Özet
Bu makalenin konusunu Osmanlı âlimleri ve bunların Arap belâgatine
dair eserleri teşkil etmektedir. Bu dönemlerde şerh, haşiye ve talik adı
altında yapılan çalışmaların telif eserlerden çok daha fazla olduğu
görülüyor. Sözü edilen bu eserlerde, üzerinde çalışma yapılan metnin
yeniden yorumlanıp açıklanması, bazen de farklı bir seviyede yeniden
yapılandırılması hedeflenmiştir. Buna bağlı olarak bu çalışmalar genel
olarak asıl metin kadar hatta bazen daha çok ilgi görmüştür. Makalede bu
çerçevede Osmanlı döneminde yaşamış ve Arap belagati sahasında eser
vermiş Osmanlı âlimleri ile onların Arap belagatine dair eserlerinin ismi
verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı, belagat, âlim, eser.
The Ottoman scholars’s Works on Arabic Rhétorique
Summary: The subject of this article is to mention the Ottoman
scholars who have works on Arabic rhétorique. During this period it is
observed that the commentary works under the subject-matters of
adjournement, annonation, footnote are more than their original ones.
Within the above mentioned works, it was aimed to explain the text after
re-evaluation and to reconstruct it, in a different level. Thus, these works
are looked upon as much as the original ones, and sometimes more than
that. Having mentioned the names of the Ottoman scholars who lived in
14th and 19th centuries during Ottoman empire and their works on Arabic
rhétorique.
Key Words: Ottoman, rhétorique, scholar, work.

* Arş. Gör., Dr. İstanbul üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
(ibrahimsaban@hotmail.com)
108 İbrahim ŞABAN
Osmanlı döneminde Arapça belagat çalışmaları, “kelam-felsefe” ağırlıklı
belagat ekolünün ileri gelen temsilcilerinden Ebu Yakup Yusuf b. Ebi Bekr
Muhammed es-Sekkaki (626/1228)’nin meşhur ansiklopedik eseri “Miftahu’lulum”’un
ilk iki bölümünden sonraki belagat, aruz ve kafiyeye ayrılan üçüncü
bölüm üzerine yapılmış olan “Telhis”, “Şerh” ve “Haşiye”ler etrafında cereyan
etmiştir1
.
Bu eseri esas alan en önemli eserler arasında Celaleddin Muhammed b.
Abdurrahman Hatib el-Kazvini (739/1338)’nin Telhisu’l-Miftah adlı eseri
vardır. Sadeddin Mesud b. Ömer et-Teftazani (792/1390) bu eseri esas alarak
748 (1347) yılında tamamladığı el-Mutavvel adlı eserini özetlemek ve kimi
konularına açıklamalar getirmek suretiyle 756 (1355) yılında yazdığı elMuhtasar
adlı eserleri kaleme aldı. Seyyid Şerif Cürcani (816/1413) de etTeftazani’nin
el-Mutavvel’ini esas alarak Haşiye ale’l-Mutavvel adlı eseri
kaleme almıştır 2
.
Gerek es-Sekkaki’nin gerekse el-Kazvini ve et-Teftâzâni’nin bu
eserlerinin Osmanlı medreselerinde de okutulmuş olmasından dolayı Osmanlı
âlimleri bu eserler üzerinde birçok çalışmalar kaleme almışlardır. Bu
çalışmaların Fatih devri sonuna kadar olanını M. Sami Benli3
, XV.-XVI. asırları
arasındakileri Ömer İshakoğlu ele aldı.4
XVII.-XVIII. Asırlar arasındaki
çalışmalar da tarafımdan yüksek lisans tezi çerçevesinde5
XIX. asırdaki
çalışmalar6
da bir makale olarak ele alındı. Üç yüksek lisans tezi ve bir makale
olmak üzere dört bağımsız çalışmada ayrı ayrı ve detaylı bir şekilde ele alınan
Arap belagatine dair eser vermiş âlimler ile Arap belagatine dair eserlerinin
isimlerini toplu bir şekilde bir makale halinde sunmak amacıyla bu makaleyi ele
aldık. Eserleri günümüze gelmiş olsun veya olmasın Arap belagatine dair eser

1 Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Osmanlı’da Belagat İlmi”, Osmanlı : bilim, ed. Güler Eren, Ankara : Yeni
Türkiye Yayınları, 1999. C. 8, s. 206-207.
2 Christopher Ferrard, The Development of An Ottoman Rhetoric Up To 1882 (Part I; The medrese
tradition), Osmanlı Araştırmaları III, İstanbul 1982, s. 165.
3 M. Sami Benli, “Başlangıçtan Fatih Devri Sonuna Kadar Belâgata Dair Eser Veren Osmanlı Âlimleri”,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1991
4 Ömer İshakoğlu, “Türklerin XV-XVI. Asırlarda Arapça Belagata Yaptığı Katkılar”, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2004
5
İbrahim Şaban, “Türk-Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Yaptıkları Katkılar (XVII-XVIII. Asırlar)”,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
6
İbrahim ŞABAN, “19. Yüzyıl Osmanlı Âlimlerinin Belagate Dair Eserleri” Şarkiyat Mecmuası, İstanbul
2011, sayı: XIII, s. 119-134.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 109
kaleme almış müellifler, vefat tarihleri dikkate alınarak kronolojik olarak
zikredilmiştir.
Bu makalede zikredilen âlimler ile belâgate dair eserleri önceden
çalışmalara konu olduğundan sadece âlimlerin ve eserlerinin ismi verilerek
müellif ve eserleri hakkında ilgili çalışmalara müracaat edilmesi için dipnotta
ilgili kaynaklar zikredilmiştir.
1. Kayserili Mehmed b. Ahmed b. el-Muvaffak (ö. 761~/1360~)
Mu√ammed b. ¡Abdurra√man el-¢azvini (739/1338)’nin Tel«µsu’l-Miftâ√
isimli muhtasarına şerhi vardır7
.
2. Şemseddîn Ahmed b. Mehmed Niksarî (ö. 761~/1360~)
el-¢azvµnµ’nin Tel«µ§u’l-Miftâ√ adlı kendi eserini açıklamak üzere
kaleme aldığı el-İ≥â√ isimli çalışmasının şerhi Şer√’ul-İ≥â√ ve el-İ≥â√’ın
haşiyelerinden derlenmek suretiyle meydana getirilen el-İşâ√ ◊avâş’il-İ≥â√’ adlı
eseri vardır8
.
3. Ekmeleddîn Mehmed b. Mahmud Bâbertî (ö. 786/1384)
Sa¡deddµn et-Teftezânµ (791/1389)’nin Tel«µ§u’l-Miftâ√ üzerine kaleme
aldığı el-Mu†avvel isimli şerhin haşiyesi olan ◊âşiye ¡ala’l-Mu†avvel ve
Mu√ammed b. ¡Abdurra√mân el-¢azvµnµ (739/1338)’nin Tel«µ§u’l-Miftâ√’ı
üzerine kaleme aldığı şerh mahiyetinde bir çalışması olan Şer√ Tel«µ§i’l-Miftâ√
adlı eseri varır9
.

7
Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetu’l-¡ârifµn esmâ™u’l-mu™ellifµn ve â&âru’lmu§annifµn,
Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 1951, C.II, s. 162; ; Ke√√âle, ¡Omer Rı≥a, Mu¡cemu’lmu’ellifµn
terâcim musannifi’l-kutubi’l-¡Arabiyye, 4 c., Beyrut, Muessesetu’r-Risâle, 1414/1993, C.III, s.
111; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 129-130; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 18.
8 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde İsâmuddîn Ebu’l-Hayr Ahmed b. Mustafa, eş-Şa…â’i…u’nNu¡mâniyye
fµ ¡ulemâ™i’d-devleti’l-¡O&mânµyye, Nşr. Ahmet Suphi Furat, İstanbul, İ.Ü. Edebiyat
Fakültesi Basımevi, 1985, s. 273; Ebu’l-√asenât Mu√ammed ¡Abdul√ay b. Mu√ammed el-Leknevµ, elFevâ™idu’l-behiyye
fµ terâcimi’l-√anefiyye, Kahire 1324, s. 155; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 131-
133; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 18.
9 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: ¡Abdul√ayy b. el-¡İmâd el-◊anbelµ, Şe≠erâtu’l-≠eheb fµ a«bâr men ≠eheb.
8 c., Kahire 1350, C. VI, s. 293; el-Leknevµ, a.g.e., s. 195; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s. 162; Brockelmann,
Suppl., C. II, s. 89-90; Brockelmann, GAL, C. II, s. 80-81; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 134-136;
Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 18.
110 İbrahim ŞABAN
4. Konyalı Şemseddîn Mehmed (ö. 788/1386)
Tel«µ§u’l-Miftâ√ üzerine kaleme aldığı Şer√ Tel«µ§i’l-Miftâ√ adlı bir şerhi
vardır10
.
5. Çandarlı Kara Halil (ö. 789/1387)
Tel«µ§u’l-Miftâ√ üzerine kaleme aldığı bir şerhi vardır11
.
6. Aksaraylı Cemaleddîn Mehmed b. Mehmed (ö. 791/1388)
el-¢azvµnµ’nin Tel«µ§u’l-Miftâ√’ını genişletmek için yine kendisinin
kaleme aldığı el-İ≥â√ fi’l-me¡ânµ ve’l-beyân’ın üzerine kaleme aldığı İ≥âhu’l-
İ≥â√ adlı bir şerhi vardır12
.
7. Alâaddîn Ali b. Ömer el-Esved (ö. 800/1397)
el-¢azvµnµ’nin kendisinin el-İ≥â√ fi’l-me¡ânµ ve’l-beyân adlı eserinin
üzerine kaleme aldığı Şer√ İ≥âhi’l-Me¡ânµ’ adlı şerhi vardır13
.
8. Burhaneddîn Herevî (ö. 830/1427)
el-¢azvµnµ’nin el-İ≥â√’ının şerhi olan Şer√u’l-İ≥â√ fi’l-me¡ânµ ve’lbeyân’adlı
bir eseri vardır14
.
9. Şemseddîn Mehmed b. Mehmed b. el-Cezerî (ö. 833/1426)
el-¢azvµnµ’nin el-İ≥â√ isimli Tel«µ§ şerhine ◊âşiye ¡ala’l-İ≥â√ adıyla
yazdığı bir haşiyesi vardır15
.

10 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: el-Leknevµ, a.g.e., s. 202; Brockelmann, Suppl., C.II, s.90; Benli,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 137; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 19.
11 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., s. 9; Şemseddîn Sami: Kâmûsu’l-a¡lâm, 6 c.,
İstanbul, Mihran Matbaası, 1306, C. III, 2072-2073; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 138-139;
Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 19.
12 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 17; el-Leknevµ, a.g.e., s. 191; Bağdatlı,
Hediyye., C.II, s. 166; Brockelmann, Suppl., C.II, s.328; ez-Zirikli, a.g.e., C. VII, s. 270; Benli, Yüksek
Lisans Tezi, a.g.e., s. 140-144; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 19.
13 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 9; el-Leknevµ, a.g.e., s. 116; Bağdatlı, Hediyye.,
C.I, s. 726; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 145; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 20.
14 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 59; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 146;
Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 20.
15 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 36; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s. 187;
Brockelmann, Suppl., C.II, s.274-278; Brockelmann, GAL, C.II, s.201-203; Benli, Yüksek Lisans Tezi,
a.g.e., s. 147-149; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 20.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 111
10. Şemseddîn Mehmed b. Hamza el-Fenârî (ö. 834/1430)
Seyyid Şerîf’in el-Mi§bâ√ şerhi, Seyyµd Şerµf ve Sa¡deddµn etTaftâzânµ’nin
Tel«µ§u’l-Miftâ√ şerhleri üzerine ta¡likatı ile ¡A≥ududdµn
¡Abdurra√mân el-Îcµ’nin (756/1355) meani ve beyana dair el-Fevâ’idu’l-
πiya&iyyesi üzerine kaleme aldığı şerhi olmak üzere üç eseri vardır16
.
11. Koçhisarlı Alâaddin Ali b. Musa (ö. 841/1438)
Sa¡deddµn et-Teftâzânµ’nin, Tel«i§u’l-Miftâ√’a yazmış olduğu el-Mu†avvel
adlı şerhin haşiyesi olan Keşfu’r-rumûz ve fet√ bâbi’l-kunûz isimli çalışması
vardır
.17
12. Kırımlı Ahmed b. Abdullah (ö. 862/1458)
et-Teftâzânµ’nin el-Mu†avvel adlı eserine bir haşiyesi vardır18
.
13. Alâaddîn Ali b. M. b. Şahrûdî Musannifek (ö. 875/1470)
et-Teftâzânµ’nin el-Mu†avvel’i ve Seyyîd Şerîf’in el-Mi§bâh’ı üzerine
yazmış olduğu iki hâşiyesi vardır19
.
14. Ali Kuşçu b. Mehmed Semerkandi (ö. 879/1474)
Sa¡deddµn et-Taftâzânµ’nin el-Mu†avvel’inin hâşiyesi olan ◊âşiye ¡ala’lMu†avvel
adlı eseri, el-Mu†avvel’de geçen “mâ ene …ultu” ibaresiyle ilgili olarak
kaleme alınan Risâle mâ ene …ultu (Risâle fµ beyâni sebebi ta…dµmi musnedin
ileyh) adlı eseri, beyân ilmi hakkında yirmi soru ve cevaptan oluşan Risâle fi
fenni’&-&ânµ min ¡ilmi’l-beyân adlı eseri, Risale fi ¡ilmi’l-me¡ânî adlı eseri ve

16 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.s. 22; İbnu’l-¡İmâd, a.g.e., C.VII, s. 360-361; elLeknevµ,
a.g.e., s. 86-88; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 390; Bağdatlı, Hediyye, s. 534; Brockelmann, Suppl., C.I,
s. 847, C.II, s. 289; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 152-153; İshakoğlu, a.g.e., s.30-31; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 20.
17 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 105; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1765;
Bursalı, a.g.e., C.I, s.352; Bağdatlı, Hediyye., s. 731; Brockelmann, Suppl., C.II, s. 139; Brockelmann,
GAL, C.II, s. 113, Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 152-1153; İshakoğlu, a.g.e., s. 31-33; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 21.
18 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 82; el-Leknevµ, a.g.e., s. 25; Benli, Yüksek
Lisans Tezi, a.g.e., s. 158-160; Furat, Ahmet Suphi, “Fatih’in iltifatına mahzar olmuş bir âlim: Kırımlı
Seyyid Abdullah Oğlu Ahmed”, Türk Dünyasına Bakışlar, İstanbul, 2003, s. 263-269; İshakoğlu, a.g.e.,
s. 22-23; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 21.
19 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.s. 167; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 162-
168; Ali b. Mecduddîn eş-Şahrûdî “Musannifek”, Tuhfetü’l-vüzerâ, Haz. Mustafa Çiçekler, İstanbul,
1999, s. 8-13; İshakoğlu, a.g.e., s. 23-24; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 21.
112 İbrahim ŞABAN
hakikat, mecaz, istiâre ve kinaye konularını örneklerle incelendiği Risâle fi’listi¡are
adında eseri vardır20
.
15. Molla Hüsrev (ö. 885/1480)
Tel«µ§u’l-Miftâ√’a yazdığı şerh ile el-Mu†avvel’e yazdığı haşiyesi
vardır21
.
16. Hasan Çelebi el-Fenârî (ö. 891/1486)
Sa¡deddµn et-Taftâzânµ’nin el-Mu†avvel adlı eseri ile bunun özeti olan elMu«tasâr’a
yazdığı hâşiyeleri vardır22
.
17. Samsunlu Hasan b. Abdüssamed (ö.891/1486)
Sa¡deddµn et-Teftâzânµ’nin el-Mu†avvel isimli Tel«µ§ şerhine yazmış
olduğu haşiyesi vardır23
.
18. Tokatlı Lutfullâh b. Hasan (ö. 900/1494)
Seyyîd Şerîf’in el-Miftâ√ şerhine yazdığı hâşiyesi ile Zubdetu’l-belâπa
adlı risalesidir vardır24
.

20 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Abdülhak Adnan, “Ali Kuşçu”, İ.A., C.I, İstanbl, 1965, s. 321-323;
Cengiz Aydın, “Ali Kuşçu”, DİA., C.II, İstanbul, 1989, s. 408-410; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s.
169-170; Musa Yıldız, Bir Dilci Olarak Ali Kuşçu ve Risâle fi’l-İsti¡âre’si, Ankara, T.C. Kültür
Bakanlığı, 2002; İshakoğlu, a.g.e., s. 24-25; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 22.
21 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.s. 116-120; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 91,
113, 474, 497, C.II, s. 1144, 1157; İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VII, s.342; el-Leknevµ, a.g.e., s. 187;
Brockelmann, GAL, C.II, s. 266; Franz Babinger, “Husrav, Molla,” İ.A., C.V/I, s. 605-606; Benli,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 172-175; İshakoğlu, a.g.e., s. 33-34; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s.
22.
22 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 185; İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VII, s. 324; elLeknevµ,
a.g.e., s. 63; Brockelmann, Suppl., C.II, s. 321-322; Brockelmann, GAL, C.II, s. 229; Benli,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., 176-183; Cemil Akpınar, “Hasan Çelebi, Fenârî”, DİA., C.XVI, İstanbul,
1997, s. 313-315; İshakoğlu, a.g.e., s. 34-37; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 22.
23 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 157; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 476, 499,
C.II, s. 1856, 1893; İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 4; el-Leknevµ, a.g.e., s. 61; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.
236; Cahid Baltacı, XV. ve XVI. asırlarda Osmanlı Medreseleri: teşkilat, tarih, İstanbul, İrfan
Matbaası, 1976, s. 380-381; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., 184; İshakoğlu, a.g.e., s. 37-38; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 23.
24 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 1279-283; Orhan Şaik Gökyay, Molla Lütfi,
Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987; M. Şerafettin Yaltkaya, “Molla Lütfi”, Tarih
Seminerleri Dergisi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1937-1938, s. 33-59;
Brockelmann, Suppl., C.II, s. 330; Brockelmann, GAL, C.II, s. 305; ez-Zirikli, , a.g.e., C. VI, s. 107;
Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., 185-189; Benli, M. Sami, Molla Lutfi ve Zubdetu’l-belâga adlı eseri,
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 113
19. Hatîbzâde Muhyiddîn Efendi (ö. 901/1495)
Sa¡dedin et-Teftâzânµ’nin el-Mu«tasar isimli Tel«µ§ şerhine yazmış
olduğu haşiyesi vardır25
.
20. Alâaddîn Ali el-Fenarî (ö. 903/1497)
Seyyîd Şerîf’in el-Mi§bâ√ adlı şerhine bir hâşiye yazmıştır.26
21. Yusuf b. Hüseyin el-Kirmastî (ö. 906/1500)
Miftâ√u’l-¡ulûm, Tel«î§u’l-Miftâ√, el-İ≥â√, el-Mu†avvel ve el-Mu«ta§ar
gibi belâgat sahasının önde gelen çalışmalarını özet olarak derlemiş ve belâgatın
konularını özellikle öğrencilerin anlayacağı şekilde kolay ve akıcı bir üslup ile
izah ettiği et-Tebyîn adıyla kaleme aldığı bir eseri, et-Tebyîn’in şerhi olan etTibyân
adlı eseri, et-Tibyân’ın özeti olan el-Munte«ab adlı eseri, belâgat
mevzularını tüm şevahid ve misallerden soyutlayarak, daha basit ve sade bir
üslupla ele aldığı el-Mu√târ adlı eseri ve el-Mu†avvel’e yazdığı haşiyesi vardır.
Daha sonra müellif bu haşiyesini de özetleyerek yeni bir Muhtasar meydana
getirmiştir. Ayrıca lafızların va≥¡ı ve özellikle hakikat ve mecaz konularına dair
yazdığı ‘U§ûlu’l-‘is†ila√âti’l-beyâniyye adlı yirmi varaklık küçük bir çalışması
da vardır27
.
22. Yusuf el-Hamîdî Şeyh Sinân (ö. 912/1516)
Miftâhu’l-¡ulûm’un şerhlerinden olan Seyyîd Şerîf’in el-Mi§bâ√ adlı eseri
üzerine yazdığı hâşiyesi vardır28
.

İstanbul, Çantay Kitabevi, 2003, s. 20-31; İshakoğlu, a.g.e., s. 38-39; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e.,
s. 23.
25 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 147; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 476;
Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., 190-191; İlyas Üzüm, “Hatibzade Muhyiddin Efendi” DİA. C.XVI,
İstanbul, 1997, s. 463-464; İshakoğlu, a.g.e., s. 39-40; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 23.
26 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1767; İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s.
18; el-Leknevµ, a.g.e., s. 139; ez-Zirikli, a.g.e., C. V, s. 188; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., 192-195;
Hamdi Döndüren, “Fenârî, Alâaddîn”, DİA., C.XXII, İstanbul, 2001, s. 337; İshakoğlu, a.g.e., s. 40-41;
Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 23.
27 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 126-142; el-Leknevµ, a.g.e., s. 227;
Brockelmann, Suppl., C.II, s. 322; Brockelmann, GAL, C.II, s. 231; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e.,
196-198; Benli, M. Sami, “Yusuf el-Kirmastî Hayatı ve et-Tebyîn fi’l-Me¡ânî ve’l-Beyân’ı”, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1996; Ahmet Özel,
“Kirmastî”, DİA., C.XXVII, Ankara, 2003, s. 67-68; İshakoğlu, a.g.e., s. 41-44; Şaban, Yüksek Lisans
Tezi, a.g.e., s. 24.
28 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 323; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1765;
İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 56; Bursalı, a.g.e., C.I, s.333; İshakoğlu, a.g.e., s. 44-46.
114 İbrahim ŞABAN
23. Hamidelili Kara Seyidî (ö. 913/1507)
es-Seyyid eş-Şerif’in el-Miftâ√ şerhine yönelttiği soruların yer aldığı
Es™ile ¡alâ Şer√i’s-Seyyid adıyla kaleme aldığı risalesi ile yine aynı esere yazmış
olduğu hâşiyesi vardır29
.
24. Amasyalı Müeyyedzâde Abdurrahmân (ö. 922/1516)
Seyyid Şerif’in el-Miftâ√ şerhi olan el-Mi§bâ√’ına yaptığı hâşiyesi
vardır30
.
25. Tâc Beyzâde Sadî Çelebi (ö. 922/1516)
Seyyîd Şerîf’in el-Mi§bâ√’ına yaptığı hâşiyesi vardır31
.
26. Sarı Gürz Nureddîn Efendi (ö. 928/1521)
Kara Seyyidi’nin, es-Seyyid eş-Şerîf’in el-Miftâ√ şerhine yönelttiği
eleştirilere cevap olmak üzere kaleme aldığı risalesi ile müellifi belli olmayan
el-Miftâ√ şerhlerinden biri üzerine yazdığı haşiyesi vardır32
.
27. Aydınlı Karabâlî (ö. 929/1522)
Kara Seyyidi’nin, Seyyid Şerif’in el-Miftâ√ şerhine yönelttiği sorulara
cevap mahiyetinde kaleme aldığı risalesi vardır33
.

29 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., s. 296; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 858, C.II,
s. 1765; Süreyya, a.g.e., C.III, s. 120; Bursalı, a.g.e., CI, s. 398; 1894; İshakoğlu, a.g.e., s. 46-48; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 24..
30 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., 290; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., 1606-1607; İbn
el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 109-110; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s. 544; Brockelmann, GAL, C.II, s. 227-228;
Tayyip Gökbilgin, “Müeyyedzâde” İ.A., C.VIII, s. 786-790; el-∏azzµ, Necmeddin: el-Kevâkib u’s-sâira
bi-a¡yâni’l-mi’eti’l-¡âşira, 3 c., 2. bs., Beyrut, Dâr el-âfâ… el-cedide, 1979.C.I, s. 232; İshakoğlu, a.g.e., s.
48-51; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 25.
31 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1765, 2025; İbn el-¡İmâd, a.g.e.,
C.VIII, s. 108; Bursalı, a.g.e., C.I, s.333; Bağdatlı, Hediyye., s. 387; el-∏azzµ, a.g.e., C.I, s. 208; Mehmet
Yalar, “XV. Yüzyıl Bursa Alimleri ve Arap Diline Katkıları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, C.XI, Sayı: 2, 2002, s. 113-114; İshakoğlu, a.g.e., s. 51; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 25.
32 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 298; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., 1653,1894;
Şemseddîn Sâmi, a.g.e., s. 1306, 2816; Süreyya, a.g.e., C.IV, s. 581; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 341; Bağdatlı,
Hediyye, s. 565; İshakoğlu, a.g.e., s. 51-54; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 25.
33 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., s. 301-302; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s.
1765-1766.
; İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 163-164; Baltacı, a.g.e.,.s. 355; el-∏azzµ, a.g.e., C.I, s.163-
164; İshakoğlu, a.g.e., s. 70; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 26.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 115
28. Samsunlu Mehmed b. Hasan (ö. 919/1513)
Seyyid Şerîf”in el-Mi§bâ√ adlı eseriyle et-Teftâzânî’nin el-Mu†avvel’i
üzerine yazmış olduğu √aşiyeleri vardır34
.
29. Bursalı Yakûb b. Seyyîd Ali (ö. 931/1524)
Kara Seyyidi’nin, Seyyîd Şerîf el-Curcânî’nin el-Mi§bâ√’ına yönelttiği
sorulara cevap mahiyetinde kaleme aldığı risalesi vardır35
.
30. Merzifonlu Kutbeddîn Çelebi (ö. 935/1528)
Seyyid Şerîf’in el-Mi§bâ√’ına yazmış olduğu ta¡likâtı vardır36
.
31. Paşa Çelebi el-Yegânî (ö. 939/1532)
Seyyîd Şerîf’in el-Miftâ√ şerhinin kimi bölümlerine yazmış olduğu
hâşiyesi vardır37
.
32. Kemâl Paşazâde Ahmed b. Süleyman (ö. 940/1534)
el-Miftâ√’ı eleştiri süzgecinden geçirerek yeniden tertip ettiği Taπyµru’lMiftâ√
adlı eseri ve bu eserin şerh ve hâşiyeleri; ayrıca belâgatın bir çok
konusuna dair yazdığı risaleleri vardır38
.

34 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., s. 295; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 347,497,
C.II, s. 1765; İbnu’l-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 94; Bursalı, a.g.e., C.II, s. 16; Bağdatlı, Hediyye., s. 227;
Brockelmann, Suppl., C.I, s. 926; el-∏azzµ, a.g.e., C.I, s. 38; İshakoğlu, a.g.e., s. 55-57; Şaban, Yüksek
Lisans Tezi, a.g.e., s. 26.
35 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 314; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1044,
1248, 1647, 1709, 1766; el-Leknevµ, a.g.e., s. 326; Süreyya, a.g.e., C.IV, s. 647; Bursalı, a.g.e., C.II, s.
54; Bağdatlı, Hediyye., s. 546; el-∏azzµ, a.g.e., C.I, s. 314; Mehmet Yalar, “XVI. Yüzyıl Bursa Alimleri
ve Arap Diline Katkıları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.X, Sayı: 1, 2001, s. 127-
128; İshakoğlu, a.g.e., s. 57-58; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 26.
36 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 484-485; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., II/1765;
Baltacı, a.g.e., 500-501; İshakoğlu, a.g.e., s. 58; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 27.
37 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 406-407; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s.
1766; İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 232; Baltacı, a.g.e., 589; el-∏azzµ, a.g.e., C.II, s. 126;
Müstakimzâde, Süleymân Sa¡dedin Efendi: Mecelletu’n-nisâb fi’n-nisebi ve’l-kunâ ve’l-el…âb,
Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000 (Tıpkıbasım), s. 129b; İshakoğlu, a.g.e., s. 58-59; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 27.
38 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Saraç, M. A. Yekta, Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde: Hayatı, Şahsiyeti,
Eserleri ve Bazı Şiirleri, İstanbul, Risâle Yayınları, 1995; Nihal Atsız, “Kemalpaşaoğlu’nun Eserleri”
Şarkiyat Mecmuası, C.VI, İstanbul, Edebiyat Fak. Basımevi, 1966, s. 72-111; C.VII, İstanbul, 1972, s.
112-135; Muammer Sarıkaya, “Kemal Paşazâde’nin Arapçalaştırma ve Dil Hataları Konusunda İzlediği
Yöntem”, İstanbul Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2004;
İshakoğlu, a.g.e., s. 59-65 Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 27.
116 İbrahim ŞABAN
33. Kastamonulu Sadî Çelebi (ö. 945/1538)
Ebu’l-Ley& es-Semer…andµ’nin (393/1003) meşhur el-İsti¡are risalesine
şerhi vardır39
.
34. Kocaelili Şeyhzâde Mehmed (ö. 951/1544)
Yûsuf b. Ebi Bekr es-Sekkâkµ (626/1229)’nin Miftâ√u’l-¡ulûm adlı
eserinin belâgat ilmine dair olan üçüncü kısmına şerhi vardır40
.
35. Fenârizâde Muhyiddîn Çelebi (ö. 954/1548)
Seyyîd eş-Şerîf’in Miftâ√u’l-¡ulûm’un üçüncü kısmına yaptığı el-Mi§bâ√
adlı şerhe yazdığı hâşiyesi vardır41
.
36. Kara Haydar (ö. 955/1548)
Seyyîd Şerîf’in el-Miftâ√ şerhine yazmış olduğu hâşiyesi vardır42
.
37. Taşköprüzâde Ahmed Efendi (ö. 968/1561)
A≥ududdµn el-µcµ’nin (756/1355) meani ve beyana dair el-Fevâ’idu’l-
πiyâ&iyye’si üzerine yazdığı şerhi ile el-Curcânî’nin el-Miftâ√ şerhine hâşiyesi
ve istiâreye dair kaleme aldığı iki risalesi vardır43
.

39 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 443; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., 191, 2035; İbn
el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 262; Müstakimzâde, Süleymân Sa¡dedin Efendi: Dev√atu’l-meşâyi«, İstanbul,
y.y., 1982, s. 18; Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.IV, s. 2570; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 323; Brockelmann, Suppl.,
C.I, s. 645; Brockelmann, GAL, C.I, s. 417; ez-Ziriklµ, a.g.e., C.III, s. 88; el-∏azzµ, a.g.e., C.II, s. 236;
İshakoğlu, a.g.e., s. 66-70; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 27.
40 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 409; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 188, C.II,
s. 1247, 1689, 1764, 2022; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 334; Bağdatlı, Hediyye., s. 238; Brockelmann, Suppl.,
C.II, s. 650; ez- Zirikli, a.g.e., C.VII, s. 320; el-∏azzµ, a.g.e., C.II, s. 59; İshakoğlu, a.g.e., s. 67-70;
Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 28.
41 Bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 384; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1549, 1766; İbn el-¡İmâd, a.g.e.,
C.VIII, s. 305; el-Leknevµ, a.g.e., s. 183; Şemseddîin Sâmi, a.g.e., C.VI, s.4233; Süreyya, a.g.e., C.IV, s.
344; Bursalı, a.g.e., C.II, s. 18; el-∏azzµ, a.g.e., C.II, s. 52; İpşirli, Mehmet: “Fenarîzâde Muhammed”,
DİA., C.XII, İstanbul, 1995, s. 339; İshakoğlu, a.g.e., s. 70-73; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 28.
42 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 467; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 399; Baltacı, a.g.e.,
481-482; İshakoğlu, a.g.e., s. 73; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 28.
43 Bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 552-560; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1299-1300; İbn el-¡İmâd, a.g.e.,
C.VIII, s. 352; Ali b. Bâlî, a.g.e., s. 199; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 346; Bağdatlı, Hediyye., s. 143-144; el-
Şev…ânµ, a.g.e., C.I, s.121; Brockelmann, Suppl., C.II, s. 633-634; Brockelmann, GAL, C.II, s. 425-426;
M. Münir Aktepe, “Taşköprüzâde” İ.A., C.XII/I, s. 42-44; İshakoğlu, a.g.e., s. 74-84; Şaban, Yüksek
Lisans Tezi, a.g.e., s. 28.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 117
38. Tosyalı Celâlzâde Sâlih Çelebi (ö. 973/1565)
Seyyid Şerµf el-Curcânµ’nin Miftâ√u’l-¡ulûm’unun üçüncü kısmına yaptığı
el-Mi§bâ√ adlı şerhe yazdığı √aşiyesi vardır44
.
39. Bursalı Ahmed b. Mehmed (ö. 977/1569)
Seyyîd Şerîf’in el-Miftâ√ şerhi üzerine yazdığı talîki vardır45
.
40. Bihiştî Ramazan Efendi (ö. 979/1571)
es-Seyyµd eş-Şerif’in el-Mi§bâ√’ının bazı konuları üzerine yazmış olduğu
haşiyesi vardır46
.
41. Aydınlı Nureddîn Hamza (ö. 979/1571)
Biri, hac yolculuğunda kaleme aldığı için el-Mesâlik adını verdiği
Mu√ammed b. ¡Abdurra√mân el-¢azvinµ (739/1338)’nin Tel«µ§u’l-Miftâ√’ının
muhtasarı, diğeri de el-Mesâlik’in şerhi olan el-Hevâdî adlı eseri vardır47
.
42. Nişancızâde Ahmed Efendi (ö. 986/1578)
Seyyid Şerîf el-Cürcâni'nin el-Mi§bâh’ı üzerine yazdığı hâşiyesi vardır48
.
43. Pervîz b. Abdullâh er-Rûmî (ö. 987/1579)
Mu√ammed b. ¡Abdurra√mân el-¢azvinµ (739/1338)’nin Tel√µ§u’lMiftâ√’ının
ihtisarı olan Tel«µ§u’t-Tel«µ§ adlı çalışması vardır49
.

44 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, Nevîzâde Atâullâh: ◊adâ™i…u’l-√a…â™i… fµ tekmileti’ş-Şe…â™i…, yay.
haz. Abdülkerim Özcan, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1989Atâi, s. 48; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 109,
C.II, s. 1765,1893; İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 372; Ali b. Bâlµ, a.g.e., C.II s. 155; Süreyya, a.g.e.,
C.III, s. 200; Bursalı, a.g.e., C.III, s. 279; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s. 423; Bağdatlı, İ≥a√, C.I, s. 216;
Tayyip Gökbilgin, “Celalzâde Salih Çelebi”, İ.A. C.III, s. 63-64; “Celâlzâde Salih Çelebi”, DİA., C.VII,
s. 262-264; İshakoğlu, a.g.e., s. 84-86; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 29.
45 Bkz.: Yalar, “XV. Yüzyıl Bursa Alimleri”, s. 132; İshakoğlu, a.g.e., s. 86-87; , Yüksek Lisans Tezi,
a.g.e., s. 29.
46 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: İbn el-¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 387-388; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 42;
Mustafa Uzun, “Bihişti Ramazan Efendi”, DİA., C.VI, s. 145-146; İshakoğlu, a.g.e., s. 87-88; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 29.
47 Bkz.: Atâi, a.g.e., s. 151-152; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e.,C.1, s. 478; Bursalı, a.g.e., C.II, s. 42;
Brockelmann, Suppl., C.I, s. 519; Brockelmann, GAL, C.I, s. 296, İshakoğlu, a.g.e., s. 88-96; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 29.
48 Bkz.: Atâi, a.g.e., s. 251; Ali b. Bâlµ, a.g.e., C.II s. 537-539; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., I/123,650; İbn el-
¡İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 409-410; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 313; Bağdatlı, İ≥a√, C.I, s. 142; İshakoğlu, a.g.e.,
s. 96-97; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 30.
118 İbrahim ŞABAN
44. Abdurrahmân Alemşâh (ö. 987/1579)
es-Seyyîd eş-Şerîf’in el-Miftâ√ şerhine olan hâşiyesi vardır50
.
45. Kadızâde Ahmed Şemseddîn Efendi (ö. 988/1580)
Seyyîd Şerîf’in el-Miftâ√ şerhine yazmış olduğu hâşiyesi vardır51
.
46. Ali b. Bâlî (ö. 992/1584)
Kemal Paşazâde’nin Tağyîru’l-Miftâ√ adlı eserine yazmış olduğu
İfa≥atü’l-Miftâ√ adlı hâşiyesi vardır52
.
47. Alâiyyeli İvaz Efendi (ö. 994/1585)
et-Teftâzânµ ile İbn Kemal’in eserlerinden de istifade ederek es-Seyyµd
eş-Şerµf’in el-Miftâ√ şerhine yazmış olduğu haşiyesi vardır53
.
48. Zileli Muharrem Efendi (ö. 1000/1592)
Tel«µsu’l-Miftâ√ mine’l-me¡âni ve’l-beyân adlı eseri vardır54
.
49. Ankaralı Bayramzâde Zekeriyyâ (ö. 1001/1592)
el-Mi§bâ√ üzerine yazdığı haşiye ile yine el-Miftâ√’ın şerhlerinden birine
yaptığı talikâtı vardır55
.

49 Bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., I/478; İbnu’l-¡İmâd, a.g.e.,C.VIII, s. 437; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 260;
Baltacı, a.g.e., s. 334; İshakoğlu, a.g.e., s. 97-99; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 30.
50 Bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1126, 1347, 1766, 1825; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 357; Bağdatlı,
Hediyye., s. 547; İshakoğlu, a.g.e., s. 99-100; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 30.
51 Bkz.:. Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 348,498, C.II, s. 1766, 2022, 2030, 2034; İbn el-¡İmâd,
a.g.e.,C.VIII, s. 414; Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.V, s. 3539; Bağdatlı, Hediyye., s. 148; Bağdatlı, İ≥a√,
C.II, s. 620,721; İpşirli, Mehmet: “Kadızâde, Ahmed Şemseddîn” DİA, C.XXIV, Ankara, 2002, s. 96-97;
İshakoğlu, a.g.e., s. 100-105; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 30.
52 Bkz.: İshakoğlu, a.g.e., s.105-109; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 30.
53 Bkz.: Atâi, a.g.e., s. 291; Süreyya, a.g.e., C.III, s. 606-607; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 358; Baltacı, a.g.e., 549-
550; İshakoğlu, a.g.e., s. 109-110; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 31.
54 Bkz.: Bursalı, a.g.e., C.II, s. 21; Bağdatlı, Hediyye., C. II. s. 5; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s. 17; Brockelmann,
Suppl., C.II, s. 651; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 31.
55 Bkz.: Atâi, a.g.e., s. 322; Kâtip Çelebi, Keşf,a.g.e., C.I, s. 192, C.II, s. 1199, 1766, 1767, 2023;
Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.IV, s. 2416; Süreyya, a.g.e., C.II, s. 427; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 321; Bağdatlı,
Hediyye., C.I, s. 374-375; Brockelmann, Suppl., C.I, s. 647, 970; Brockelmann, GAL, C.I, s. 377-378,
417; Mu√ibbµ, a.g.e., C.II, s. 173-175; İshakoğlu, a.g.e., s.111-112; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s.
31.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 119
50. Seyrekzâde Mehmed Emrullâh Efendi (ö. 1008/1599)
Hocası Taşköprüzâde’nin Mesâlikü’l-«al⧠adlı risalesine yazmış olduğu
şerhi vardır56
.
51. Hamidilili Taceddin İbrahim (ö. 1009/1600)
es-Seyyid eş-Şerµf ec-Curcânµ’nin el-Mi§bâ√’ının bazı bölümleri üzerine
kaleme aldığı haşiyesi vardır57.
52. Ahîzâde Abdülhalim Efendi (ö.1013/1604)
Miftâ√u’l¡ulûm’a yapılan bazı şerhlere bir kitap olabilecek vasıfta
olabilecek notlar (talikât) düşmüştür58
.
53. Mehmed Ayşi Efendi (ö. 1016/1607)
Belagatın me¡ani kısmına dair el-Mune……a√âtu’l-meşru√a fi’l-me¡ânµ
adlı eseri vardır59
.
54. Hüsamzâde İbrahim Efendi (ö. 1016/1607)
Kemal Paşazade’nin Taπyµru’l-Miftâ√ adlı şerhinin haşiyesi olan ◊âşiye
¡alâ taπyµri’l-Miftâ√ adlı eseri vardır60
.
55. Vahyizâde Mehmed Efendi (ö. 1018/1609)

56 Bkz.: Atâi, a.g.e., 432-433; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1058; Müstakimzâde, Mecelletu’n-nisâb,
a.g.e. 265b; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s. 338; Baltacı, a.g.e., s. 372-373; İshakoğlu, a.g.e., s.113-115; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 31.
57 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.I, s.264; Tunki, a.g.e., C. III, s.219-223; Ke√√âle,
a.g.e., C. I, s.41; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 32.
58 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâî, a.g.e., s.494-497; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.799, 855, 2037;
Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.II, s.1978; Bursalı a.g.e., C.I, s.228; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s.504; Bağdatlı,
İ≥a√, C.I, s.601; Mu√ibbµ, a.g.e., C.II, s.319-322; Talas, a.g.e., s.63; Ke√√âle, a.g.e., C.II, s.61; DİA., C.I,
İstanbul,, s. 548; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 32.
59 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s. 454, 928, 1073, 1112, 1814, 1869; Atâi,
a.g.e., s.523; Süreyya., a.g.e., C. III, s.613; Bursalı a.g.e., C.I, s.359; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s.267;
Bağdatlı, İ≥a√, C.II, s.267; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.188, 576, 618; İpekten Haluk, “Ayşi Mehmed Efendi”,
DİA, C. IV, İstanbul 1991, s.287; Brockelmann, Suppl., C. I, s. 361; C.II, s.631,656,657; Uzunoğlu, M.
Vecih: Ayşi Memet Efendi, el-Müekkahatu’l-meşruha fi’l-meani ve’l-beyan, Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1997; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 34.
60 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s.524-525; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1021, 1022, 1287,
1766; Bursalı a.g.e., C.I, s.276; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s.29; Tunki, a.g.e., C. III, s. 99; Ezel Erverdi,
TDEA (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi), İstanbul Dergah Yayınları, 1977, C.VIII, s. 140; Şaban,
Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 36.
120 İbrahim ŞABAN
Ebû Yakub Yusuf es-Sekkaki’nin Miftahu’l-ulûm adlı eserinin şevahid
beyitlerine yazdığı Şer√ ebyât Miftâ√i’l-¡ulûm adlı çalışması vardır61
.
56. Dursunzâde Abdullah Feyzi Efendi (ö. 1019/1610)
◊âşiye ¡alâ şer√i’l-Miftâ√ adlı haşiyesi vardır62
.
57. Derviş Mehmet Efendi (ö. 1023/1614)
◊âşiyet şer√i’l-Miftâ√ ve Risâle fi’l-isti¡âre adl iki eseri vardır63
.
58. Altıparmak Mehmed Efendi (ö. 1033 /1623)
Kazvînî’nin eserine yaptığı Şerh-İ Telhîs-İ Miftâh adlı Türkçe eseri
vardır. Müellifin bu çalışması ilk Türkçe belagat eseri olarak bilinir.
64
59. Hüsâmzâde Mustafa Efendi (ö. 1035/1626)
Seyyid Şerif el-Cürcani’in el-Mu†avvel üzerine yazdığı ◊âşiye ¡alâ
◊âşiyeti’s-Seyyid eş-Şerµf ¡ala’l-Mu†avvel adlı eseri vardır.65
60. Ganizâde Nadirî Mehmed Efendi (ö. 1036/1627)
Şihâbeddin el-¡Âmilµ eş-Şe™mµ (1076/1665)’nin Şevâhidu’l-Miftâ√ diye
bilinen ¡U…ûdu’d-durer bi-√all ebyâti’l-Mu†avvel adlı eserinin şerhi Şer√
Şevâhidi’l-Miftâ√ adlı eseri vardır66
.

61 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s. 598-599; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1136, 1689; Bursalı
a.g.e., C.I, s.182; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s.268; Mu√ibbµ, a.g.e., C.II, s.319-322; Ke√√âle, a.g.e., C.III,
s.47; Erverdi, TDEA., C.VIII, s. 500; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 38.
62 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s.533-535; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.884, 1374; Bursalı
a.g.e., C.I, s.348; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s.474; Mu√ibbµ, a.g.e., C.III, s.51; Şaban, Yüksek Lisans Tezi,
a.g.e., s. 39.
63 Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.I, s.306. Bu nüshaların tavsifi için bkz. Yardım, Ali: İzmir Milli
Kütüphanesi yazma eserler kataloğu, 2 c., İzmir, İzmir Milli Kütüphane Vakfı, 1994, C. II, s. 133, 134;
Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 40.
64 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atabey KILIÇ, “Altıparmak Mehmed Efendi ve Şerh-i Telhîs-i
Miftâh’ında Şerh Metodu”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/3 Summer 200, s.
332-339; Abdülkadir Dağlar, “Klâsik Türk Edebiyatı Şerh Geleneği Ve Hacı İbrâhim Efendi’nin Şerh-i
Belâgat’ına Dâir”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring 2007, s. 164.
65 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., C.I, s.290,291; Atâi, a.g.e., s.697; Kâtip Çelebi,
Keşf, a.g.e., s.476, 1781; el-Leknevµ., s. 213,214; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s.439; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.
862; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 40.
66 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s. 702-704; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s.86; Kâtip
Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (1067/1657), “Fezleke-i Kâtip Çelebi, Ceride-i Havadis
Matbaası, İstanbul 1869, C.II, s.99; Ayvansarayi Hüseyin Efendi, ◊adµ…atu’l-cevâmi¡, İstanbul 1302,
C.I, s.152; Süreyya, a.g.e., C.IV, s.152; Bursalı a.g.e., C.II, s.349; Mu√ibbµ, a.g.e., C.IV, s. 9;
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 121
61. Mehmed Emin b. Sadreddin (ö. 1036/1627)
Sa¡deddµn et-Taftâzânµ’nin Tel«µ§’e şerh olarak yazdığı el-Mu†avvel adlı
eserinin haşiyesi el-◊âşiyetu’l-cedµde ¡ala’l-Mu†avvel ve meani ilmine dair
Fâ™ide †avµle fµ ¡ilmi’l-me¡âni adlı iki eseri vardır67
.
62. Kethüda Mustafa (ö. 1039/1629)
Miftâ√ şerhine olan tekmilesi vardır68
.
63. Azmizâde Haleti Mustafa (ö. 1040/1631)
Miftâ√ şerhlerine yapığı talikatları vardır69
.
64. İsmail Rusuhi el-Mevlevi (ö. 1042/1632)
Hoca Cihan’ın Menâziru’l-inşa’sı ile Hatib Dimaşki’nin Tel«µs’ını esas
alarak meydana getirdiği Miftâ√u’l-belâğa ve Misbâ√u’l-fe§â√a adlı Türkçe eseri
vardır70
.
65. Allamek Mehmed (ö. 1046/1637)
Sekkaki’nin Miftâ√u’l-¡ulûm’una Seyyid Şerif Cürcani’nin Miftâ√ şerhi
üzerine mufassal bir haşiyesi olan ◊âşiye ¡alâ Şer√i’l- Miftâ√ adlı eseri vardır71
.

Brockelmann, Suppl., C.I, s. 517; Kınalızade, Hasan Çelebi (1016/1607), “Tezkiretü'ş-şuara”, yay. haz.
İbrahim Kutluk, C.II, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1978, s.766-767; Numan Külekçi, ‘Ganizâde Mehmed
Nadirî-Hayatı, Edebi kişiliği, Eserleri, Divanı ve Şerhnâmesi’nin Tenkitli Metni’, Atatürk Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Doktora Tezi, 1985; Uzun, Mustafa,
“Ganîzâde Nehmed Nâdirî”, DİA, C.XIII, İstanbul 1996, s.355-356; Erverdi, TDEA, C.IV, s.496-497;
Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 43.
67 Hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s. 712; Bursalı a.g.e., C.II, s.23; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 44.
68 Hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s.665-667; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1766; Şaban, Yüksek Lisans Tezi,
a.g.e., s. 46.
69 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s.739-741; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.99, 1199, 1753,
1825; Bursalı a.g.e., C.II, s.312; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s.440; Mu√ibbµ, a.g.e., C.IV, s.390-392; ezZirikli
a.g.e., C.VIII, s.143; Talas, a.g.e., s.106; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.882; İpekten, Halûk, “Azmîzâde
Mustafa Haleti”, DİA., C. IV, İstanbul 1991, s. 348-349; Erverdi, TDEA., C.IV, s. 41-42; Şaban, Yüksek
Lisans Tezi, a.g.e., s. 47.
70 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s.765; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.630, 856, 1114, 1872;
Bursalı a.g.e., C.I, s.24; Mu√ibbµ, a.g.e., C.I, s.418; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.578; Brockelmann, Suppl.,
C.II, s.662; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 48; Abdülkadir Dağlar, “Klâsik Türk Edebiyatı Şerh
Geleneği Ve Hacı İbrâhim Efendi’nin Şerh-i Belâgat’ına Dâir”, Turkish Studies / Türkoloji
Araştırmaları Volume 2/2 Spring 2007, s. 164; Erhan Yetik, İsmail-i Ankaravî Hayatı, Eserleri ve
Tasavvufî Görüşleri, İşâret, İstanbul 1992, s. 81-82.
71 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi Mehmed Efendi “Ve…âyi¡ü'l-fu≥alâ™”, 1145/1732, 3 c., haz.
Abdülkadir Özcan, İstanbul Çağrı Yayınları, 1989, C.I, s.29-30; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s. 193, 1054,
122 İbrahim ŞABAN
66. Sivaslı İsmail b. Sinan (ö. 1048/1638)
Semer…andµ’nin Risâletu’l-İsti¡âre adlı eserine ¡İ§âmuddîn’in yazdığı
şerhe haşiyesi ◊âşiye ¡alâ Şer√i’l-¡İ§âm ¡alâ Risâleti’l-İsti¡âre li’s-Semer…andµ
adlı eseri vardır72
.
67. Abdulhalim b. Lütfullah er-Rumî (ö. 1051/1641)
Sa¡deddµn et-Teftâzânµ’nin Tel√µ§ şerhi olan el-Mu†avvel üzerine kaleme
aldığı “Risâle fµ √alli’l-işkâl fi’l-Mu†avvel ¡inde …avlihi ve lehu” adlı risalesi
vardır73
.
68. Abdulhalim Germiyânî (ö. 1055/1645)
◊âşiyet Mu†avvel ve Ta¡lµ…u’l-Misbâ√ ¡alâ ebvâbi şer√i Tel«µ§i’l-Miftâ√
adlarıyla da anılan ◊âşiyetu Mu†avvel ilâ ba√&i …a§r adlı eseri vardır.
74
69. Baldırzâde Mehmed Efendi(ö. 1060/1650)
el-Cürcani’nin el-Misbâ√ adlı Tel«µ§ şerhine haşiye olan ◊âşiye ¡alâ
şer√i’s-Seyyid ¡ala’l-Miftâ√ adlı eseri vardır75
.
70. Bâlizâde Mustafa (ö. 1073/1662)
et-Teftazânµ’nin el-Mu†avvel isimli Tel«µ§ şerhine yazılan bir haşiye olan
◊âşiye ¡ala’l-Mu†avvel ve ◊âşiye ¡alâ şer√i’l-Miftâ√ li’s-Seyyid adında iki eseri
vardır76
.
71. ِAmasyalı Hızır b. Mehmed (ö. 1084/1673)

1372, 1767; Bursalı a.g.e., C.I, s.360; Mu√ibbµ, a.g.e., C.IV, s.302-303; Sadak, Bekir: “Bosnevî”, DİA.,
C. VI, İstanbul 1992, s. 306; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 49.
72 Hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf,a.g.e., s.1815; Bursalı a.g.e., C.I, s.229; Ke√√âle, a.g.e., C.I, s.365;
Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 52.
73 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.505; Bağdatlı, İ≥â√, C. I, s. 356, C. II, s. 554;
Ke√√âle, a.g.e., C.II, s.61; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 54.
74 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.I, s.361; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.505; Ke√√âle,
a.g.e., C.II, s.61; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 56.
75 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. I, s. 187-188; Bursalı a.g.e., C.I, s.257-8; Bağdatlı,
Hediyye., C. II, s.285; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.721; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 57.
76 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1767; Şeyhi, a.g.e., C. I, s.297-298;
Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.II, s.1219; Süreyya, a.g.e., C.IV, s.397; Bursalı a.g.e., C.I, s.258;
Brockelmann, Suppl, C.II, s.646; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.856; Müstakimzâde, Dev√atu’l-meşâyi«, a.g.e.,
s.67; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 60.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 123
¢azvinµ’nin (739/1338), es-Sekkaki’ye (626/1228) ait Miftâ√u’l-¡ulûm’un
üçüncü bölümünden hareketle kaleme almış olduğu Tel«µ§u’l-Miftâ√ fi’l-me¡ânµ
ve’l-beyân adlı eserinin bir muhtasarı Unbûbu’l-belağa fµ yenbû¡i’l-fe§â√a’sı ile
bu eserinin şerhi el-İfâ≥a fµ şer√ Unbûbi’l-belağa fµ yenbû¡i’l-fe§â√a adlı eserleri
vardır77
.
72. Seyyid Osman (ö. 1086/1676)
Taftâzânî’nin el-Mu†avvel’i üzerine bir haşiyesi vardır78
.
73. Abdulhalim b. Pîr Kadem Nasûh (ö. 1088/1677)
Ta¡lµkât ¡ala’l-Miftâ√ ve el-Mu†avvel üzerine kasr bahsine kadar yazmış
olduğu ‘◊âşiye ¡alâ Şer√i kısmi&-&âli& min’el-Miftâ√’ adlı iki eseri vardır79
.
74. Vanlı Mehmed b. Bistam (ö. 1096/1685)
Belagattaki tağlib konusunu ele aldığı Risâle fit’tağlµb adlı risalesi
vardır80
.
75. Antakyalı Mustafa Remzi (ö. 1100/1689)
Sa’deddin et-Teftezâni’nin Telhisu’l-Miftâ√’a yazdığı el–Mu«ta§ar
üzerine kaleme aldığı haşiyesi Nazmu’l-beyân ¡alâ Mu«ta§aru’s-Sa’d fi’l-meani
ve’l-beyan ve bedi ilmine dair kaleme aldığı Risale fi ilmi’l-Bedi¡ adlı risalesi
vardır.81
76. Atpazarî Osman Fazlı İlahî (ö. 1102/1691)

77 Müellifimizin bu eseri neşredilmiştir: Günday. Hüseyin, “Hızır b. Muhammed’in ‘el-İfada li-Unbubi’lBelaga’
isimli eserinin edisyon kritiği”, Yüksek Lisans, İzmir 1995; Yazıcı, Hüseyin, Hızır b.
Muhammed el-Amasi ve el-İfâ≥a fi şer√i Unbûbi’l-belâğa fi yenbûbi’l-fe§â√a’sı, İstanbul 1996.
78 Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 66.
79 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. I, s. 435-436; Bursalı a.g.e., C.I, s.361; Bağdatlı,
Hediyye., C. I, s.505; Bağdatlı, İ≥â√, C. I, s. 319, C. II, s. 139; Brockelmann, GAL, C. II, s. 228, S N, C.
II, 317;Ke√√âle, a.g.e., C.II, s.60; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 68.
80 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1131; Şeyhi, C. I, a.g.e., s. 580-581;
Ayvansarayi, a.g.e., C. II, s. 168; Şemseddîn Sâmi., a.g.e., C. 6, s. 4679; Bursalı a.g.e., C.II, s.50;
Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.299; Bağdatlı, İ≥â√, C. I, s. 434; Brockelmann, Suppl., C. II, s. 652;
Brockelmann, GAL, C. II, s. 439; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.161; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 69.
81 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. II, s. 24; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s. 1754; Süreyya,
a.g.e., C.IV, s.406; Bursalı a.g.e., C.I, s.314; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.442; Ke√√âle, a.g.e., C.III,
s.864; Antakyalı Mustafa Remzi, Nufûzu’l-lisân ve ¡ukûdu’l-√isân, nşr. Yrd. Doç. Dr. Mehmet YAVUZ,
İstanbul 2001; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 71.
124 İbrahim ŞABAN
Sa¡deddµn et-Teftazânµ’nin el-¢azvµnµ’nin Tel«µ§u’l-Miftâ√’ının şerhi olan
Mutavvel üzerine yazılmış haşiyesi ◊âşiye ¡ale’l-Mu†avvel ve meaniye dair
Sa’deddin et-Teftazânî,nin Tel«µ§u’l-Miftâ√’a yazdığı şerh olan Mu«ta§aru’lme¡ânµ
üzerine haşiyesi ◊âşiye ¡alâ Mu«ta§ari’s-Sa’d adlı eserleri vardır82
.
77. Müneccimbaşı Ahmed el-Mevlevî (ö. 1113/1702)
¡İsâmuddµn’in mecaz konusunu ele aldığı Farsça risalenin Arapçaya
çevirilip şerh edilmiş şekli ∏âyetü’l-beyân fµ de…â’i… ¡ilmi’l-beyân ve Taif’te
kaleme aldığı içerisinde âlimlerin kinaye ve tariz hususundaki muhtelif
görüşlerini inceleyerek izah ettiği Arapça risalesi Risâle fi’l-kinâye ve’t-ta¡rµ≥
adlı iki eseri vardır83
.
78. Tarsuslu Mehmed b. Ahmed (ö. 1117/1705)
Miftâ√ li-«ulâ§ati’l-Miftâ√ fi’l-me¡ânµ’ adlı eseri vardır84
.
79. Mustafa Mostarî (ö. 1119/1707)
Ta†bµ…ât ¡alâ √âşiyeti Şey«’il-islâm el-Herevµ ¡ala’l-Mu«tasar fµ’l-me¡ânµ
ve Şer√ ¡alâ dµbâceti’l- Mu«ta§ar fµ’l-me¡ânµ’ adlı iki eseri vardır85
.
80. İbrahim Vahdi Efendi (ö. 1126/1714)
el-Mu†avvel’in şevâhidinin şerhine dair el-Mu¡avvel ve Tel«µ§’in
şevahidinin şerhine dair et-Tan§µ§ adında iki eseri vardır86
.
81. Halil Faiz Efendi (ö. 1134/1722)

82 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. II, s. 90; Süreyya., a.g.e., C.III, s.421; Bursalı a.g.e.,
C.I, s.15; Bağdatlı, İ≥â√, C. I, s. 319; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 73.
83 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. I, s. 54; Bursalı a.g.e., C.II, s.142-143; Tayyib
Gökbilgin, “Müneccimbaşı” İ. A., C. VIII., s. 801-806; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 76.
84 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C. I, s. 1657; Fındıklı İsmet Efendi,
Tekmiletu’ş-Şe…âi… fµ √a……i ehli’l-√a…âi…, 1 c., s. 63-64; Bursalı a.g.e., C. I, s. 348; Serkis, a.g.e., s. 1238;
ez-Zirikli., a.g.e., C. VI, s.239; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.102; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 80.
85 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.II, s.30-32; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.889; Bağdatlı,
Hediyye., C. II, s.443; Muradi, “Silku’d-durer”, İstanbul 1291, C. IV, s. 218; Şaban, Yüksek Lisans
Tezi, a.g.e., s. 81.
86 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Ahlwardt, C. II, s. 601; Bursalı a.g.e., C.III, s. 16; Bağdatlı, Hediyye.,
C. I, s.37; Bağdatlı, İ≥â√, C. I, s. 228; Tunki, C. IV, s. 434; Ke√√âle, a.g.e., C.I, s.74; Şaban, Yüksek
Lisans Tezi, a.g.e., s. 82.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 125
Tel«µ§ şerhi üzerine Fenarizâde Hasan Çelebi’nin meşhur haşiyesine
talikatı ile meani ilmine dair el-¡Alâ…a risalesine şerhi vardır87
.
82. Saçaklızâde Mehmed Efendi (ö. 1145/1732)
Selsebµlu’l-Me¡ânµ, La†âif la†µfe ve Şer√ La†âif la†µfe adlı üç eseri vardır88
.
83. Üsküdarlı Mehmed Emin (ö. 1149/1736)
es-Seyyid eş-Şerif el-Cürcânµ’nin el-Mu†avvel üzerine yazdığı haşiyesinin
haşiyesi olan ◊âşiye ¡alâ ◊âşiyeti’l-Mu†avvel adlı eseri vardır89
.
84. Musannifek Bekir Efendi (ö. 1149/1736)
Antakyalı Mahmud’un (1160/1747) belagata dair el-¡Alâ…a’sına yazdığı
şerhi vardır 90
.
85. Mestcizâde Abdullah Efendi (ö. 1150/1737)
El-¡Alâ…a üzerine yazdığı haşiye Risâle fµ ¡Alâ…ati’l-mecâz adlı eseri
vardır91
.
86. Carullah Veliyüddin Efendi (ö. 1151/1738)
Ebu’l-¢â§ım es-Semer…andµ’nin el-İsti¡âre adlı risalesine ¡İ§âmuddµn el-
İsferâyinµ’nin (945/1538) şerhinin haşiyesi olan ◊âşiye ¡alâ ¿er√ ¡İ§âmuddµn
¡ala’l-isti¡âre adlı eseri vardır92
.

87. Antakyalı Mahmud b. Abdullah (ö. 1160/1747)

87 Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.III, s. 264; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 83.
88 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C. VI, s. 4214.; Süreyya, a.g.e., C. IV, s. 233;
Bursalı a.g.e., C.I, s. 326; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.322; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.711.
89 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Fındıklı, a.g.e., s.105-108; Bursalı a.g.e., C.II, s. 29; Bağdatlı, Hediyye.,
C. II, s.323; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.143; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 83.
90 Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. II, s. 32; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 84.
91 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Süreyya., a.g.e., C.III, s.377; Fındıklı, a.g.e., s.127-129; Bursalı a.g.e.,
C. II, s. 27; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.483; Bağdatlı, İ≥â√, C. I, s. 141, C. II, s. 473; Ke√√âle, a.g.e., C.II,
s.265; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 86.
92 Hayatı ve eserleri hakkında geniş bilgi için bkz.: Süreyya., a.g.e., C.IV, s.613; Fındıklı, a.g.e., s.151-153;
Bursalı a.g.e., C. I, s. 267; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.501; Bağdatlı, İ≥â√, C. II, s. 3, 531; Ke√√âle,
a.g.e., C.IV, s.75; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 87.
126 İbrahim ŞABAN
Beyan ilmine dair el-¡Alâ…a, Risâletu’l-İsti¡âre, Risâle fi’l-beyân ve Risâle
fi’l-√a…µ…a ve’l-mecâz ve’l-kinâye gibi adlarla anılan Risâletu’l-İsti¡âre elmeşhûra
bi’l-¡Alâ…a adlı eseri vardır93
.
88. Ebu Naim Ahmed Hadimi (ö. 1160/1747)
Risâle fµ √a……i’l-elfâ@i’l-mecâziyye adında bir eseri vardır94
.
89. İsmet Mehmed Efendi (ö. 1160/1747)
¡İsâmuddµn el-İsferâyµnµ, Ebu’l-¢â§ım b. Ebû Bekr es-Semer…andµ’nin
Ferâ™i≥i’l-fevâ™id veya Risâletu’l-İsti¡âre adıyla meşhur olan istiare risalesini
şerhetmiştir. Hasan b. Muhammed ez- Zµbârµ, bu şerhe bir haşiye yazmıştır.
İsmet Mehmed Efendi ise ez-Zµbârµ’nin bu haşiyesi üzerine ◊âşiye ¡alâ ◊âşiyeti
Zµbârµ ¡al⠡ݧâm adıyla bir haşiye kaleme almıştır. Ayrıca, ¡İ§âmuddµn el-
İsferayinµ’nin (944/1537) ¡A≥udiddµn ¡Abdurra√mân el-İcµ eş-Şirâzµ’nin
(756/1355) el-Va≥¡iyye adlı eserine kaleme aldığı şerhin haşiyesi olan ◊âşiye
¡alâ Va≥¡iyet ¡İ§âm adlı eseri vardır95
.
90. Sobiçeli Mehmed Efendi(ö. 1161/1747)
¢azvµnµ’nin Tel«µ§u’l-Miftâ√’ına Çorlu’da müderris olan Aydınlı Hamza
b. Turgut’un (979/1571) el-Mesâlik adıyla yaptığı telhise yine kendisinin elHevâdµ
adıyla yaptığı şerhe haşiye olan ◊âşiye ¡ala’l-Hevâdµ adlı eseri vardır96
.
91. Kâzâbâdî Ahmed b. Mehmed (ö. 1163/1749)
Ebu’l-Kasım el-Leysî es-Semarkandî’nin bazı kaynaklarda el-Ferµde,
bazılarında ise Ferâi≥u’l-fevâidi’s-Semar…andiyye fi’l-isti¡âra diye geçen eserine
kaleme aldığı Şer√u’l-Ferµde adlı bir şerhi vardır97
.
92. Yusufzâde Abdullah Hilmi Efendi(ö. 1167/1754)

93 Hakkında bkz.: Bağdatlı, İ≥â√, a.g.e., C. I, s.558; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.815; Şaban, Yüksek Lisans
Tezi, a.g.e., s. 89.
94 Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 298; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 93.
95 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Süreyya., a.g.e., C.III, s.471; Bursalı a.g.e., C. I, s. 363; Bağdatlı,
Hediyye., C. II, s.326; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.488; Erverdi, TDEA, C. V, s. 10; Şaban, Yüksek Lisans
Tezi, a.g.e., s. 94.
96 Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 96.
97 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 404; Dilek,Uğur Bekir, “Ebü`n-Nafi el-Kâzâbâdî
ve Şer√ Fera`idi`l-Fevâ`id`inin tahkik ve incelemesi”, Marmara Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 96.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 127
İsamuddµn el-İsferâyµnµ (945/1538), Ebu’l-¢â§ım b. Ebu Bekr esSemer…andµ’nin
(888/1483) Ferâ™i≥ü’l-fevâ™id veya Risâletu’l-İsti¡âre adıyla
meşhur olan istiare risalesini şerhetmiştir. Hasan b. Muhammed ez-Zîbârî, bu
şerhe bir haşiye yazmıştır. Yusufzâde Abdullah Hilmi Efendi ise ez-Zµbârµ’nin
bu haşiyesi üzerine ◊âşiye ¡alâ ◊âşiyeti’z-Zîbârµ ¡alâ Şer√i Risâlet’il-İsti¡âre
adıyla bir haşiye kaleme almıştır98
.
93. Zeynizâde Hüseyin Efendi(ö. 1167/1754)
Antakyalı Mahmud’un Beyan ilmine dair el-¡Alâ…a, Risâletu’l-İsti¡âre,
Risâle fi’l-beyân ve Risâle fi’l-√a…µ…a ve’l-mecâz ve’l-kinâye gibi adlarla anılan
ve daha çok kısaca el-¡Alâ…a ismiyle meşhur olan eserinin şerhi Şer√u’l-¡Alâ…a
adlı eseri vardır99
.
94. Kefevi Mehmed Efendi (ö. 1168/1754)
¡İ§âmuddµn el-İsferâyinµ’nin (945/1520) Ebu’l-¢âsım es-Semer…andµ’nin
Risâletu’l-isti¡âre’sinin şerhi üzerine kaleme aldığı haşiyesi ◊âşiye ¡alâ şer√i
¡İ§âm adlı eseri vardır100
.
95. Karslı Davud Efendi (ö. 1169/1756)
Risâle min’el-me¡ânµ ve’l-beyân fi’l-imti√ân adlı eseri vardır101
.
96. Beliğ Mehmed Efendi b. Mehmed (ö. 1170/1756)
◊âşiye ¡alâ şer√i isti¡âre adlı bir eseri vardır102
.
97. Ebu Said Mehmed b. Mustafa Hadimi (ö. 1176/1762)
Risâle fµ ¡ilmi’l-me¡ânµ adlı eseri vardır103
.

98 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 364; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.482; Bağdatlı,
İ≥â√, C. I, s. 142, C. II, s. 626; Ke√√âle, a.g.e., C.II, s.294; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 96.
99 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 321; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.326; Bağdatlı,
İ≥â√, C. II, s. 207; Serkis, a.g.e., s. 992-993; Brockelmann, Suppl., C. II, s. 656; Brockelmann, GAL, C.
II, s. 441; Ke√√âle, a.g.e., C.I, s.602; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 99; Şaban, Yüksek Lisans
Tezi, a.g.e., s. 100.
100 Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e. , C. II, s. 7; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 101.
101 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 309; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.363; Serkis,
a.g.e., s. 1503; Talas, a.g.e., s. 305; Brockelmann, Suppl., C. II, s. 650; Ke√√âle, a.g.e., C.I, s.702;
Akpınar, Cemil: “Dâvûd-i Karsî”, DİA., C. IX, İstanbul 1994, s. 29-32; Şaban, Yüksek Lisans Tezi,
a.g.e., s. 104.
102 Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 105.
128 İbrahim ŞABAN
98. Kâşif Mehmed Efendi (ö. 1187/1773)
Kitâbu’l-İsti¡âre adlı eseri vardır.104
99. Abdulvehhab b. Hüseyin el-Amidi (ö. 1190/1776)
Kazâbâdî’nin Ferµde şerhi üzerine bir haşiyesi olan ◊âşiye ¡alâ Şe√’ilFerµde
li-Risâlet’il-İsti¡âre ve Mu√ammed b. ¡Abdurra√man el-»a†µb el-¢azvinµ
(739/1338)’nin es-Sekkâkµ’nin Miftâ√u’l-¡ulûm adlı eserinin üçüncü kısmını
hülasa ederek muğlâk ifadelerden soyutladığı ve edebi sanatlar için ilk defa bedî
terimini kullandığı Tel«µ§u’l-Miftâ√ adlı eserine kaleme aldığı talikat T¡alµ…a
¡ala’l-fenni’&-&ânµ min’et-Tel«µ§ adlı iki eseri vardır105
.
100. Karatepeli Hüseyin b. Mustafa (ö. 1191/1777)
Mahmud Antaki’nin âlimler arasında el-¡Alâ…a diye meşhur olan İsti¡âre
risalesine şerhi ◊âşiye ¡alâ şer√i Risâleti’l-İsti¡âreti’l-An†a…iyye ve bu şerh
üzerine kaleme aldığı ◊âşiye ¡alâ şer√ Risâleti’l-İsti¡âreti’l-An†a…iyye adlı
talikatı ve Karatepeli’nin kendi yazdığı şerhteki muğlâk yerleri öğrencilerin
anlayabileceği şekilde açıklamak için yazdığı talikatı ◊âşiye ¡alâ Şer√
Karatepeli ¡ala’l-İsti¡âre adlı eseri vardır106
.
101. İslimyeli Hasan b. Mustafa(1196/1782)
Kazabadi’nin, es-Semarkandi’nin İstiare risalesi üzerine yazdığı şerhine
haşiyesi ◊âşiye ¡alâ Şer√ Kazâbâdî ¡alâ Risâlet’il-İsti¡âre adlı eseri vardır 107
.
102. İsmet İbrahim Bey (ö. 1222/1807)
Zemahşeri’nin Esasu’l-Belağa’sını ihtisar ederek “el-îcâz fi ihtisari’lMecâz”
adını verdiği eseri vardır108
.

103 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 296; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.333; Bağdatlı,
İ≥â√, C. I, s.54, 180, C. II, s. 98, 359, 430; Ke√√âle, a.g.e., C.III, s.721; Şaban, Yüksek Lisans Tezi,
a.g.e., s. 105.
104 Hakkında bkz. : Bursalı a.g.e., C. II, s. 7; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 106.
105 Hakkında bkz. : Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.643; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 107.
106 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 405; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.327; Ke√√âle,
a.g.e., C.I, s.644; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 109.
107 Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 112.
108 Bursalı Mehmet Tahir: Osmanlı Müellifleri, 3 c., İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1333, C. I, s. 374; Şaban,
19. Yüzyıl, a.g.e., s. 121.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 129
103. Muhammed Sâdık b. Abdurrahman (ö. 1223/1808)
Ebu’l-Kasım es-Semerkandi’nin el-İstiâre adlı risalesine İsâmuddin el-
İsferâyini’nin (945/1538) şerhinin haşiyesi olan Şerh alâ Şerhi’l-İstiare elleysiyye
li’l-İsâm adlı eseri vardır109
.
104. Naimi Halil Efendi (ö. 1230/1814)
Hâşiye ‘alâ Risale-i İstiare li-Kazabadi adında bir eseri vardır110
.
105. Mehmed Münib Efendi (ö. 1238/1822)
Kavâidi edebiyeden bahseden “Hulasatu’n-nukul fi’l-edeb” adında bir
eseri vardır111
.
106. Kayserili İbrahim b. Muhammed (ö. 1253/1837)
Ebu’l-Kasım el-Leysî es-Semerkandî’nin bazı kaynaklarda el-Ferîde,
bazılarında ise Ferâidu’l-fevâidi’s-Semerkandiyye fi’l-istiâre adıyla geçen
eserine İsâmuddin el-İsferâyini’nin (945/1538) şerhinin şerhi olan Şerhu’l-
İstiâre li’l-İsâm adlı eseri vardır. Ayrıca Türkçe İstiare-i İsam bi lisani’t-Turki
adlı bir eseri de vardır112
.
107. Siirtli Molla Halil (ö. 1257/1841)
Risale fi’l-Mecaz ve’l-İstiare adında bir eseri vardır113
.
108. Sobiçeli Mehmed Efendi (ö. 1261/1845)
Mefhumu’l-Alaka adlı Türkçe bir eseri vardır114
.
109. Hacı Muhammed Rağıb Efendi (ö. 1264/1847)
Risale-i Nefsiyye fi Alayık-ı mecaz adlı eseri vardır115
.

109 Bağdatlı, İsmail Paşa: Hediyyetu’l-ârifin esmâu’l-muellifin ve âsâru’l-musannifin, Ankara, Milli
Eğitim Bakanlığı, 1951, c. 2, s. 355; Bursalı a.g.e., C. 2, s. 32; Omer Rızâ Kehhâle, Mucemu’lMuellifin
terâcim musannifi’l-kutubi’l-Arabiyye, 4 c., Beyrut, Muessesetu’r-Risâle, 1414/1993, c. 3,
s. 349; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 122.
110 Bursalı a.g.e., C. II, s. 47; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 123-124.
111 Bursalı a.g.e., C. II, s. 34; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 124.
112 Bağdatlı, a.g.e., C. I, s. 41; Bursalı, a.g.e., C. II, s. 8; Kehhâle, a.g.e., C. I, s. 69; Mehmet Yavuz, Arap
Gramerine Dair Eser Yazan Osmanlı-Türk Âlimleri (XVI-XX. Asırlar), İstanbul 2008, s. 349-350;
Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 124.
113 Bursalı a.g.e., C. II, s. 37; Yavuz, a.g.e., s. 351; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 126.
114 Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 126.
130 İbrahim ŞABAN
110. Süleyman Vehbi Kırkağaci (ö. 1268/1851)
Karatepeli (1191/1777)’nin Mahmud Antaki(1160/1747)’nin el-Alâka
diye meşhur olan İstiâre risalesine yazdığı şerhinin haşiyesi olan Alaka şerhine
haşiye adlı eseri vardır116
.
111. Sirozlu Hafız Seyyid Efendi (ö. 1269/1852)
Mahmud Antaki’nin içerisinde hakikat, mecaz ve kinaye konularını
işlediği beyan ilmine dair el-Alâka risalesinin şerhi olan Şerhu’l-Alaka ve
Adudiddin el-İci’nin er-Risaletü’l-vaz’iyye alı eserine Ali Kuşçu tarafından
yapılan Şerhu’r-Risaleti’l-vaz’iyye adlı şerhine yaptığı haşiye Haşiye ala
Vaziyye li-Ali Kuşçu adlı eseri vardır117
.
112. Sarılarlı Mehmed Efendi (ö. 1278/1861)
Şerh İstiare-i cedide adında bir eseri vardır118
.
113. İstanbullu Şevket Mustafa Efendi (ö. 1292/1875)
Talikat ala şerh el-Alaka li-Hafız Seyyid adında bir eseri vardır119
.
114. Mustafa Kamil el-Bustani Yemlihazade (ö. 1294/1877)
Mantık, vaz’, edebiyat, aruz, meani, beyan ve bedi gibi yedi fenden
bahsettiği Nazmu’l-funûn adlı eseri vardır120
.
115. Hasan Fehmi el-Alaşehiri er-Rumi (ö. 1298/1881)
İçerisinde meani, beyan ve bedi mevzularından bahsettiği er-Riyazu’lhâkâniyye
fi’l-meâni ve’l-bedî adlı bir eseri vardır121
.
116. Ömer b. Ahmed b. Muhammed Saîd el-Harputî (ö. 1299/1881)
Ebu’l-Kasım el-Leysî es-Semarkandî’nin bazı kaynaklarda el-Feride,
bazılarında ise Ferâidu’l-fevâidi’s-Semarkandiyye fi’l-istiâra diye geçen eserine

115 Bursalı a.g.e., C. I, s. 317; Yavuz, a.g.e., s. 354; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 126.
116 Bursalı a.g.e., C. I, s. 328; Yavuz, a.g.e., s. 356; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 126.
117 Bursalı a.g.e., C. I, s. 284; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 127.
118 Bursalı a.g.e., C. I, s. 344; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 128.
119 Bursalı a.g.e., C. I, s. 338; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 128.
120 Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 128.
121 Bağdatlı, a.g.e., C. I, s. 302; Bursalı, a.g.e., C. I, s. 216; Kehhâle, a.g.e., C. I, s. 577; Yavuz, a.g.e., s.
473; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 129.
OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ 131
İsâmuddin el-İsferâyini’nin (945/1538) şerhinin şerhi olan Şerhu’l-Ferîde li-
İsâmiddîn adlı eseri vardır122
.
117. Halil Fevzi b. Abdullah el-Filîbevî er-Rumi (ö. 1302/1885)
Ebu’l-Kasım el-Leysî es-Semarkandî’nin bazı kaynaklarda el-Feride,
bazılarında ise Ferâidu’l-fevâidi’s-Semarkandiyye fi’l-istiâre diye geçen eserine
İsâmuddin el-İsferâyini’nin (945/1538) şerhinin haşiyesi olan el-Hâşiyetu’lcedîde
alâ Şerhi’l-İsâm li’l-Ferîde adlı eseri vardır123
.
118. Nüzhet Mehmed Efendi (ö. 1304/1886)
Türkçe Muğni’l-kuttab adlı eseri vardır124
.
119. Ahmet Cevdet Paşa (ö. 1311/1893)
Esas olarak Saadedin Taftazani’nin Meani muhtasar şerhini ele aldığı
Talikat ala’l-Mutavvel adlı eseri vardır125
.
120. Sabit Mehmed Efendi (ö. 1311/1893)
İsamuddin el-İsferâyani (945/1538)’nin, Ebu’l-Kâsım b. Ebu Bekr esSemerkandi’nin
(888/1483) el-Feride veya Ferâidu’l-fevâidi’s-Semarkandiyye
fi’l-istiâra adıyla meşhur olan istiare risalesinin şerhini “Muinu’l-müsteir”
ismiyle tercüme etmiştir126
.
121. Aydınlı Sarı İbrahim Efendi (ö. 1312/1894)
Türkçe İstiare Risalesi vardır127
.
122. İstanbullu Seyyid Ali Vasfi Efendi (ö. 1314/1896)
Meani ilminden tazmin bahsine dair bir risalesi vardır128
.

122 Bağdatlı, a.g.e., C. I, s. 801; Bursalı, a.g.e., C. I, s. 302; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 553; Yavuz, a.g.e., s.
476; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 130.
123 Bağdatlı, a.g.e., C. I, s. 357; Bursalı, a.g.e., C. I, s. 395; Kehhâle, a.g.e., C. I., s. 688; Şaban, 19. Yüzyıl,
a.g.e., s. 130-131.
124 Bursalı a.g.e., C. II, s. 467; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 131.
125 Bursalı a.g.e., C. II, s. 129; Yavuz, a.g.e., s. 386; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 132.
126 Bursalı a.g.e., C. I, s. 265; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 132.
127 Bursalı a.g.e., C. I, s. 344; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 133.
128 Bursalı a.g.e., C. II, s. 485; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 133.
132 İbrahim ŞABAN
123. Ali Yekta Efendi (ö. 1328/1910)
Alaka Haşiyesi vardır129
.
Sonuç olarak bu çalışmada toplam yüz yirmi üç (123) müellif ile bunlara
ait eserler zikredilmiştir. Bununla beraber bu müellifler dışında kaynaklarda
isimleri geçen ancak doğum ve vefat tarihleri bilinmeğinden buraya
almadığımız Arap belagatine dair eser kaleme almış daha birçok müellif vardır.
Ayrıca yukarıda zikrettiğimiz eserlere dikkat ettiğimizde genellikle bu eserlerin
Kazvini’nin Telhisu’l-Miftah’ına, Teftazani’nin el-Mutavvel’ine ve Cürcani’in
Haşiye ale’l-Mutavvel adlı eserine, ya da bunların şerh ve haşiyeleri olan elMi§bâ√,
el-İ≥â√, el-Mu«ta§ar v.d. üzerine yoğunlaşarak bu eserler üzerine şerh,
hâşiye ve ta¡lîk türünde çalışmalar olduğu görülür. Bu eserlerin de medreselerde
okutulan şerh, haşiye ve talikat tarzında esereler olduğu, müstakil eserlerin de
bu eserlerdeki konuların ele alınış şekline bağlı oldukları görülür. Bu da İslâm
kültür coğrafyasında 8. yüzyılda ve Anadolu Osmanlı sahasında da 13. yüzyılda
başlamış olan “şerh” ve “belâgat” çalışmalarının bilhassa Anadolu Osmanlı
sahasında 20. yüzyılın başlarına kadar devam ettiğini gösterir.

129 Bursalı a.g.e., C. II, s. 59; Şaban, 19. Yüzyıl, a.g.e., s. 133.