TÜRKBİLİG 2003/6:117-126
Özet: Tarihi türkülerden biri olan ‘Cezayir Türküsü,’ bugün Anadolu’nun pek çok yöresinde
düğün töreni bağlamında, sözlü-sözsüz ezgi-türkü olarak ve çoğu zaman da dans eşliğinde
icrâ edilmektedir. Bu makalede, Cezayir türküsünün tarihi gerçeklik ile ilişkisi ve ortaya
çıktığı bağlam bakımından olduğu kadar bugünkü icra bağlamı açısından da araştırılıp
incelenmeye çalışılacaktır.
Anahtar kelimeler: Cezayir türküsü, Cezayir, tarihi türkü, türkü, dans.
Abstract: The song titled “Cezayir”, a historical song is sung in most parts of Anatolia. It is
performed with verbal or non-verbal within the context of wedding seremonies. In this
article, the relationship between the content of Cezayir song and historical reality will be
discussed and it will also be examined from the point of view of its creating context and its
performing context.
Key words: Algeria song, Algeria, historical songs, song, dance.
Giriş
Anadolu sahası Türk düğün törenlerinde sıklıkla icrâ edilen türkülerden biri “Cezayir
türküsüdür. Bu türkünün, günümüze gelinceye kadar çeşitli yörelerden pek çok örnekleri
tespit edilmiştir. Güney, Orta, Doğu ve Batı Anadolu’da Cezayir adlı bir ezginin veya
türkünün, bu bölgelerin düğünlerinde çalınıp söylendiği veya bu ezgiye dansla eşlik edildiği,
düğün gelenekleri ve düğün türküleri veya yerel müzik örnekleri üzerine yapılan bazı
araştırmalardan bilinmektedir (Demirci 1938: 258-259; Gazimihal 1947a: 16-21; 1947b: 8-
10; 1991: 109, 231); Uğur 1947: 47; Attila 1957: 145-146; Barlas 1963: 25-26; Yund 1961:
2365-2366; Arsunar 1962: 35-37; Özbek 1981: 380-381; Kaptan 1988: 31-32; Duygulu 1991:
32-41).
2
“Cezayir”in, sözlü veya sözsüz, ya da dans eşlikli veya eşliksiz, Anadolu’nun birbirinden
uzak yörelerinde icrâ ortamları ve metinleri açısından ortaklık ve süreklilik göstermesi olgusu
nasıl açıklanabilir? Birbirinden uzak yöre halkının bu ezgiyi benimsemiş olmasının tarihî
boyutları tasvir edilebilir mi? Daha doğrusu, tarih biliminin verileri, bu ezgiye eşlik eden
türkünün ve dansın ortaya çıkış macerasının ve gelenek unsuru oluşunun açıklanmasında ne
ölçüde aydınlatıcıdır? Tarihî olgular ile burada söz konusu edilen kültürel olgu arasında bir
organik bağın varlığından söz edilebilir mi? Bu sorulara ilâveten, türkünün yakıldığı ve
söylendiği tarihî bağlam ile, bugünkü icrâ bağlamı arasında anlam ve işlev bakımından nasıl
bir ilişkinin olduğu sorusu, yazının konusunu oluşturmaktadır.
Konuyla ilgili soruların açıklanabilmesi için, öncelikle Cezayir türküsünün metinlerine ve
icrâ edildiği ortamlara bakmak gerekir. Cezayir adıyla derlenip yayımlanmış pek çok türkü
vardır. Bu metinler arasında, müzikolog M. Ragıp Gazimihal’in 1947’de yayınladığı “Yurtta
Yaşayan Cezayir Türküleri” içinden bir örnek metin ile, Ferruh Arsunar tarafından, Antep’te
1962 yılında kaydedilmiş bir örnek ve Osman Attila’nın 1966’da derlemiş olduğu
“Afyonkarahisar Türküleri” adlı eser içinde yer alan örnek türkü metni aşağıda verilmiştir.
Cezayir Türküsü
1.
Cezayir’in ufak ufak evleri
İçindedir ağaları beyleri,
Türkçe bilmez mâni söyler dilleri,
Tunus, Tarabulus ve Cezayir of!
Yaz gelince gemilerimiz yağlanır,
Kış olunca tersaneye bağlanır,
Delikanlılar Cezayir’de eğlenir,
Tunus, Tarabulus ve Cezayir of! (Gazimihal 1947a:17).
2.
Cezayir’in gemileri yağlanır
Yağlanır da tersaneye bağlanır
∗
Dr., Hacettepe Üniversitesi.
3
Cezayir’de koç yiğitler eğlenir
Hama, Humus, Tarabulus, Cezayir
Gemi gelir Cezayir’den Mısır’dan
Yelkenleri vardır kumaş hasırdan
Kadir mevlam kurtar beni yesirden
Hama, Humus, Tarabulus, Cezayir.
Cezayir’i dersen yolları taşlı
Bunu söyliyenin gözleri yaşlı
Güzelleri dersen hep eğri kaşlı
Hama, Humus, Tarabulus, Cezayir
Cezayir’in sağ tarafı sekili
Sekisinde i-reyhanlar ekili
Güzelleri dersen siyah kekilli
Hama, Humus, Tarabulus, Cezayir (Arsunar 1962:35-36).
3.
Cezayir’in gemileri yağlanır
Yağlanır da tersaneye bağlanır
Cezayir’de koç yiğitler eğlenir
Deli düşman aptal aptal dillenir
Kahpe Cezayir duman vardır başında
Cümle âlem senin peşinde
Cezayir’de sıra sıra söğütler
Söğüdün altında arslan yiğitler
Binbaşı gelmiş Mehmet’in öğütler,
Dini bir uğruna gitti kanlı yiğitler
Kahpe Cezayir duman vardır başında,
Cümle âlem senin peşinde
4
Elden gittiğine mi yanam ağlayam
Nice genç yiğitleri aldın fidan çağında
Dostu düşmanı güldürdün, kara bağlıyam
Cezayir! Cezayir! Biz ne ettik sana
Cümle âlem senin peşinde
Kahpe Cezayir duman vardır başında (Attila 1966: 145-146).
Osman Attila’nın kaydettiğine göre, Cezayir türküsünün hikâyesi şöyle özetlenebilir:
Barbaros Hayrettin Paşa tarafından alınarak Kanunî Sultan Süleyman zamanında Osmanlı
hâkimiyetine giren Cezayir, daha sonra Fransızlar tarafından işgâl edilir (1827-1830). Bu
işgâl sırasında Fransızlarla savaşan Türk askerlerinden pek çok şehit verilir. Bunlar arasında
eski adı Dinar Köyü olan Yaylabağı’ndan gençler de vardır. Şehitlerin yavuklularına, ana
babalarına kara haber ulaştığında bütün köylü yasa bürünür ve bu olayın onlar üzerindeki
etkileri uzun zaman devam eder. Bu savaşlar sırasında şehit olan Mehmet adlı bir yiğidin
nişanlısı kara haberi alınca aklını kaçırmış. Her gün köyün yüksek, ağaçlı tepesine çıkar,
yanık sesiyle içli bir şekilde bu ağıtı söylermiş. O da nişanlısının şehit düşmesine
dayanamayarak olaydan kısa bir süre sonra ölmüş, köylülerin göz yaşlarıyla öbür dünyaya
yolcu edilmiş (Attila 1966: 145). Türkünün Anadolu’nun başka yörelerinden derlenmiş
metinlerinin tespit edilebilen ortaya çıkış hikâyeleri de benzer içeriğe sahiptir (Yund 1961:
2365).
Cezayir türküsünün söylendiği sözel ortamların başlıcası kına gecesidir. Bunun yanında, yine
düğün çerçevesi içinde “gelin almaya gidilirken” ve “gelin getirilirken” icrâ edilmektedir.
Düğün dışında ise, “muhabbet” veya “sohbet” gibi tâbirlerle adlandırılan bütünüyle
erkeklerin katıldığı eğlence ortamlarında da, kapanış ezgisi olarak, genellikle sözsüz icrâ
edilir. Bu duruma, Gaziantep, Erzincan ve Bursa civarında, kına merasimleri sırasındaki
icrâlar örnek verilebilir (Arsunar 1962: 35-36; Eke 1997: 36; Çokçetin 2003: 19). Denizli
yöresinde ise, düğünün son günü, düğün alayı, önde çalgı takımı ve bayraktar, arkada gençler
bulunmak üzere, kız evine doğru hareket ederken yolda silah atılır; kimi zaman durulup
türküler söylenir, oyunlar oynanır ve müzik eşliğinde yola devam edilir. Bu sırada gençler,
sağa sola yalpa yaparak, Cezayir türküsünü söylerler. Bu türkü, gelin ata binerken ve inerken
de söylenir (Kaptan 1988: 21).
5
Cezayir havasının, sohbetlerde icrâ edilen müzik repertuvarı içinde yer aldığına dair bilgiler
de mevcuttur. Çankırı yâren sohbetlerinde, Cezayir, kapanış havası olarak çalınır. Misafirler,
ikinci “kalk git” kahvesini içip gitmeye başlayınca, toplulukta hatırı sayılır kişiler varsa,
Cezayir havası çalınır. Bu bağlamda, ezginin icrâsı, toplantının sona erdiği, misafir erkeklerin
dağılıp gitmelerinin beklendiği anlamını taşır (Yönetken 1966: 28). Ankara-Sincan yöresinde,
düğünlerde kına eğlencesine bağlı veya ayrı gerçekleştirilen “oturak âlemi” sırasında Cezayir
en son çalınan ve genellikle, dans ile eşlik edilen bir ezgi olarak bilinir (Aydın 2003: 22).
M. Ragıp Gazimihal’in belirttiğine göre, Maraş’ın Göksun ilçesinin Obruk Şemsiler
köyündeki üç oyundan biri, ‘Cezayir’dir. Yörenin diğer oyunlarından Sekme ve Sürtme gibi,
Cezayir de, düğünlerde erkekler tarafından kaval ve tef ile, iki veya dört kişiyle oynanır.
Ayrıca, Göksun’da da, bu dans, tekli ve davul zurna eşliğinde, erkekler tarafından icrâ edilir
(Gazimihal 1991: 109, 231). Bingöl’ün tekli oyunlarından biri de Cezayir adını taşır
(Yönetken 1966: 106).
Düğünde; özellikle kına gecesinde veya gelinin baba evinden çıkarılışında söylenen Cezayir
türküsünün, icrâ edildiği bağlam dikkate alındığında, aynı zamanda bir tür ağıt gibi
söylendiği görülür. Çünkü, baba evinden ayrılık vakti geldiğinde, toplumda beklenen
davranış üzüntü duymak, bunu açığa vuracak biçimde görünmek ve üzüntüyü ağlayarak dışa
vurmak şeklinde kendini gösterir. Gelin açısından da, ağlamak için pek çok neden olabilir1
Bilindiği gibi, böyle bir ortamda, gelini ağlatmak üzere ağıt söylenir. Cezayir’e sefere çıkan
ve bir daha memleketine sağ dönemeyen leventler üzerine yakılan bu türküler, sözlerinde
tarihî bir olaya bağlı olarak yiğitlik imgesini taşımakla birlikte, hasret, ayrılık ve ölüm temleri
üzerine kurulu olduklarından, aynı zamanda içerikleri bakımından her biri birer ağıttır.
2
Türkülerin tespit edilen söyleniş öyküleri de, bu gerçeği teyid eder.
Bu metinlerde sıklıkla karşılaşılan Cezayir’in gemileri yağlanır/ yağlanır da tersaneye
bağlanır/ Cezayir’de koç yiğitler eğlenir dizeleri, Türk yiğitlerinin orada içinde bulundukları
fizikî ve tarihî çevre şartlarını belirtirken; türkü metninde italikle dizilen dizeler, bölgede
yaşanan tarihî olayların akislerini ve sonuçlarını ve böylece metinlerin niçin ağıt olduklarını

1
Buradaki ağlama davranışının sosyo-psikolojik arka plânı ve kına türküleri ile kına ritüelinin yapısal ilişkisi
hakkında bkz. (Mirzaoğlu 2003, “Ballads for Henna Nights”, 46th Meeting of Permanent International Altaistic
Conference (22-27 Haziran 2003, Ankara), (baskıda); ayrıca bkz. (Başgöz 1986: 263-267). 2
Cezayir türküsünün metinleri; sözlü ve sözsüz ezgilerin notaya alınmış metinleri için bkz. (Duygulu 1991: 22-
27; 45-70).
6
açıklar. Bunu söyliyenin gözleri yaşlı.../ Nice genç yiğitleri aldın fidan çağında../ Dini bir
uğruna gitti kanlı yiğitler... şeklinde, çeşitli dörtlüklere serpiştirilmiş dizeler bu durumu
açıkça gösterir.
Tarihî Gerçeklik
Kuzey Afrika ülkesi Cezayir, 1516-1830 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu
hâkimiyetinde bir eyalettir.3
Türk denizcilerinden Oruç Reis ve Barbaros Hayrettin Paşa
tarafından Osmanlı topraklarına bağlanmıştır. Türk reislerin XVI. yüzyıldaki deniz seferleri
sonucunda Cezayir, Tunus ve Trablus imparatorluk sınırlarına dahil olur ve Türk yönetimine
girer.4
Bu süreç içinde, söz konusu bölgelere, İstanbul’dan yeniçeriler ile Antalya, Denizli,
Aydın, İzmir, Manisa, Balıkesir gibi Batı Anadolu vilâyetlerinden leventler gönderilir (Akdağ
1999: 144-149). İmparatorluğun sınırlarına dahil olan Cezayir, Tunus ve Trablus’a Türk idari
teşkilâtında Osmanlı yönetimince, “Mağrip Ocakları”
5
veya “Garp Ocakları” adı verilir
(Uzunçarşılı 1983b: 249). Yalnızca bu yerler ile sınırlı kalmayıp, bütün Akdeniz’de etkin bir
güç haline gelen Türk denizcilerinin reisleri, “Cezayir Dayıları”
6
adıyla anılır. “Dayı” denilen
bu kişiler, Türk denizcileri olarak Kuzey Afrika’dan Anadolu’ya, Ege kıyılarından Rumeli’ye
uzanan oldukça geniş bir coğrafyada etkin kuvvet haline gelirler.7
Bu etkin olma, savaşmaya
dayalı bir hayat tarzına bağlıdır (Braudel 1993: 250-338; 1994: 369-516; Uzunçarşılı 1983a:
380-387; Uzunçarşılı 1983b: 248-258).
Bu geniş coğrafya, Osmanlı döneminde genel olarak Cezayir-i Bahr-i Sefid adlı tek bir
eyaleti oluşturmuştur. Bu eyalet, XVI. ve XVII. yüzyıllarda çok genişlemiş Girit’ten başka
bütün Ege adaları, Gelibolu ve Biga yarımadaları, Ege ve Yunan deniz sahilleri ile Kuzey
Afrika kıyılarının bir kısmı eyalete dahil edilmiştir. 8

3
Kuzey Afrika’da Osmanlı hakimiyetinin kuruluşu hakkında bkz. (Chakib 1989: 22-36). 4
Türk denizcilerinin Batı Akdeniz’deki faaliyetleri hakkında bkz. (Kuran 1957); Cezayir’de Türk idaresi ve
idarecileri (paşalar, ağalar ve dayılar) hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. (Türk Ansiklopesi, X, “Cezayir”
maddesi, Ankara 1960: 325-332; Uzunçarşılı 1983a: 380-387). 5
Mağrip müslümanlarının kadınları hakkında sosyo-linguistik çalışmalar için bkz. (Haman 1995). 6
Cezayir Dayılarından Ali Dayı’nın hikâyesi için bkz. (Elçin 1988b). 7
Türk Ansiklopedisi, X: (1960: 332).
8
Daha önce, merkezi Gelibolu olan sancağın beyliği, o dönemde “derya beyi” diye adlandırılan kaptan paşalara
veriliyor ve ele geçirilen Ege adaları “Kaptan Paşa Sancağı” denilen bu sancağa bağlanıyordu. Barbaros
Hayrettin Paşa’nın, Kanuni Sultan Süleyman’ın hizmetine girerek kaptan-ı derya olarak tayin edildiği sırada,
adalar ve bazı kıyı sancakları birleştirilerek bu eyalet oluşturulmuş ve Afrika’daki Cezayir ülkesi beylerbeyliği
ile birlikte Barbaros Hayrettin Paşa’nın idaresine verilmiştir. Bu dönemde Cezayir-i Bahr-i Sefid, eyaletine,
7
Türk denizci reislerinin Akdeniz’deki gücü; giderek yayılması, doğal olarak, yeniçerilere
ilâveten, Anadolu’nun çeşitli illerinden donanmaya binlerce askerin katılımıyla gerçekleşir.
Bunların büyük bir kısmı, Anadolu’da, dönemin hukukî terimiyle “çiftbozan” diye
tanımlanan çiftçi köylülerden oluşur (Akdağ 1999: 16-20). Ünlü Cezayir dayılarından biri
olan ve 1570 yılında Tunus’u ele geçiren Uluç Ali Reis’in emrinde dört-beş bin asker vardır
(Braudel 1994: 447).

Evliya Çelebi’ye ait XVII. yüzyıl kayıtları, söz konusu devrede Ege adalarına veya Adalar
Denizi’ne açılan gemiler ve bunların donanım ve görünümleri hakkında önemli tasvirî
bilgiler verir:
Nuh-i Neci çağından beri böyle gemiler yapılmamıştır. Üç ayda tamamlanıp
gövdeleri denize inince san deniz üzere birer dağ gibi dururlardı. Mavunalar
yetmiş oturak olup, yüz kırk adet cenaheyn vardır. Sağ ve soldaki küreklerinde
sekizer forsa, her birinde bir gemici ve bin silahlı yarar asker vardı.(...) Sözün
kısası ilk yaz oluncaya dek İstanbul tersanesinde iki yüz baştarda, kadırga,
kalite, kanca kıçlı forsa kadırgalar alesta olup demir bağlamışlardı. Her birine
üçer kat mühimmat, donatım ve levendleri verildi. Yetmiş derya beyinin birer
ve ikişer yedekleriyle yüz parça çektiri alesta ve su üstü olup müsellah ve
mükemmel derya kuşu gemiler ile on iki Cezayir kadırgası, on iki Tunus, on iki
Trablus ve altı Mısır İskenderiye’si, altışar Reşid ile Dimyat, altı Kıbrıs, altı
Rodos, altı İstanköy, Sakız, Limni, Midilli, altı da Mora kadırgası birer birer
İstanbul’a gelip Tersane-i âmirede cümle beş yüz parça kadırga toplanmış
oldu.(...) Her birinde beş yüz levent, beş yüz gemici vardır. Her birine ikişer
bin asker konup hazır beklemekte idiler (Evliya Çelebi 1983: 235-236).
Cezayir’in, XVIII. yüzyıla gelindiğinde, önceki yüzyıldaki kuvveti ve hâkimiyeti zayıflamaya
başlar. Fransız donanmasını 1681’de mağlup ederek yirmi dokuz gemisini zapteden Cezayir
ocağının, sonraki yüzyılda donanması zayıflar ve daha önce burada bulunan asker sayısı
yirmi bin iken, bu devrede beş bine, iki bin beş yüze kadar düşer. Dayılar tarafından yönetilen
Mağrip Ocakları (Cezayir, Tunus, Trablusgarp) XVIII. yüzyıldan itibaren giderek eski
kuvvetini kaybeder. Bu gelişmede, dayıların birbiriyle çarpışmalarıyla beraber,

“Kaptan Paşa eyaleti” adı verildiği gibi, sınırları içinde bulunan her iki Cezayir de kastedilerek “Cezayir
Eyaleti” de denilmiştir. Bununla birlikte, söz konusu idarî yapı, bu şekliyle yalnızca Barbaros dönemi için
geçerli olmuş, daha sonra ortaya çıkan karışıklıkları önlemek için de Cezayir Beylerbeyiliği, Cezayir-i Garp
veya Mağrip diye adlandırılmıştır (bkz. Türk Ansiklopedisi, X, 1960: 332). Bütün bu adlandırmalarda Cezayir
adının yaygınlıkla kullanımı, bir bakıma, bugünkü Anadolu Türk kültüründe bu adın pek çok farklı
bağlamlardaki kullanımını da açıklayabilir.
8
imparatorluktan bağımsız hareket etmeye eğilimleri de etkili olmuştur (Uzunçarşılı 1983b:
253-258). Cezayir’de Türk siyâsî hâkimiyeti 1830’da, Fransızların Türk-Arap kuvvetleriyle
çarpışarak burayı ele geçirmesiyle sona ermiştir.
Tarih biliminin bütün bu verileri, Mağrip ocaklarının merkezi olan Cezayir ülkesine Anadolu
Türkmenlerinden leventlerin seçilip gönderildiğini gösteriyor. Türklerin, XVI.-XIX. yüzyıllar
arasında buralarda binlerce evladını şehit verdiği anlaşılıyor. Yazılı tarih kayıtlarında siyasî,
askerî ve idarî boyutlarıyla göze çarpan bu ilişkinin kültürel boyutları da söze ve ezgiye
dökülüp ifade edilmiştir. Bu bağlamda, tarihî türküler kategorisi içinde yer verilebilecek
Cezayir türküleri, bir bakıma metinlerinin içeriği bakımından sözlü tarih verileri gibi de kabul
edilebilir. Bu noktada vurgulanması gereken, söz konusu tarihî gerçeklik ile folklor biliminin
“yaşanmış” kabul ettiği gerçeğin birbiriyle genel anlamda örtüştüğü olabilir.
Cezayir türküsünün tarihî bağlamına değinirken şu noktaya da işaret etmek gerekir: Türkünün
metinlerinde sıkça telaffuz edilen Cezayir adından başka, Hama, Humus gibi bugün
Suriye’de bulunan bu yerleşim bölgeleri de, imparatorluğun Türkmen aşiretlerini iskân ettiği
geniş coğrafya sınırları içinde bulunur. Meselâ; Halep Türkmenlerinden Okçu cemaati bu
yüzyılın başında Hama Humus’a iskân olunmuştur (Halaçoğlu 1991: 45). İfraz-ı Zulkadriye
cemaatlerinden Sakallu Ceridi ve Hacılı Dokuzu cemaatleri 1710 yılında Hama’da iskân
edilmeleri hususunda emir verilirse de, bu yere gitmezler. Maraş eyaletine bağlı Samsad
nahiyesinde sakin bulunan Beyzeki cemaatinden, bir grubun devlete karşı gelmeleri sonucu,
1715 yılında Hama’ya iskânları edilirler. Ancak Hama, Humus ve Rakka bölgelerine
yerleştirilen Türkmenlerin çoğu, coğrafi konumun elverişli olmaması Arap aşiretlerin
baskıları nedeniyle yerlerini terk ederler. Aynı yüzyılın ikinci yarısında Rakka’ya iskân
olunan cemaatlerden, yerlerini terk ederek Anadolu’nun çeşitli yerlerine dağılan kimi
Türkmen cemaatleri Hama, Humus, Halep havalisine yerleştirilmişlerdir (Halaçoğlu 1991:
52, 64, 84, 85, 87).
Kültürel Etkileşimler ve İzler
Türk hakimiyeti döneminde, Türklerin sosyal ve kültürel kurumları Cezayir’e taşıdıkları;
günlük yaşam alanları ve zaman geçirme biçimlerinin geleneksel Türk yaşamına göre
şekillendiği bilinmektedir. Burada bulunan hanlar, hamamlar, vakıflar, aşevleri, sanat ve


9
ticaret yerleri, oyun ve eğlence merkezleri Türk devletinde olduğu gibidir. Halkın eğlenmesi
için sergilenen oyunlar arasında bulunan Karagöz ve meddah ile, cirit ve güreş oyunları
buraya Türklerle beraber gelen ve ilgi çekici oyunlardı. Benzer bir şekilde, türkü okuma,
destan, hikâye ve masal anlatma söz konusu dönemde yaygın zaman geçirme biçimleriydi
(Yekhlef 1991: 13).
Günümüzde, Arap dili ve edebiyatı hariç tutulursa, Fransız dilinin ve edebiyatının önemli bir
yer tuttuğu Cezayir’de, imparatorluk döneminden kalma kültürel izlere rastlanmaktadır.
Bunlardan en bilinenleri Türkçe sözcükler ve kimi yer adlarıdır. Türk döneminden bugüne
gelen üç bin ile altı bin civarında Türkçe kelimenin evlerde, çarşı ve pazar yerlerinde, eğitim-
öğretim alnında, askerî ve idarî kurumlarda kullanıldığı ifade edilmektedir. Efendi, bey, ağa,
sarı, kara, çavuş, onbaşı, odabaşı, nişan, çeşme bunlardan yalnızca birkaçıdır (Yekhlef 1991:
15-16). Yer adlarına ise, Cezayir’in meşhur mekânları olan Dayı bahçesi, Dayı sarayı örnek
gösterilebilir.9

Anadolu sahası Türk kültüründe Cezayir izlerine sıkça rastlamak mümkündür ve bu konuyu
araştıran kimi çalışmalar da mevcuttur (Duygulu 1991). Cezayirli şâirler yanında, Cezayir
üzerine şiir söyleyen pek çok Türk şâirinin varlığı tespit edilmiştir (Köprülü 1962: 406; Elçin
1988a; Tecer 1928: 124-131; Boratav, Fıratlı 1943: 148-150; 154-156; Duygulu 1991: 7-22).
Giyim-kuşam malzemelerinden (Cezayir elbisesi, Cezayir fesi gibi...) çiçek adlarına (Cezayir
menekşesi) Cezayir adını duymak mümkündür.10 Bugün sözlü kültürde, ortak tarihî geçmişin
izlerini, söylendikçe ve oynandıkça taşıyan, koruyan ve daha yaygın bilinen kültürel öğe
Cezayir türküsüdür, denilebilir.
Sonuç
Tarihî olaylar üzerine yaratılıp yayılması nedeniyle, içeriği açısından tarihî bir türkü
diyebileceğimiz Cezayir türküsünün, bir bütün olarak metinlerine bakıldığında, yiğitlik
imgesi yanında sıla, hasret, ayrılık temi üzerine kurulu olduğu görülür. Türkünün konusu,
Cezayir’e giden, düşmanla çarpışan ve dönemeyen yiğitlerin âkibetidir. Türkü metinleri,
tarihî gerçekliğin özel bir şekilde ifadesidir. Bu ifadede, yaşanmış olay ile birlikte bir
değerlendirme de yer alır. V. Propp’un ifade ettiği gibi, tarihî türkülerin temel özelliği,

9
Cezayir şehrinin önemli noktaları kabul edilen bu yer adları için (bkz. Türk Ansiklopedisi X: 331). 10 Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. (Duygulu 1991).
10
olayların içinde yer alan, ya da olaylara tanık olanlar tarafından yaratılmalarıdır ki, Cezayir
türküsünün ortaya çıkış hikâyeleri de, bu türkünün, olayın içinde doğrudan yer almamış
olsalar da, ona tanık olan ve sonuçlarını bizzat yaşayanlarca yakıldığını anlatır.
Türkünün içeriği belirli bir ölçüde kurgu öğelerine yer vermekle beraber, olayın geçtiği
ortamda veya olayın tanıkları tarafından yaratılmaları ve yaygınlıkları tarihî türkülerin ayırt
edici özellikleridir (Propp 1998: 58-59). Metinlerine bu açılardan bakıldığında, türküde,
Cezayir şehrinin betimlemelerine daima yer verildiği görülür; bu betimlemelerde hem gerçek,
hem de kurgu öğeleri yan yana bulunabilir. Yine metne göre, olayların geçtiği mekânların
tasviri, orada bulunan, çevreyi bizzat gören, o ortamda yaşayan kişilerin gözüyle yapılır.
Cezayir’in ufak ufak evleri/ İçindedir ağaları beyleri/ Türkçe bilmez mâni söyler dilleri/
Tunus, Tarabulus ve Cezayir of... Kurgu öğeleri kullanmaya daha fazla yer verilen
betimleyici ilk iki dizeden sonra, asıl olay veya durumun anlatımı, olayın kahramanı
tarafından değil de, onun etkilerini yaşayan tanıkları tarafından sürdürülür.
Günümüzde türkünün, Anadolu’nun pek çok yöresinde benimsenmiş olması, onların, ortak
bir tarihî geçmişin ve paylaşılan bir kültürün ürünü olmalarından kaynaklanır. Müzikolog
Gazimihal, büyük tarihî hatıraların ifadesi sayılarak kitleleri ağlatabilmiş olan türkülerin,
ferdî duyguların ifadesi durumundaki türkülerden çok daha dayanıklı olabildiklerini
belirterek, bunun en iyi örneklerinden birisinin Cezayir üzerine söylenen türküler olduğunu
ifade eder (Gazimihal 1947a:17).
“Cezayir” adıyla ilk örneklerine XX. yüzyıl başlarında tutulmuş kayıtlarda rastladığımız
(Gazimihal 1928: 72) türkünün, tematik açıdan eskiliğini gösteren kimi örnekler de
bulunmaktadır. XVI. yüzyıl sonları ile, XVII. yüzyıl başlarında yaşamış olan “Armutlu”
mahlaslı şâirin adını taşıyan ve “Türkü be-reviş-i kıraat” adıyla kaydedilmiş bir türkü vardır
(Ufki 1976). Ayrıca, saz şâirlerinden bir çoğunun, XVI. yüzyılda, benzer bir tem üzerinde,
Cezayir ile bağlı şiirler söylemesi; mehter müziği repertuvarında “Cezayir” adlı bir ezginin
bulunması; ayrıca, “Cezayir marşı” adlı bir marşın, 1800’lü yıllarda mevcut olması bu temin
ve bu ezginin ne ölçüde eski ve yaygın olduğunu göstermektedir (Gazimihal 1955: 50¸ 87,
200-2004; Duygulu 1991: 37-40). Dahası, Cezayir havasının Anadolu’da yüzyıllardan beri
çalınan eski bir “halk havası” olduğunu benimseyen görüşler de bulunmaktadır. Bu görüşe
11
göre, Cezayir marşının sözleri, bu ezginin, muhtemelen, Türk leventlerinin uzak ülkelere
deniz seferi yaptıkları zamanlardan kalmış olmalıdır.
11
Sonuç olarak, Cezayir türküsü, sürekli, uzun yıllar cereyan etmiş bir olgu içinde yaşanmış bir
tarihî gerçekliğe karşı halkın duygusal tutumunu ifade eder. Günümüzde, Anadolu’nun
hemen her köşesinde kına yakılırken, gelin alınırken ayrılığı anlatır. Türkü, her yörenin
kendine özgü ezgi karakterine uygun (Duygulu 1991: 41); veya söz ve ezgi bakımından
çeşitlenmiş biçimde icrâ edilir.12 Cezayir türküsü ve dansı, erkeklere özgü “sohbet”,
“muhabbet”, “oturak âlemi” gibi eğlence ortamlarında icrâ edildiğinde, Budin, Estargon
Kalası ve Genç Osman gibi tarihî türkülerde olduğu gibi, aynı zamanda yiğitliğin ortak
geçmişine ait çağrışımlarını yeniden diriltir ve yaşatır.13
Kaynaklar
ACAR, Besim (1999) Aydın 1955 doğumlu, Aydın-Germencik’te yaşayan zurna sanatçısı B.
Acar ve ekibi ile 27 Nisan 1999 tarihinde evinde yapılan görüşme ve derleme
kayıtları. Zeybek repertuvarı ve aynı icrada yer verilen Cezayir türküsü ile başka
tarihi türkülerin yer aldığı davul-zurna icrasının video kayıtları F.G.M.
arşivindedir.
AKBAŞOĞLU, Ramazan (1997) Mağrip Ülkelerinin Sosyal-İktisadi Yapıları ve Türkiye İle
İlişkileri”, İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslâm Ülkeleri Enstitüsü
(Yüksek Lisans Tezi).
AKDAĞ, Mustafa (1999) Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası/ Celâli İsyanları,
Ankara: Başar Ofset Matbaacılık.
ARSUNAR, Ferruh (1962) Gaziantep Folkloru, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
ATTİLA, Osman (1957) Afyonkarahisar Türküleri, Ankara: Karınca Matbaası.
AYDIN, Gülşah (2003) “Sincan Düğünleri”, H.Ü Türk Dili ve Edebiyatı IV. Sınıf Halk
Edebiyatı Dersi Öğrenci Ödevi.

11 Bkz. “Cezayir Marşı” maddesi, Türk Ansiklopedisi, X, (1960: 328-329). 12 Cezayir türkülerinde melodi ve ritm özellikleri için bkz. (Duygulu 1991: 40-41). 13 Batı Anadolu’da yiğitliğin sembolü olmuş zeybek (dans ve müzik) repertuvarı içinde yukarıda adı geçen tarihi
türkülerin de bulunması ve her iki türkü tipinin aynı hafızalarda bir arada yaşaması yalnızca bir tessadüf olmasa
eerektir. Bu olgu, yiğitlik imgesinin tamamlayıcısı gibidir. Bölgede daha önce yaptığımız araştırmalarda davulzurna
sanatçılarından çoğunun (Acar 1999) repertuvarlarında “Cezayir” adlı ezginin bulunduğu tespit edilmiştir.
Araştırmanın video kayıtları F.G.M. arşivindedir.
12
BARLAS, H. Uğurol (1963) Maraş Düğün Adetleri, İstanbul: Yurttaş Kitabevi Folklor
Yayınları:1.
BAŞGÖZ, İlhan (1986) “Düğün Türküleri mi, Ağıt mı?”, Folklor Yazıları, İstanbul: Adam
Yayınları.
BORATAV, P. Naili, H. Vedat Fıratlı (1943) İzahlı Halk Şiiri Antolojisi, Ankara: Maarif
Matbaası.
BRAUDEL, Fernand (1993) II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası 1. (Çev. M.
Ali Kılıçbay), Ankara: İmge Yayınevi.
BRAUDEL, Fernand (1994) II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası 2. (Çev. M.
Ali Kılıçbay), Ankara: İmge Yayınevi.
“CEZAYİR”, Türk Ansiklopedisi X, (1960) Ankara: Maarif Matbaası, 312-328.
“CEZAYİR MARŞI”, Türk Ansiklopedisi X, (1960) Ankara: Maarif Matbaası, 328-329.
CHAKİB, Benafri (1989) Endülüs’te Son Müslüman Kalıntısı Morisko’ların Cezayir’e
Göçü ve Osmanlı Yardımı (1492-1614), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
ÇOKÇETİN, Gülistan (2003) “Bursa-Göynükbelen’de Düğünlerde Geleneksel
Uygulamalar”, H.Ü Türk Dili ve Edebiyatı IV. Sınıf Halk Edebiyatı Dersi
Öğrenci Ödevi.
DUYGULU, Melih (1991) Folklorumuzda Cezayir, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi
(Yüksek Lisans Tezi).
EKE, Gültekin (1997) Erzincan İl Sınırları İçindeki Kına Ezgilerinin İncelenmesi, İstanbul:
İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
ELÇİN, Şükrü (1988a) Akdeniz’de ve Cezayir’de Türk Halk Şâirleri, Ankara: Türk
Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
ELÇİN, Şükrü (1988b) Hikâye-i Cezâyir Dayılarından Ali Dayı”, Halk Edebiyatı
Araştırmaları II, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 17-22.
EVLİYA ÇELEBİ (1983) Seyahatnâme (Giriş), (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Ankara: Kültür
ve Turizm Bakanlığı.
GAZİMİHAL, Mahmut Ragıp (1928) Anadolu Halk Türküleri ve Musıki İstikbalimiz,
İstanbul: İstanbul Konservatuvarı, Marifet Matbaası.
GAZİMİHAL, Mahmut Ragıp (1947a) “Yurtta Yaşayan Cezayir Türküleri” Fikirler, Yeni
Seri: 5 (Kasım 1947): 16-21.
GAZİMİHAL, Mahmut Ragıp (1947b) “Ege’de Cezayir Türküleri”, Fikirler, Yeni Seri: 3
(Eylül 1947): 8-10.
13
GAZİMİHAL, Mahmut Ragıp (1955) Türk Askeri Mızıkaları Tarihi, İstanbul: Maarif
Basımevi.
GAZİMİHAL, Mahmut Ragıp (1991) Türk Halk Oyunları Kataloğu I, (Haz. Nail Tan)
Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
HALAÇOĞLU, Yusuf (1991) XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İskân Siyaseti
ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
HAMAN, Ilham (1995) Une Etude Sociolinguistique Sur Les Femmes Maghrebines
Musulmanes Immigrees: Du Pays D’origine Au Pays D’accueil, Ankara:
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi).
KAPTAN, Ş. Tekin (1988) Denizli’nin Halk Kültürü Ürünleri, I. Denizli: Yenigün Ofset
Matbaacılık.
KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuat (1962) Türk Saz Şâirleri, Ankara: Güven Matbaası.
KURAN, Ercüment (1957) Cezayir’in Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı
Siyaseti (1830-1847), İstanbul: Yenilik Basımevi.
MİRZAOĞLU, F. Gülay (2003) “Ballads for Henna Nights”, 46th Annual Meeting of
Permanent International Conference (22-27 Haziran 2003, Ankara) adlı
toplantıda sunulan bildiri (baskıda).
ÖZBEK, Mehmet (1994) Folklor ve Türkülerimiz, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
PROPP, Vladimir (1998) Folklor/ Teori ve Tarih (Çev. Necdet Hasgül, Tolga Tanyel),
İstanbul: Avesta Yayıncılık.
TECER, Ahmet Kutsi (1928) “Cezayir Türk Halk Şâirlerinin Şiirleri”, Halk Bilgisi
Mecmuası, I: 124- 131.
UFKİ, Ali (1976) Mecmua-i Saz ü Söz (Haz. Şükrü Elçin), Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1983a) Osmanlı Tarihi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1983b) Osmanlı Tarihi IV, 2. Kısım, Ankara: Türk Tarih
Kurumu Yayınları.
YEKHLEF, Houria (1991) Türk Hakimiyeti Devrinde Cezayir’de Kültürel ve Edebi Hayat,
Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
YÖNETKEN, Halil Bedi (1966) Derleme Notları I, İstanbul: Orkestra Yayınları.
YUND, Kerim (1961) “Silifke ve Türk Folklorunda Cezayir”, Türk Folklor Araştırmaları, 6,
141 (Nisan 1961): 2365-2366.