osmanlı İmparatorluğunun
fethettiği bölgelerin Türkleşmesi bir taraftan Türklerin bu bölgelere yerleşip ya-
şamaya başlaması, öte yandan belirli bir bölgedeki ahalinin Türk dilini gittikçe
benimsemesi ve bu sürecin sonucunda eski dilini unutması anlamına gelir. Ancak
tarihin ortaya koyduğu örneklere bakılırsa temelinde Türkleşmenin ancak birinci
modeline, yani Türklerin yarattığı yeni siyasi çerçeve içinde ya kendi inisiyatifi,
ya da devletin iskan politikası sonucunda belirli bölgelere yerleşmesine rastlanır.
Yerli ahalinin Türk dilini kabul edip eski dilini terk etmesinin örneğine pek
rastlanmamaktadır. Bu durum daha çok Balkanlar için geçerli olabilir. Başka bir
deyişle, Selçuklu ve Osmanlı fetihleri sonucunda Anadolu ve Rumeli’de yerleşen
Türkler eski yerli ahaliyle yanyana yaşamaya başlar. Bu süreç doğal olarak çeşitli
diller ve Türkçe arasında çok taraflı temas ve alışverişlere yol açar, fakat eski
yerli dillerin kaybolmasına yol açmaz. Balkanların İslamlaştırılmış bölgelerinde
bile yerli ahali, örneğin Doğu Rodoslarda Pomaklar, Batı Rumeli’de ise Boşnaklarla
Arnavutlar İslam dinini kabul ettikten sonra da kendi dillerini korumuşlardır.
Osmanlı İmparatorluğunun hakim olduğu bölgelerde çeşitli dillerin yüzyıllar
boyunca yanyana yaşadığı görülür. Osmanlıların uyguladığı “din ve kültür ba-
ğımsızlığı” pek tabii “dil bağımsızlığı” olgusunu da güçlendirmiştir. Bu sürecin
sonucunda İmparatorluğun birçok bölgesinde ahalinin iki veya çok dilliliği ortaya
çıkmıştır. Bu durum ise diller arasındaki temas, alışveriş ve karşılıklı etkilemeleri
daha da kuvvetlendirmiştir. Arapça’dan Türkçeye geçen ve artık Türkçeleşen
yüzlerce kelime Türkçe’nin Arapçayı etkilemesi bir yana, Arapçadan ne kadar
etkilendiğini göstermektedir.
50 ‘Abdulazîz eş-Şinnâvî, a.g.m., II, 679; ‘Îd Fethî ‘Abdullatîf, a.g.e., s. 22. 51 György Hazai, “Osmanlı Döneminde Bir İmparatorluk Dili Olarak Türkçe”, http://www.
osmanli.org.tr/osmanlidaegitim-7-200.html
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 51
Durum böyleyken Osmanlıların fethettikleri Arap ülkelerinde Arapçayı geri
plana iterek Türkçeyi öne çıkarmaları ve halka dayatmaları nasıl düşünülüp iddia
edilebilir?
Öte yandan Türkçe, kendisinden kelime alan çeşitli dillerin Türkçe ile “yapı-
cı bir şekilde” yanyana yaşamak durumunda gelişmesine katkıda bulunmuştur.
Türkçe’den başta Arapça olmak üzere başka dillere geçen birçok kelime bu dillerin
müfredatının zenginleşmesine katkı sağlamıştır. Çünkü bu diller arasındaki
etkileşim gramer açısından değil, daha çok kelime alış verişi şeklinde gerçekleşmiştir.
Ayrıca Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan bazı halkların Türk dilini
yüksek bir seviyede benimsedikleri de bilinmektedir.
Osmanlı döneminde bir sanatsal nesir ve telif dili olarak Arapçanın gerilediğini
öne sürenler bu görüşü savunurken Abbasiler, Moğollar ve Memluklar
döneminde yazılan ansiklopedik, tarih, coğrafya ve seyahatname türü eserlerin
dili ile Osmanlı döneminde kaleme alınan bu tür eserlerin dilini karşılaştırırlar.
Oysa Ahsenu’t-tekâsîm adlı eserin müellifi coğrafyacı el-Makdisî (öl. 375/988),
el-Mesâlik ve’l-memâlik müellifi el-İstahrî (öl. 346/957), Murûcu’z-zeheb sahibi
tarihçi el-Mes‘ûdî (öl. 346/957), Nuzhetu’l-muştâk yazarı eş-Şerîf el-İdrîsî
(öl. 560/1165), el-Kâmil fi’t-târîh müellifi İbnu’l-Esîr (öl. 630/1232) gibi yazarların
eserlerinde kullandıkları telif dili ile Osmanlılar döneminde yaşamış Bedâi‘u’z-zuhûr
adlı eserin müellifi tarihçi İbn İyâs (öl. 930/1523), ‘Acâibu’l-âsâr
müellifi tarihçi ‘Abdurrahmân el-Cebertî (öl. 1825), er-Rıhletu’l-Kudsiyye yazarı
mutasavvıf ‘Abdulğanî en-Nablusî (öl. 1143/1730), Lübnan Emiri Haydar eş-
Şihâbî (öl. 1835), Rifâ‘a Râfi‘ et-Tahtâvî (öl. 1873) gibi yazar ve yöneticilerin
yazıları karşılaştırılarak bir telif dili olarak Arapçanın gitgide kötüleştiğinin ve
Osmanlı döneminde bu dilin en düşük seviyeye düştüğünün iddia edilmesi ne
kadar mantıklıdır?52 Bu dil Osmanlı döneminde en düşük seviyesine geriledi de
Fransanın 1798 yılında Mısır’a çıkıp üç yıl burada kalmasıyla mı yeniden canlanıp
şaha kalktı? Eğer durum böyle ise Osmanlılar döneminde Arap edebiyatında
önemli bir yer işgal eden Şihâbuddîn el-Hafâcî (öl. 1069/1659), Yûsuf el-Bedî‘î
(öl. 1073/1662), ‘Abdulkâdir el-Bağdâdî (öl. 1093/1682), Tâcu’l-‘arûs sahibi
el-Murtâdâ ez-Zebîdî (öl. 1205/1790), es-Sabbân (öl. 1206/1791), Taşköprülüzâ-
de (öl. 968/1560), el-Hasan el-Bûrînî (öl. 1024/1615), Necmuddîn el-Ğazzî (öl.
1061/1650), Hacı Halife (öl. 1068/1657) Şezerâtu’z-zeheb müellifi İbnu’l-‘Imâd
52 Bu mukayese için bkz. Enîs el-Makdîsî, “Luğatunâ fî ‘asri’l-inhitât”, Mecelletu mecma‘i’lluğati’l-‘arabiyye,
C. XXVIII, Kahire, 1391/1971, s. 29-42.
52 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
(öl. 1089/1678), gezgin edebiyatçı Abdulganî en-Nâblûsî (öl. 1143/1730) ve Silku’d-durer
yazarı el-Murâdî (öl. 1791) gibi daha birçok yazarı ve eserlerini nereye
koyacağız? Halbuki her yazarın kendine özgü bir üslubu ve kullandığı bir dili
vardır. Bir telif dilinin gitgide gerileyebilmesi için, uzun yıllar bir sömürgeci dilinin
dayatılması ile karşı karşıya kalması gerektiği ortadadır ve Fransa ve İspanya
gibi sömürgeci ülkelerin uzun süre istilasında kalan Cezayir, Fas ve Tunus gibi
ülkelerdeki Arapçanın durumu buna en güzel örnektir. Öte yandan mesela Batı
Avrupa’daki eski yerli diller belirli bir “barışçı asimilasyon” sürecinde kaybolup
yerlerini Latincenin halef dillerine bırakırken Osmanlı İmparatorluğunda böyle
bir asimilasyon dillerin gelişmesinde temel model olmamış, tam tersine diller
bağımsızlıklarını korumuşlardır. Bu dillerden bağımsızlığını en çok koruyan dil
de, Türklerin duyduğu saygının bir sonucu olarak, elbette Arapçadır.
Öte yandan Arap coğrafyasında hüküm süren Eyyubilerin ve Memlukların
Araplaştığının ve Arapçayı kendi dilleri olarak kabul ettiklerinin belirtilmesini,
Osmanlıların ise Araplaşmamak ve Arapçayı da kendi dilleri olarak kabul etmemekle
suçlanmasını da anlamak mümkün görünmemektedir. Diğer bir ifadeyle,
Osmanlıları suçlayan yazarların arzusuna göre Osmanlılar Araplaşmalı ve Arap-
çayı da anadil olarak Türkçenin yerine geçirmeliydi. Peki bunu hangi fatih ülke
yapar?
Bu görüşleri öne süren Arap yazar ve düşünürlerin, batılı, özellikle Fransız
yazar ve düşünürlerin görüşlerinden etkilendikleri, onların görüş ve iddialarını
tekrar ettikleri ortadadır. Fransızlar’ın Mısır topraklarına çıkışlarından itibaren
Napolyon Arap-müslüman halklara milliyetçilik temeline dayalı olarak gerçekleştirilen
Fransız devriminin ağzıyla hitap etmiş, Mısırlıların kalplerini kazanmak
amacıyla onların ruhunda eski Mısır tarihinin şanını, Asya ve Kuzey Afrika’da
kahramanlıklar göstermiş şahsiyetlerinin şan ve şereflerini uyandırmaya çalışmış,
ancak o dönemde dini duygu ve bağların güçlü olması nedeniyle kendisine kulak
veren pek fazla Arap-müslüman bulamamıştı. Fakat çok geçmeden Arap-İslam
dünyasında bu düşünce taraftar bulmaya başlamış, Osmanlı hilafetine bağlılığı
reddeden Arap milliyetçiliği düşüncesi yayılmaya yüz tutmuş, Osmanlı devletinin
Arap-müslüman toplum ve coğrafyası üzerindeki etkinliğini yok etmeye çalı-
şan bu düşünce ne yazık ki batılı sömürgecilerin bu coğrafyada etkinliğini artırıp
bu toprakların birer birer batılı güçlerin eline geçmesi sonucunu doğurmuştur. Bu
kötü sonucu gören Mustafa Kâmil, Muhammed Ferîd gibi düşünürler Arap mil-
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 53
liyetçiliği düşüncesinden vazgeçip İslam Birliği ve Osmanlı Hilafetine bağlılık
düşüncesinin propagandasını yapmaya başlamışlarsa da artık çok geçtir.
B- İkinci görüş: Batılıların, Osmanlıların kazandığı her savaşı Müslümanların
kazandığı bir savaş, Osmanlıların Avrupada yaptıkları her fethin Müslümanlar
tarafından yapılan ve Müslümanları yüceltip Hıristiyanları yenilgiye uğratan bir
zafer olarak gördükleri bilinmektedir. Bunun farkına varan bazı Arap-Müslüman
entelektüellerin Osmanlı ile Arap-İslam dünyasını karşı karşıya getirmeye yönelik
bu çabaların karşısında durmaya, Osmanlı dönemini incelerken Osmanlılar
karşısında gerçekten insaflı davranmaya ve Osmanlıların Arap-İslam kültür, dil ve
edebiyat ve mukaddesatını koruma hususunda oynadıkları büyük rolü anlatmak
için Arap-Müslüman toplumu aydınlatacak eserler kaleme almaya yöneldikleri
görülür. Son yıllarda Cemâl ‘Abdulhâdî Muhammed Mes‘ûd ve Vefâ Muhammed
Rıf‘at tarafından kaleme alınan “Ahtâ yecib en tusahhah fi’t-târîh/Safahât matviyye
min târîh ve hadârati’d-devleti’l-Osmâniyye : Tarihte Düzeltilmesi Gereken
Yanlışlar/Osmanlı Devletinin Tarih ve Medeniyetinden Kapalı Kalmış Sayfalar”,
Muhammed Harb tarafından kaleme alınan “el-Osmâniyyûn fi’t-târîh ve’l-hadâra
: Tarih ve Medeniyette Osmanlılar”, ‘Abdulazîz Muhammed eş-Şinnâvî tarafından
kaleme alınan “ed-Devletu’l-Osmâniyye devle islâmiyye mufterâ ‘aleyhâ :
Osmanlı Devleti Kendisine İftira Atılmış Bir İslam Devletidir” adlı eserler, Osmanlı
dönemini en azından objektif bir gözle inceleyip objektif ve önyargısız
sonuçlar ortaya koyan çalışmaların bir kısmıdır.
Mesela eş-Şinnâvî Avrupalıların Osmanlılara bakışını izah ederken, Avrupalılarca
Osmanlıların yaptığı her fethin islami bir fetih, her Müslümanın da bir
Türk olarak değerlendirildiğinden ve Avrupalı birisi Müslüman olduğu zaman bu
kişi için “Müslüman oldu” yerine “Osmanlı oldu” denilmesinden söz eder.53 Yine
Mahmûd Muhammed Şâkir, Fransızların Mısır’ı işgali sırasında Napolyon’un
Mısır’daki Türklerin öldürülmesini emrettiğini, bu Türkler ile de Mısırlı Müslümanların
kasdedildiğini, günlük olarak öldürülen beş altı kişinin kafalarının
Kahire sokaklarında gözdağı vermek amacıyla dolaştırıldığını anlatır.
54
53 ‘Abdulazîz eş-Şinnâvî, ed-Devletu’l-Osmâniyye devle islâmiyye mufterâ ‘aleyhâ, I-IV,
Kahire, 2004, I, 29.
54 Mahmûd Muhammed Şâkir, Risâle fi’t-tarîk ilâ sekâfetinâ, Kahire, 1997, s. 100.
54 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
Sonuç ve Değerlendirme
Arap edebiyatında Osmanlı döneminin başlangıç ve bitiş tarihleri hususunda
oldukça farklı görüşler öne sürülür:
1- Régis Blachère (öl. 1973), Hamilton A. R. Gibb (öl. 1971) ve André Miquel
(1929-) Osmanlı dönemini tamamen görmezden gelerek, bu dönemde ortaya
konulan eserleri bu dönemi takip eden ve “el-Asru’l-hadîs” adı verilen dönem
içinde değerlendirir.
2- Carlo Alfonso Nallino (öl. 1938) ve onun düşüncesinden etkilenen Charles
Pellat (öl. 1992), Clément Huart (öl. 1926), Arap yazarlardan Ahmed el-İskenderî
(öl. 1938) ile Mustafa ‘Inânî (öl. 1940), Ahmed Hasan ez-Zeyyât (öl. 1968), Ahmed
el-Hâşimî (öl. 1943), Nedîm ‘Adiyy (öl. 1991), Şevkî Dayf (öl. 2005), Bekrî
Şeyh Emîn (1930-), İbrâhîm el-Kîlânî (1916-), Hannâ el-Fâhûrî (öl. 2011) ve
Omer ed-Dekkâk (1927-) Osmanlı döneminin, geçmiş dönemlerin de bir kısmını
içine alan geniş bir zaman diliminin bir parçası olduğu görüşündedir.
3- Ahmed Emîn (öl. 1954), Na‘îm el-Hımsî (öl. 1981), Cevdet er-Rikâbî (öl.
1999), Hâlid İbrâhîm Yûsuf, Kusayy el-Huseyn, Cihangîr Emîrî vb. yazarlar Osmanlı
döneminin, geçmiş dönemlerin de bir kısmını içine alan geniş bir zaman
diliminin bir parçası olduğunu öngörmekle birlikte, eserlerinde bu dönemi ba-
ğımsız bir bölüm olarak değerlendirir.
4- Corcî Zeydân (öl. 1914), Alman doğu bilimci Carl Brockelmann (öl. 1956),
Omer Ferrûh (öl. 1987), Omer Mûsâ Bâşâ (1925-), Mârûn ‘Abbûd (öl. 1962),
Tâhâ Huseyn (öl. 1973), Omer Rıdâ Kehhâle (öl. 1987), Mecd el-Efendî, ‘Ali
Muhammed Hasan, Mahmûd Rızk Selîm, Mahmûd Fâhûrî (1933-), Muhammed
Seyyid Kîlânî (öl. 1998) ve Muhammed et-Tuncî (1933-) vb. yazarlar Osmanlı
dönemini Arap Edebiyatının diğer dönemlerinden ayırıp, kendine has özelliklere
sahip, bağımsız bir dönemi olarak değerlendirir.
Dönem hakkında araştırma yapan yazarlar, sözkonusu dönem için “el-‘Asru’t-turkî=
Türk Asrı”, “el-‘Ahdu’t-turkî= Türk Dönemi”, “Asru’l-memâlîk
et-Turkiyye= Türk Memluklar Dönemi”, “el-‘Asru’l-Osmânî= Osmanlılar Dö-
nemi”, “el-‘Asru’l-memlûkî ve’l-Osmânî= Memluklar ve Osmanlılar Dönemi”,
“Asru’l-inhitât= Çöküş Dönemi”, “Usûru’l-inhitât evi’l-inhidâr= Çöküş ya da
Gerileme Dönemleri”, “Asru’d-duvel ve’l-İmârât= Devletler ve Emirlikler Dö-
nemi”, “Uhûdu’d-duveli’l-mutetâbi‘a= Birbirini Takip Eden Devletler Dönemi”,
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 55
“Asru’d-duveli’l-mutetâbi‘a et-Turkiyye= Birbirini Takip Eden Türk Devletler
Dönemi” gibi tanımlar kullanmaktadır.
Bu dönemin Arap edebiyatını ele alan eserlerin, gerek metot, gerekse dönemle
ilgili verdiği bilgiler açısından oldukça karmaşık, düzensiz ve çelişkilerle dolu
olduğu görülür. Bunun temel nedeni, bu dönemi inceleyen eserlerin akademik, tarihi,
objektif ve derinlemesine incelemeler olmak yerine, Arap ülkelerindeki orta
ve yükseköğrenimde öğrencilere verilmek üzere hazırlanan, ihtiyacı karşılamak
üzere derlenen yüzeysel, objektiflikten uzak ve ön yargılı ve büyük çoğunlukla
da araştırmalarını bilimsel temeller üzerine oturtmak yerine Osmanlı-Türk düş-
manlığı üzerine oturtan oryantalist araştırmacıların öne sürdüğü ve Arap bilim
adamlarınca da hiçbir araştırma ve inceleme yapılmadan peşinen kabul edilip
dillendirilen bilgilerden oluşmasıdır.
Osmanlı döneminin edebi hayatının değerlendirme biçimine gelince; gerek
oryantalist gerek Arap bazı yazarlara göre:
1- Sultan Selim, Suriye ve Mısır’ı fethettikten sonra genelde Arap ülkelerindeki,
özelde ise Mısır’daki bilim ve sanat insanları ile meslek erbabını İstanbul’a
götürmek suretiyle, bu bölgeleri kültürlü ve sanat ehli insanlardan mahrum bı-
rakmıştır.
2- Arap edebiyatının Osmanlı döneminden önceki dönemleri telif, ansiklopedik
ve edebi üretim dönemi iken, Osmanlı dönemi şerhler ve haşiyeler dönemidir.
Bu durum da, Osmanlı döneminde fikir, bilim ve edebiyat hayatının zayıflığını
gösterir.
3- Osmanlılar kendilerine tabi Arap ülkelerinde yazışmalarda Arapçanın yerine
Türkçeyi zorunlu hale getirmişler, bir telif dili olarak Arapça gerilemiştir.
Bazı Arap-Müslüman entelektüellerin Osmanlı ile Arap-İslam dünyasını kar-
şı karşıya getirmeye yönelik çabaların karşısında durmaya, Osmanlı dönemini
incelerken Osmanlılar karşısında gerçekten insaflı davranmaya ve Osmanlıların
Arap-İslam kültür, dil ve edebiyat ve mukaddesatını koruma hususunda oynadıkları
büyük rolü anlatmak için Arap-Müslüman toplumunu aydınlatacak eserler
kaleme almaya yöneldikleri görülür. Son yıllarda Cemâl ‘Abdulhâdî Muhammed
Mes‘ûd ve Vefâ Muhammed Rıf‘at tarafından kaleme alınan “Ahtâ yecib en tusahhah
fi’t-târîh/Safahât matviyye min târîh ve hadârati’d-devleti’l-Osmâniyye:
Tarihte Düzeltilmesi Gereken Yanlışlar/Osmanlı Devletinin Tarih ve Medeniyetinden
Kapalı Kalmış Sayfalar”, Muhammed Harb tarafından kaleme alınan
56 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
“el-Osmâniyyûn fi’t-târîh ve’l-hadâra: Tarih ve Medeniyette Osmanlılar”, ‘Abdulazîz
Muhammed eş-Şinnâvî tarafından kaleme alınan “ed-Devletu’l-Osmâniyye
devle islâmiyye mufterâ ‘aleyhâ: Osmanlı Devleti Kendisine İftira Atılmış Bir
İslam Devletidir” adlı eserler, Osmanlı dönemini en azından objektif bir gözle
inceleyip önyargısız sonuçlar ortaya koyan çalışmaların bir kısmıdır.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 57
SUMMARY
A REMARKS ON ARABIC LITERATURE DURING
OTTOMAN RULE
Kenan DEMİRAYAK*
The year 922/1516 is considered to be the beginning of the Ottoman period in
Arabic literature by many historians of Arabic literature. As for the views on the
beginning and end of this period, they are as follows:
1- Régis Blachère (d. 1973), Hamilton A. R. Gibb (d. 1971) and André Miquel
(1929-) pretend not to see the Ottoman period and they regard the works written
during this period as the products of the following period in the history of Arabic
literature, called “el-Asru’l-hadîs”.
2- Carlo Alfonso Nallino (d. 1938) and Charles Pellat (d. 1992), who influenced
by Nallino’s thoughts, Clément Huart (d. 1926), the Arabian writers Ahmed
el-İskenderî (d. 1938), Mustafa ‘Inânî (d. 1940), Ahmed Hasan ez-Zeyyât
(d. 1968), Ahmed el-Hâşimî (d. 1943), Nedîm ‘Adiyy (d. 1991), Şevkî Dayf (d.
2005), Bekrî Şeyh Emîn (1930-), İbrâhîm el-Kîlânî (1916-), Hannâ el-Fâhûrî (d.
2011) and Omer ed-Dekkâk (1927-) believe that the Ottoman period is a part of a
wide period of time that partly covers past periods as well.
3- Such writers as Ahmed Emîn (d. 1954), Na‘îm el-Hımsî (d. 1981), Cevdet
er-Rikâbî (d. 1999), Hâlid İbrâhîm Yûsuf, Kusayy el-Huseyn and Cihangîr Emîrî
examine the Ottoman period as a separate period in their works while admitting
that the Ottoman period is a part of a wide period of time that partly covers past
periods as well.
4- Such writers as Corcî Zeydân (d. 1914), The German Orientalist Carl Brockelmann
(d. 1956), Omer Ferrûh (d. 1987), Omer Mûsâ Bâşâ (1925-), Mârûn
‘Abbûd (d. 1962), Tâhâ Huseyn (d. 1973), Omer Rıdâ Kehhâle (d. 1987), Mecd
el-Efendî, ‘Ali Muhammed Hasan, Mahmûd Rızk Selîm, Mahmûd Fâhûrî (1933-
), Muhammed Seyyid Kîlânî (d. 1998) and Muhammed et-Tuncî (1933-) separate
the Ottoman period from the other periods of the history of Arabic literature and
evaluate it as an independent period having characteristics peculiar to itself.
* Prof. Dr., Ağrı İbrahim Çeçen University, Faculty of Education (kdemirayak@agri.edu.tr).
58 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
The writers who have studied the period define the mentioned period with
such expresions as “el-‘Asru’t-turkî= Turkish Age”, “el-‘Ahdu’t-turkî= Turkish
Period”, “Asru’l-memâlîk et-Turkiyye= Turkish Mamelukes Period”, “el-‘Asru’l-Osmânî=
Ottoman Period”, “el-‘Asru’l-memlûkî ve’l-Osmânî= The Period
of the Mamelukes and the Ottoman”, “Asru’l-inhitât= The Period of Collapse”,
“Usûru’l-inhitât evi’l-inhidâr= The Period of Collapse or Decline”, “Asru’d-duvel
ve’l-İmârât= The Period of States and Emirates”, “Uhûdu’d-duveli’l-mutetâbi‘a=
The Period of Successive States”, “Asru’d-duveli’l-mutetâbi‘a et-Turkiyye= The
Period of Successive Turkish States”.
As for the way the literary atmosphere of the Ottoman period is evaluated,
according to some Orientalist and Arabian writers:
1- Sultan Selim took scholars, artists and craftsmen from Arabian countries
in general and from Egypt in particular to İstanbul after he conquered Syria and
Egypt, and thus left these regions deprived of cultured and artistic people.
2- The periods of Arabic literature before the Ottoman period are the periods
of compilation, encyclopaedia and literary works while the Ottoman period is a
period of comments and postscripts, which shows the weakness of philosophical,
scientific and literary life during the Ottoman period.
3- The Ottoman imposed the use of Turkish instead of Arabic in formal writings
in the Arabian countries subjected to it; therefore, Arabic as a language of
compilation declined.
4- It has been realised that some Arabian-Muslim intellectuals have tended
to fight against the attempts to drive a wedge between the Ottoman and the Arabic-Islamic
world, to have a heart while examining the Ottoman period, and to
write works that would enlighten the Arabic-Muslim community in order to describe
the great role of the Ottomans in protecting Arabic-Islamic culture, language,
literature and muqaddasat. Such recent works as “Ahtâ yecib en tusahhah
fi’t-târîh/Safahât matviyye min târîh ve hadârati’d-devleti’l-Osmâniyye: Mistakes
in Written Histories That Must Be Corrected /Closed Pages from Ottoman
History and Civilization” by Cemâl ‘Abdulhâdî Muhammed Mes‘ûd and Vefâ
Muhammed Rıf‘at, Muhammed Harb’s “el-Osmâniyyûn fi’t-târîh ve’l-hadâra:
Ottomans in History and Civilization”, and ‘Abdulazîz Muhammed eş-Şinnâvî’s
“ed-Devletu’l-Osmâniyye devle islâmiyye mufterâ ‘aleyhâ: The Ottoman State is
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 59
a Slandered Islamic State” are among the studies that have objectively examined
the Ottoman period and reached unbiased results.
KAYNAKÇA
‘Abdulazîz Muhammed eş-Şinnâvî, ed-Devletu’l-Osmâniyye devle islâmiyye
mufterâ ‘aleyhâ, I-IV, Kahire, Mektebetu Anclo el-Mısriyye, 2004.
………., Devru’l-Ezher fi’l-hıfâz ‘ale’t-tâbi‘i’l-‘arabî li Mısr ibbâne’l-hukmi’l-Osmânî,
(en-Nedvetu’d-devliyye li târîhi’l-Kâhire, Mart-Nisan 1969 içinde,
s. 665-726), Matba‘atu Dâri’l-kutub, Kahire, 1971.
Acar, İrfan C., Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, Ankara, 1989.
Ahmed Emîn, el-Mufassal fî târîhi’l-edebi’l-‘arabî, I-II, Kahire, Mektebetu’l-âdâb,
1934.
Ahmed el-Hâşimî, Cevâhiru’l-edeb fî edebiyyâti ve inşâi luğati’l-‘arab,
Beyrut, Dâru İbn Hazm, 1429/2008.
Ahmed el-İskenderî-Mustafa ‘Inânî, el-Vasît fi’l-edebi’l-‘arabî ve târîhih,
Kahire, Dâru’l-ma‘ârif, 1335/1916.
‘Ali Muhammed Hasan, et-Târîhu’l-edebî li’l-‘asreyni’l-Osmânî ve’l-hadîs,
Kahire, Mektebetu’l-Câmi‘ati’l-Ezheriyye, 1391/1971.
Banarlı, Nihad Sâmi, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I-II, İstanbul, M.E.
Basımevi, 1983.
Bekrî Şeyh Emîn, Mutâla‘ât fi’ş-şi‘ri’l-Memlûkî ve’l-Osmânî, Beyrut, Dâ-
ru’l-‘ılm li’l-melâyîn, 1400/1980.
Blachère, Régis, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî (Historie de la Litterature Arabe),
trc. İbrâhîm el-Kîlânî, Dımaşk, Dâru’l-fikr, 1404/1984.
Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî (Geschishte der Arabischen Literatur),
trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî-Omer Sâbir ‘Abdulcelîl, I-X, Kahire, 1995.
Buzpınar, “Lübnan (Kültür ve Medeniyet/Osmanlı Dönemi)”, DİA, XXVII,
248-254, İstanbul, 2003.
----------, “Suriye (Tarih/Osmanlı Dönemi)”, DİA, XXXVII, 550-555, İstanbul,
2009.
Cevdet er-Rikâbî, el-Edebu’l-‘arabî mine’l-inhidâr ila’l-izdihâr, Dımaşk,
Dâru’l-fikr, 1427/2006.
60 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
Cihangîr Emîrî, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî fi’l-‘asreyni’l-memlûkî ve’l-Osmânî,
Tahran, 1428/2008.
Clément Huart, Arab ve İslam Edebiyatı Tarihi (Littérature Arabe), trc.
Cemal Sezgin, Ankara, 1971.
Corcî Zeydân, Târîhu âdâbi’l-luğati’l-‘arabiyye, nşr. Şevkî Dayf, Kahire,
Dâru’l-hilâl, tsz.
Çakmakçı, Cevdet, “Târîhu ta‘lîmi’l-luğati’t-Turkiyye li’l-‘Arab hattâ evâ-
hiri’l-‘asri’l-Osmânî”, Mecelletu Câmi‘ati’l-Melik Su‘ûd, Kulliyetu’l-luğât
ve’t-terceme, C. XVII, Riyad, 1426/2005.
Enîs el-Makdîsî, “Luğatunâ fî ‘asri’l-inhitât”, Mecelletu mecma‘i’l-luğati’l-‘arabiyye,
C. XXVIII, s. 29-42, Kahire, 1391/1971.
Gibb, Hamilton Alexander Rosskeen, Arabic Literature An Introduction,
Oxford Unuversity Press, London, 1963.
György Hazai, “Osmanlı Döneminde Bir İmparatorluk Dili Olarak Türkçe”,
(Çevrimiçi) http://www.osmanli.org.tr/osmanlidaegitim-7-200.html, 10 Ekim
2014.
el-Ğazzî, Necmuddîn Muhammed b. Muhammed, el-Kevâkibu’s-sâira bi
a‘yâni’l-mieti’l-‘âşira, I-III, nşr. Halîl el-Mansûr, Beyrut, Dâru’l-kutubi’l-‘ılmiyye,
1418/1997.
Hâlid İbrâhîm Yûsuf, el-İnhitât, mefhûm ve vâkı‘ kırâa evveliyye fi edebi
mâ yusemmâ bi ‘asri’l-inhitât, Beyrut, 1992.
Hannâ el-Fâhûrî, el-Câmi‘ fî târîhi’l-edebi’l-‘arabî (el-Edebu’l-kadîm),
Beyrut, Dâru’l-cîl, 1986.
----------, el-Mûcez fî’l-edebi’l-‘arabî ve târîhih, I-IV, Beyrut, Dâru’l-cîl,
1411/1991.
----------, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, Beyrut, Dâru’l-cîl, tsz.
İbn İyâs, Zeynulâbidîn Muhammed b. Ahmed, Bedâi‘u’z-zuhûr fî vakâi‘i’dduhûr,
I-V, Kahire, Dâru ihyâi’l-kutubi’l-‘arabiyye, 1395/1975.
İbnu’l-‘Imâd, Ebu’l-Felâh ‘Abdulhayy, Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb,
I-VIII, Beyrut, Dâru’l-fikr, tsz.
İbrâhîm el-Kîlânî, el-Vecîz fi’l-edebi’l-‘arabî, Mektebetu ‘Arafa, Dımaşk,
1942.
KENAN DEMİRAYAK / Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 31-62 61
‘Îd Fethî ‘Abdullatif, İtticâhâtu’l-edebi’l-‘arabî fi’l-karni’l-hâdî ‘aşer el-hicrî
fî Mısr ve’ş-Şâm, Basılmamış Doktora Tezi, Ayn Şems Üniversitesi, Edebiyat
Fakültesi, Arap Dili ve Ed. Bölümü, Kahire, 1426-1427/2005-2006.
İhsanoğlu, Ekmeleddin, Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları, İstanbul,
IRCICA, 2006.
el-Karamânî, Ahmed b. Yûsuf, Ahbâru’d-duvel ve âsâru’l-uvel fi’t-târîh,
nşr. Fehmî Sa‘d-Ahmed Hatît, I-III, Beyrut, ‘Âlemu’l-kutub, 1412/1992.
Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, nşr. Orhan F. Köprülü-Nermin
Pekin, İstanbul, Ötüken, 1980.
Kusay el-Huseyn, el-Edebu’l-‘arabî fi’l-‘asreyni’l-memlûkî ve’l-Osmânî,
Trablus-Lübnan, el-Muessesetu’l-hadîse li’l-kitâb, 1426/2006.
Mahmûd Muhammed Şâkir, Risâle fi’t-tarîk ilâ sekâfetinâ, Kahire, el-Het’etu’l-Mısriyye
el-‘âmme li’l-kitâb, 1997.
Mahmûd Rızk Selîm, el-Edebu’l-‘arabî ve târîhih fî ‘asri’l-memâlîk
ve’l-Osmâniyyîn ve’l-asri’l-hadîs, Mısır, Matâbi‘u dâri’l-kitâbi’l-‘arabî,
1377/1957.
Mârûn ‘Abbûd, Edebu’l-‘arab, Beyrut, Dâru Mârûn ‘Abbûd-Dâru’s-sekâfe,
1399/1979.
Mecd el-Efendî, el-Muvaşşahât fi’l-‘asri’l-Osmânî, Dımaşk, Dâru’l-fikr,
1420/1999.
Muhammed Kurd ‘Ali, Hıtatu’ş-Şâm, I-VI, Dımaşk, Mektebetu’n-nûrî,
1403/1983.
el-Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fadlillâh, Hulâsatu’l-eser fî a‘yâni’l-karni’l-hâdî
‘aşer, I-IV, Beyrut, tsz.
Na‘îm el-Hımsî, er-Râid fi’l-edebi’l-‘arabî beyne 132 ve 1325, Dımaşk, Dâ-
ru’l-Me’mûn li’t-turâs, 1979.
Nallino, Carlo Alfonso, Târîhu’l-âdâbi’l-‘arabiyye (Maria Nallino tarafından
hazırlanan Raccolta di scritti editi ed inediti), Takdim: Tâhâ Huseyn,
Kahire, Dâru’l-ma‘ârif, 1970.
Nedîm ‘Adiyy, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, Dımaşk, 1950.
Omer ed-Dekkâk, Mevâkibu’l-edebi’l-‘arabî ‘abre’l-‘usûr, Dımaşk, Dâru
Talas li’d-dirâsât ve’t-terceme ve’n-neşr, 1988.
62 OSMANLI DÖNEMİ ARAP EDEBİYATI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
Omer Ferrûh, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, I-VI, Beyrut, Dâru’l-‘ılm li’l-melâyîn,
1965-1983.
----------, Me‘âlimu’l-edebi’l-‘arabî fi’l-‘asri’l-hadîs, I-II, Beyrut, Dâ-
ru’l-‘ılm li’l-melâyîn, 1986.
Omer Mûsâ Bâşâ, Muhâdarât fi’l-edebi’l-memlûkî ve’l-Osmânî, Dımaşk,
Menşûrâtu Câmi‘ati Dımaşk, 1979.
----------, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî-el-‘Asru’l-Osmânî, Dımaşk, Dâru’l-fikri’l-mu‘âsır
(Beyrut)-Dâru’l-fikr (Dımaşk),1409/1989.
Omer Rıdâ Kehhâle, el-Edebu’l-‘arabî fi’l-câhiliyye ve’l-İslâm, Dımaşk,
Matba‘atu’t-te‘âvuniyye, 1392/1972.
Pellat, Charles, Târîhu’l-luğa ve’l-âdâbi’l-‘arabiyye, (Langue et Littérature
Arabes), trc. Refîk b. Vennâs-Sâlih Hayzem-et-Tayyib el-‘Aşşâş, Beyrut,
Dâru’l-ğarbi’l-islâmî, 1997.
Râtib Sukker, “Kadâyâ ma‘rifiyye ve menheciyye fî tahdîdi’l-‘asri’l-Osmânî
ve takvîmi edebih”, et-Turâsu’l-‘arabî, Yıl 21, S. 85, Dımaşk, Şevvâl 1422/
Yenâyir 2002, s. 61-74.
Seyyid Muhammed es-Seyyid, “Mısır (Osmanlı Dönemi)”, DİA, XXIX, 563-
569, İstanbul, 2004.
Şâkir en-Nâblusî, Asru’t-tekâyâ ve’r-re‘âyâ, Beyrut, el-Muessesetu’l-arabiyye
li’d-dirâsât ve’n-neşr, 1999.
Şevkî Dayf, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî-‘Asru’d-duvel ve’l-İmârât, (Mısr),
Kahire, Dâru’l-maârif, 1990.
----------Târîhu’l-edebi’l-‘arabî-‘Asru’d-duvel ve’l-İmârât, (eş-Şâm), Kahire,
Dâru’l-maârif, 1990.
----------Târîhu’l-edebi’l-‘arabî-‘Asru’d-duvel ve’l-İmârât, (el-Cezîratu’l-‘arabiyye-el-‘Irâk-Îrân),
Kahire, Dâru’l-ma‘ârif, 1980.
Tâhâ Huseyn-Ahmed el-İskenderî-Ahmed Emîn ve diğerleri, el-Mucmel fî
târîhi’l-edebi’l-‘arabî, Kahire, 1932.
ez-Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ, I-XXV, nşr. Şu‘ayb el-Arnaût ve diğerleri,
Beyrut, Muessesetu’r-risâle, 1417/1996.
ez-Zeyyât, Ahmed Hasan, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, Beyrut, Dâru’l-ma‘rife,
1430/2009.