ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR
İNCELEMESİ
Esra GÖZELER
Yrd. Doç. Dr., Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi
egozeler@divinity.ankara.edu.tr
Öz
Bu makale Türkiye’de ve Batı’da Zemahşerî ve eserlerine ilişkin çalışmalar üzerine yapılmış bir
araştırmadır. Makalede ilgili çalışmalar yayın tarihlerine göre kronolojik olarak kitap, makale,
tez ve tercüme tasnifiyle ele alınmıştır. Zemahşerî, her ne kadar Kelâmcılığıyla ön planda yer
alsa da ona ilişkin Türkiye’de yapılan araştırmaların Tefsir alanında yoğunlaştığı
görülmektedir. Bu bağlamda Tefsir alanında yüksek lisans ve doktora tezleri içerisinde en fazla
araştırma yapılan müfessirlerden biri Zemahşerî’dir. Eserleri tezlerin temel kaynakları olmakla
birlikte doğrudan araştırma konusu da olmuştur. Batı’da ise Zemahşerî üzerine yapılan ilk
araştırmaların (XVIII-XIX. yüzyıllar) iki ekseni vardır: Eserlerinin neşri ve eserleri üzerine dil
araştırmaları. Zemahşerî’nin tefsiri ise daha çok çağdaş dönem (XX-XXI. yüzyıllar) batılı
çalışmaların ilgisinde olmuştur.
Anahtar Kelimler: Zemahşerî; el-Keşşâf; Tefsir; Kelam; İslam Bilimleri.
AL-ZAMAKHSHARI STUDIES: A SURVEY ON THE
LITERATURE
Abstract
This article charts studies on al-Zamakhsharī and his writings in Turkey and the West. It
analyzes these studies by classifying under the categories of book, article, graduate studies
(dissertations), and translations/edition. And it considers them chronologically according to
their date of publication. In Turkey, the main field of research of al-Zamakhsharī studies is the
discipline of Qur’anic exegesis, though he was considered more a theologian. On the other
hand, among the dissertations in the field of tafsīr, the percentage of the al-Zamakhsharī
researches is remarkably much more than the other prominent exegetes. His works both are the
main sources and the subject of these studies. As for the West, in the XVIII-XIX. centuries, alZamakhsharī and his works are the core of philological/linguistics researches. However he has
been the subject of the recent studies (XX-XXI. centuries) as an exegete.
Keywords: Al-Zamakhsharī; al-Kashshāf; Tafsīr; Kalām; Islamic Studies.
KELÂM ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
Cilt: 14, Sayı: 1, 2016
Sayfa: 84-101
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[85]
1. Giriş
Müfessirler ve tefsirleri üzerine yapılan araştırmalar, Tefsir disiplininin
araştırma alanlarından ‘Tefsir tarihi’ ve ‘literatür’ çalışmalarını
çeşitlendirmektedir. Hz. Peygamber döneminden günümüze kadar
gerçekleşen tefsir faaliyetleri dönemsel veya müfessir özelinde
araştırmaların konusu olmuştur. Böylece Kur’an’ın nüzulünden başlayarak
tefsir örnekleri, yöntemleri ve kaynakları bakımından karşılaştırmalar
yapılarak değerlendirilmiştir. Bu makalede Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. ‘Umer
ez-Zemahşerî’ye (ö.538/1144) ilişkin araştırmaların ekseni tespit edilmeye
çalışılacaktır. Konuyla ilgili araştırmaların daha çok hangi alanda
yoğunlaştığının belirlenmesi hedeflenmektedir. Araştırmada karşılaştırma
yapılacak alanlar, temel İslam bilimleridir. Bu disiplinlerin ortak
kaynaklarından Zemahşerî daha çok hangi disiplinin konusu olarak ele
alınmıştır? Zemahşerî ve eserleri Tefsir konusu olarak incelendiğinde
araştırmalar hangi başlıklar üzerine odaklanır? Benzer şekilde Kelam, Arap
Dili ve Belagatı, Hadis, İslam Hukuku ve Tasavvuf alanlarında Zemahşerî
araştırmalarının yoğunluğu nasıldır? Bu temel sorular çerçevesinde makale,
Zemahşerî üzerine yapılan araştırmaların serencamını sunmayı
amaçlamaktadır. Zemahşerî araştırmaları özelinde ülkemizdeki lisansüstü
araştırmaların tarihi sürecine ilişkin tartışmalara eleştirel bir katkı
sunabilmek bu makalenin hedefleri arasındadır. Makalenin diğer inceleme
konusu Batı’da Zemahşerî araştırmalarının çeşitliliği üzerine
odaklanmaktadır. Bu bağlamda makale Türkiye’de yapılan çalışmalarla
batılı çalışmalar arasında bir karşılaştırma sunmayı hedeflemektedir.
Bu amaçlar çerçevesinde makale Zemahşerî araştırmaları özelinde Tefsir
disiplininin alanını da ele almaktadır. Genelde İslam kültür tarihinde, özelde
Tefsir tarihinde Zemahşerî ve eseri el-Keşşâf bir aşama/tabaka teşkil
etmektedir. Bir mezhebin görüşlerini yansıtıp yansıtmadığı tartışmalarının
ötesinde Zemahşerî, bir ‘dil otoritesi’ olarak Türkiye’de ve Batı’da
araştırmaların ilgisini oluşturmaktadır.
Bu makale için İslam Araştırmaları Merkezi’nin (İSAM) kütüphane
kataloğu1, ilahiyat fakülteleri tezler2 ve ilahiyat makaleler3 veritabanlarına
müracaat edilmiştir. Ayrıca çeşitli kütüphanelerin katalogları ve elektronik
kaynaklar taranmıştır. Kütüphane katalogları şunlardır: Ankara Üniversitesi
(E-Kaynaklar)4, Harvard University Library Catalog5, Pontificio Istituto di
Studi Arabi e d’Islamistica (PISAI) Library Catalog6, Oxford University
1
2 (erişim: 07 Eylül 2015).
3 (erişim: 07 Eylül 2015).
4 (erişim: 09 Eylül 2015).
5
6
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[86]
Library, SOAS (School of Oriental and African Studies) Library7 ve
Staatsbibliothek zu Berlin.8 İncelenen elektronik kaynaklar şunlardır: The
Database of Arabic Literature in Western Research (DAL),9 Ebrary Academic
Complete e-kitap veritabanı,10 JSTOR Art & Science I –II-III Collections,11
EBSCOhost,12 ProQuest Dissertations and Theses Global.13 Ayrıca Batı’da
yapılan çalışmalar için Andrew Lane’ın A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d.538/1144)14 çalışması
incelenmiştir.
2. Zemahşerî Araştırmaları
Zemahşerî araştırmalarının tarihini, el-Keşşâf üzerine yapılan şerh ve
hâşiyelerle başlatmak mümkündür. Bu çalışmaların tarihi, hicrî sekizinci
yüzyıla kadar uzatılabilir. El-Keşşâf şerhleri arasında et-Tībī (ö.743/1342), elKazvīnī (ö.745/1345), el-Yemenī (ö.750/1349), Takī’d-Dīn es-Subkī
(ö.756/1355), et-Teftāzānī (ö.792/1390), es-Seyyid eş-Şerīf el-Curcānī
(ö.816/1413), el-Fîrûzâbâdî (ö.817/1414) ve Osmanlı âlimi Kınalızade
(ö.979/1572) öne çıkmaktadır.15 Bu şerhlere el-Keşşâf’ın kendinden sonraki
nesillere birer aktarımı olan en-Nesefî (ö.537/1142) ve el-Beydâvî
(ö.685/1286) tefsirlerini de eklemek mümkündür. Bu açıdan Zemahşerî
araştırmalarının tarihi hicrî altıncı yüzyılla da başlatılabilir. Dolayısıyla
Zemahşerî üzerine yapılmış ve yapılacak bir çalışmanın bu gelenek
içerisinde yerini bulacağını söylemek de mümkün olacaktır. ‚The Gloss as
Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf‛ başlıklı makalesinde
Walid A. Saleh İslam geleneği içerisinde bu ilginin nedenini, el-Keşşâf’ın
medreselerde Tefsir öğretiminde okutulan temel ders kitabı ve Tefsir
alanında en çok şerh edilen metinlerden biri olması konuları çerçevesinde
tartışmaktadır. Walid A. Saleh, Tefsir tarihi içerisinde ‘orta dönemin’
araştırılmasının önemine dikkat çekerek tarihsel ve yöntemsel bir teklif
sunmaktadır.16 Bu yöntemsel çerçeve de Tefsir araştırmalarının eksenine bir
katkı sunabilir.
7
8
9
10 (erişim: 17 Eylül 2015).
11
12 (erişim: 17 Eylül 2015).
13 (erişim: 17 Eylül 2015).
14 Andrew Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh alZamakhsharī (d.538/1144), (Leiden: Brill, 2006).
15 Walid A. Saleh, ‚The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf‛, Oriens
41/3-4 (2013): 219-220; Mesut Kaya, ‚El-Keşşâf’ta Gizli İ’tizâl: ez-Zemahşerî’nin Tefsir
Mukaddimesi Üzerinden Halku’l-Kur’an Tartışmaları‛, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, 56/1 (2015): 110-111, 113.
16 Walid A. Saleh, ‚The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf‛, Oriens,
41/3-4 (2013): 218.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[87]
2.1. Türkiye’de Yapılan Araştırmalar
Bu bölümde Zemahşerî ve eserleri üzerine yapılan çalışmalar literatürdeki
gelişimi takip edebilmek amacıyla kronolojik olarak sunulmaktadır.
Öncelikle Türkiye’de yapılan çalışmalar kitap, makale *tebliğ ve ansiklopedi
maddeleri+, tez ve tercüme tasnifiyle verilmektedir.
Kitaplar
1. Yüce, Nuri, Mukaddimetü'l-edeb : Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Ṣuṣter
Nüshası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1988.
2. Özek, Ali, Ez-Zemahşerî ve Arap Lügatçiliğindeki Yeri, İstanbul: Ensar
Neşriyat, 2006.17
3. Polat, Fethi Ahmet, İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen
Eleştiriler: Mu‘tezili Zemahşeri’ye Eş‘ari İbnül’l-Müneyyir’in Eleştirileri,
İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
4. Bilgin, Abdulcelil, Kur’ân’daki Deyimler ve Zemahşeri’nin Keşşaf’ı,
Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.18
5. Arpa, Enver, Zemahşeri’nin Tefsirdeki Yeri, Ankara: Ankara Okulu
Yayınları, 2012.
6. Yücel, Hasan, Osmanlı Tefsir Geleneğinde Ta’lika Kültürü (Mu’idzade
Muhammed b. Abdul-Aziz el-Mer’aşi’nin (983/1575) Naklu’s-Sifar’ı:
Ta’lika ala Mevadii’l-Hilaf beynez’z-Zemahşeri ve’l-Beydavi Adlı Eseri),
Kahramanmaraş: Ukde Kitaplığı, 2012.19
7. Kaya, Mehmet, İrab Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki
Rolü –Zemahşeri Örneği, Çorum: Bir Medya, 2014.20
8. Kaya, Mesut, Şerh ve Haşiyeleri Bağlamında el-Keşşaf’ın Tefsire Etkileri:
Tefsir Tarihine Bibliyografik Bir Katkı, Ankara: İlâhiyât, 2015.
Makaleler [ve Tebliğ & Ansiklopedi Maddeleri]
1. Cerrahoğlu, İsmail, ‚Zemahşerî ve Tefsiri‛, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 (1983): 68-95.
2. Yüce, Nuri, ‚Zemahşerî‛, İslam Ansiklopedisi, XIII (1985): 509-514.
3. Gümüş, Sadreddin, ‚Cürcânî ve Hâşiye ale’l-Keşşâf’ı: Keşşâf Tefsiri
Üzerine Haşiyesi‛, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5-6
(1987-1988): 177-190.
4. Yüce, Nuri, ‚Aksa’l-Ereb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), II, 289-290.
17 Bu çalışma aynı başlıkla doktora tezi olarak hazırlanmıştır (İstanbul Üniversitesi,
Edebiyat Fakültesi, 1973).
18 Bu çalışma aynı başlıkla doktora tezi olarak hazırlanmıştır (Ankara Üniversitesi, 2007).
19 Bu çalışma aynı başlıkla yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (Ankara Üniversitesi,
2012).
20 Bu çalışma aynı başlıkla doktora tezi olarak hazırlanmıştır (Atatürk Üniversitesi, 2014).
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[88]
5. Kılıç, Hulusi, ‚Esâsü’l-Belâga‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XI,
357.
6. Başaran, Selman, ‚el-Fâik fi Garîbi’l-Hadîs,‛ TDV İslâm Ansiklopedisi
(DİA), XII, 102.
7. Tülücü, Süleyman, ‚Zemahşerî’nin ‚Mukaddimetü’l-Edeb‛i
Hakkında‛, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Dergisi, 7 (1997): 101-104.
8. Pakiş, Ömer, ‚Rü’yetullah ile İlişkilendirilen Ayetlerin Mu’tezilî
Okuma Biçimi (Kadi Abdülcebbâr ve Zemahşerî Örneği)‛, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21 (2001/2): 55-79.
9. Özek, Ali, ‚el-Keşşâf‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXV, 329-330.
10. Çağmar, M. Edip, ‚ez-Zemahşerî ve el-Makâmât Adlı Eseri‛, Dicle
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV/1 (2002): 77-98.
11. Öztürk, Mustafa, ‚Mutezile ve Tefsir‛, Marife, 3/3 (2003): 87-103.
12. Benli, Mehmet Sami, ‚el-Mufassal‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XXX, 368-369.
13. Yüce, Nuri, ‚Mukaddimetü’l-Edeb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XXXI, 120-121.
14. Kiraz, Celil, ‚Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Allah’ın Bazı Sıfatlarıyla
İlgili Temsil, Mecâz ve İstiâre Algılamaları‛, Uludağ Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2 (2008): 519-568.
15. Sönmez, Selami, ‚Ebû’l-Kâsım Mahmûd Zemahşerî ve Eseri
Mukaddimetü’l-Edeb’in Didaktik Değeri‛, Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15/40 (2009): 147-169.
16. Sönmez, Mustafa, ‚Zemahşerî’nin ‚Keşşâf‛ında Cennetle İlgili
İfadelerin Tahlîli‛, EKEV Akademi Dergisi, 13/38 (2009): 137-158.
17. Polat, Fethi Ahmet, ‚Nuğbe/Nağbetü’r-Raşşâf min Hutbeti’lKeşşâf‛, Marife, 10/1 (2010): 211-215.
18. Erdim, Enes, ‚Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Bedi’ Sanatlarının
Kullanılışı,‛ Hikmet Yurdu, 4/8 (2011): 71-82.
19. Erdim, Enes, ‚Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Beyân İlminin Yeri,‛
Hikmet Yurdu, 4/8 (2011): 83-96.
20. İlmamedov, Rahman, ‚Zemahşeri’nin Mukaddimetü’l-Edeb’inde
Kur’an’la İlgili Terimler‛, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, 20/2 (2011): 191-208.
21. Erdim, Enes, ‚Zemahşeri’nin el-Keşşaf’ında Meani İlminin Yeri,‛ Dinî
Araştırmalar, 14/38 (2011): 75-94.
22. Yaşar, Hüseyin, ‚Selçuklular Devrinde Akılcı Bir Müfessir
Zemahşerî ve Düşünce Dünyamıza Etkisi‛, II. Uluslararası Selçuklu
Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu Selçuklularda Bilim ve Düşünce,
(2013), 1, 3-14.
23. Bayer, İsmail, ‚Gramer Kurallarının Hayat Anlayışına Yansıtılması:
Ez-Zemahşerî’nin Nahiv Makâmesi Örneği‛, Recep Tayyip Erdoğan
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2013): 211-226.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[89]
24. Dağ, Mehmet, ‚Zemahşerî Özelinde Kur’an’ın Mutezilî Yorumuna
Eleştiriler -Ekmelüddîn Bâbertî Örneği‛, Atatürk Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, 40 (2013): 67-91.
25. Öztürk, Mustafa, ‚Tefsirde Mutezile Ekolü‛, Tefsire Akademik
Yaklaşımlar, ed. M.A. Koç, İ. Albayrak, Ankara: Otto Yayınları, 2013,
I, 95-132.
26. Öztürk, Mustafa – Mehmet Suat Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 235-238.
27. İlmammedov, Rahman, ‚Zemahşeri’nin Mukaddimetü’l-Edeb Eserinin
Türk Dilleri İçin Önemi‛, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül
Sultanları Buluşması Bildiriler, (2014), 3, 549-556.
28. Kılıç, Mustafa, ‚Zemahşerî’nin Kıraatleri Kabul Şartları‛, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48 (2015): 149-184.
29. Kaya, Mesut, ‚El-Keşşâf’ta Gizli İ’tizâl: ez-Zemahşerî’nin Tefsir
Mukaddimesi Üzerinden Halku’l-Kur’an Tartışmaları‛, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 56/1 (2015): 107-135.
30. Kaya, Mesut, ‚Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı –
Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği-‚, Marife
15/1 (2015): 79-101.
Tezler21
1. Tunç, Cihad, ‚Zemahşeri ve Kelamının Ana Meseleleri‛, doçentlik
tezi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1976 (Akaid-Kelam).
2. Ören, Halis, ‚Keşşaf ve Nesefi Tefsirlerinde Hz. Musa İle İlgili
İsrailiyyat‛, yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1988 (Tefsir).
3. Malkoç, Mehmet Selman, ‚Nuğbetu’r-Raşşaf min Hutbeti'l-Keşşaf’ın
Tahkiki‛, yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1990 (Tefsir).
4. Ak, Mustafa Sabri, ‚Kâdı Abdü’l-Cebbar ve Mu‘tezile Tefsirindeki
Yeri‛, yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1992 (Tefsir).
5. Bilgin, Mustafa, ‚Tefsirde Mu‘tezile Ekolü‛, doktora tezi, Uludağ
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992 (Tefsir).
6. Atsız, Burhan, ‚Mu’tezile ve Tefsir Metodu‛, yüksek lisans tezi,
Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997 (Tefsir).
7. Alp, Musa, ‚Zemahşeri’nin Keşşaf’ında Mu’tezili Görüşlere Filolojik
Yaklaşımlar‛, yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1998 (Tefsir).
8. Kaya, Murat, ‚Zemahşeri’de Tasavvufi Kavramlar (Makamat
Örneği)‛, yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2006 (Tasavvuf).
21 Tamamlanan yüksek lisans ve doktora tezleri sunulmuştur.
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[90]
9. Altın, Mehmet, ‚Mu’tezile Görüşüne Temel Teşkil Eden Ayetlerin
Tahlili (Keşşaf ve Medarik Örneği)‛, yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008 (Tefsir).
10. Erdim, Enes, ‚Zemahşerî ve İbn ‘Atiyye’nin Tefsirlerine
Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım‛, doktora tezi, Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010 (Tefsir).
11. Akman, Şule, ‚Keşşaf’ta Mütevatir Olmayan Kıraatlar ve Tefsir
İlişkisi‛, yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2010 (Tefsir).
12. Özkızıl, Bekir, ‚Zemahşerî’nin Keşşâf Tefsiri’nde Peygamber Tefsîri
Uygulamaları‛, yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012 (Tefsir).
13. Kaplan, M. Ragıp, ‚Zemahşeri’nin el-Minhac fi Usuli’d-Din Eseri
Bağlamında Kelâmi Görüşleri‛, yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012 (Kelam).
14. Özel, Recep Orhan, ‚Keşşaf Tefsirinin Kur’an İlimleri Yönünden
İncelenmesi‛, doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2012 (Tefsir).
15. Bilik, Abdurrahim, ‚Zemahşerî’nin Ruusu’l-Mesail İsimli Eserinde
İlm-i Hilaf (Kitabu’n-Nikah Örneği)‛, yüksek lisans tezi, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013 (İslam Hukuku).
16. Çınar, Aziz, ‚Cârullah ez-Zemahşerî’nin el-Keşşâf İsimli Tefsirinde
Ehl-i Kitap‛, yüksek lisans tezi, Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013 (Tefsir).
17. Çelik, Hasan, ‚Tefsir Geleneğinde İntihal Olgusu: Medarik – Keşşaf
Örneği‛, yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2013 (Tefsir).
18. Bayer, İsmail, ‚Keşşâf Tefsirinde Belagat Uygulamaları‛, doktora
tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013 (Tefsir).
19. Özel, Harun, ‚Zemahşeri ve Nahiv İlmindeki Yeri‛, yüksek lisans
tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2014 (Arap Dili ve Belagatı).
20. Başkan, Mustafa, ‚Keşşâf’ta Fıkhu’l-Luga Uygulamaları‛, yüksek
lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014
(Tefsir).
21. Kılıç, Mustafa, ‚Zemahşeri’nin el-Keşşaf’ında Kıraat Olgusu‛,
doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014
(Tefsir).
22. Gedik, Şerif, ‚Keşşâf Tefsirine Göre Âyet ve Sûreler Arasındaki
Münasebet ve Âhenk‛, yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014 (Tefsir).
23. Siler, Aziz, ‚İbn Kuteybe’nin Garibi’l-Hadis ve ez-Zemahşeri’nin elFaik fi Garibi’l-Hadis Eserlerinin Sözlükçülük Açısından
Değerlendirilmesi‛, yüksek lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015 (Arap Dili ve Belagatı).
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[91]
24. Yazıcı, Elif, ‚Mu‘tezilî Müfessir Ebü’l-Kâsım el-Kâ‘bî’nin Kur’an ve
Yorum Anlayışı‛, yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi, 2013.
25. Çiçek, Hacı, ‚Zemahşeri ve Atwaqu’z-Zeheb fi’l-Mewa’iz we’l-Hutab
Adlı Eseri‛, doktora tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2013 (Tefsir).
Tercümeler
1. Ibrahim, Lutpi, ‚Allah’ın Sıfatları Hakkında Zemahşerî ve Beydâvî
Arasındaki Münakaşalar‛, çev. Selahattin Eroğlu, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29 (1987): 303-312.
2. Ibrahim, Lutpi, ‚Ez-Zemahşerî ve el-Beydâvî’ye Göre İlâhî Adâlet
Kavramı‛, çev. Emrullah Yüksel, Ömer Aydın, İstanbul Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2001):197-208.
3. Syamsuddin, Sahiron, ‚Âl-i İmrân Suresi’nin 7. Âyetindeki
Muhkemât ve Müteşabihât’a İlişkin Taberî ve Zemahşerî’nin
Görüşlerinin Analitik Bir İncelemesi‛, çev. Zülfikar Durmuş, Din
Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2/3 (2002): 265-281.
4. Syamsuddin, Sahiron, ‚Muhkem ve Müteşabih: Kur’an’ı Kerim’in 3.
Sure 7. Ayeti Hakkında Taberî ve Zemahşerî’nin Yorumları Üzerine
Analitik Bir Çalışma‛, çev. Yavuz Fırat, Bilimname: Düşünce
Platformu, 5/12 (2007/1): 201-219.
2.2. Batılı Araştırmalar
Bu bölümde Zemahşerî ve eserleri üzerine XVIII-XXI. yüzyıllar arasında
yapılan batılı çalışmalar, Türkçe araştırmalar gibi literatürdeki gelişimi takip
edebilmek amacıyla kronolojik olarak yer almaktadır. İlgili çalışmalar kitap,
makale, tez, edisyon ve tercüme tasnifiyle sunulmaktadır.
Kitaplar
1. Benzing, Johannes, Das chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift
der Muqaddimat al-Adab von Zamaxsari, Wiesbaden: F. Steiner, 1968.
2. Tartar, Georges, La Naissance de Jésus dans le Coran: Commentaires des
Exégètes Sunnistes Baydâwî, Râzî, Tabarî, Zamakcharî, Combs la Ville:
Centre Evangélique de témoignage et de dialogue Islamo-chrétien,
1992.
3. Lane, Andrew, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The
Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d.538/1144), Leiden: Brill, 2006.22
4. Rizzi, Massimo, Le Prime Traduzioni del Corano in Italia: Contesto
Storico e Attitudine de [sic] Traduttori. Ludovico Marracci (1612-1700) e
22 Bu çalışma ‚Al-Zamakhsharī (d. 538/1144) and his Qur’ān Commentary al-Kashshāf: A
Late Mu‘tazilite Scholar at Work‛ başlığıyla doktora tezi olarak hazırlanmıştır (University
of Toronto, 2003).
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[92]
la Lettura Critica del Commentario Coranico di al-Zamahsarî (1075-1144),
Torino: L’Harmattan Italia, 2007.23
5. Kouloughli, Djamel, Le Résumé de la Grammaire Arabe par Zamakšarī:
Texte, Traduction et Commentaires, Lyon: ENS Édition, 2007.
6. Rizzi, Massimo, Reading Marracci and the Kassâf Critically, Roma:
PISAI, 2009.
Makaleler [ve Ansiklopedi Maddeleri]
1. Poppe, Nikolaus, ‚Eine viersprachige Zamaxsarī- Handschrift‛,
Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft (ZDMG), 301
(1951): 301-332.
2. Kilito, A., ‚L’ecriture Arabe Classique D’apres les Seances de
Zamahšarī‛ Cahiers d ’Etudes Arabes et Islamiques, 4 (1977): 3-19.24
3. Diyāb, Wahīb, ‚Asās al-Balāghah is the Most Important
Contribution to Arabic by al-Zamakhshari‛, MArab, 3/3 (1979): 62-
64; MArab, 3/8 (1979): 27-29.25
4. Ibrahim, Lutpi, ‚az-Zamakhsharī: His Life and Works‛, Islamic
Studies, 19 (1980): 95-110.
5. Ibrahim, Lutpi, ‚The Relation of Reason and Revelation in the
Theology of al-Zamakhsharī and al-Baydāwī‛, Islamic Culture, 54
(1980): 63-74.
6. Ibrahim, Lutpi, ‚The Concept of Divine Justice according to alZamakhsharī and al-Baydāwī‛, Hamdard Islamicus, 3 (1980): 3-17.
7. Ibrahim, Lutpi, ‚The Concept of Ihbat and Takfir according to alZamakhsharī and al-Baydāwī‛, Die Welt des Orients, 11 (1980): 117-
121.
8. Ibrahim, Lutpi, ‚The Questions of the Superiority of Angels and
Prophets between az-Zamakhsharī and al-Baydāwī‛, Arabica 28,
(1981): 65-75.
9. Ibrahim, Lutpi, ‚The Place of Intercession in the Theology of alZamakhsharī and al-Baydāwī‛, Bulletin o f Christian Institutes of
Islamic Studies, 4 (1981): 27-35.
10. Ibrahim, Lutpi, ‚A Comparative Study of the Views of alZamakhsharī and al-Baydāwī about the Position of the Grave
Sinner‛, Islamic Studies, 21/1 (1982): 55-74.
11. Ibrahim, Lutpi, ‚Discussions about the Attributes of God between
al-Zamakhsharī and al-Baydāwī‛, Hamdard Islamicus, 5 (1982): 3-23.
12. Ibrahim, Lutpi, ‚The Problem o f the Vision of God in the Theology
of al-Zamakhsharī and al-Baydāwī‛, Die Welt des Orients, 13 (1982):
107-113.
23 Bu çalışma ‚Marracci Rilegge al-Zamahsarî: Le Citazioni del Tafsîr al-Kassâf All’interno
della Traduzione Coranica Alcorani Textus Universus‛ başlığıyla lisans tezi olarak
hazırlanmıştır (Roma: Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamistica, 2006).
24 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.241.
25 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.241.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[93]
13. Aigus, Dionisus A., ‚Some Bio-Bibliographical Notes on Abu’lQasim Mahmud ibn ‘Umar al-Zamakhsharī‛, Al-Arabiyya, 15 (1982):
108-130.26
14. Yüce Nuri, – Johannes Benzing, ‚Chwaresmische Worter und Satze
aus einer choresmtürkischen Handschrift der Muqaddimat alAdab‛, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft
(ZDMG), 135 (1985): 92-103.27
15. Rippin, Andrew, ‚al-Zamakhsharī‛, The Encyclopedia of Religion,
London: N.Y. and Collier-Macmillan, 1986, XVI, 554-555.
16. Madelung, Wilferd, ‚The Theology o f al-Zamakhsharī‛, Actas del X
II Congreso de la U.E.A.I. (Malaga, 1984), Union Européenne
d’Arabisants et d’lslamisants (Madrid, 1986): 485-495.
17. Bencheikh, Omar, ‚Lexique grammatical de Zamahsari‛ Materiaux
Arabes et Sudarabiques, 1 (1987): 137-65, 217, 219.28
18. Vadet, J.C., ‚Les Grands Thémes de l’Adab dans le Rabī’ al-Abrār
d’al-Zamakhsharī‛, Revue des Etudes Islamiques, 58 (1990-1): 189-205.29
19. Syamsuddin, Sahiron, ‚Muhkam and Mutashābih: An Analytical
Study of al-Ṭabarī’s and al-Zamakhsharī’s Interpretations of Q.3:7‛,
Journal of Qur'anic Studies, 1/1 (1999): 63-79.
20. Zubir, Badri Najib, ‚Departure from Communicative Norms in the
Qur’an: Insights from al-Jurjānī and al-Zamakhsharī‛, Journal of
Qur’anic Studies, 1/1 (2000): 69-81.
21. Versteegh, C.H.M., ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam
(New Edition, 2002), XI, 432-434.
22. Madelung, Wilferd, ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam
(New Edition, 2004), XII Suppl., 840-841.
23. Mourad, Suleiman A., ‚The Survival of the Mu‘tazila Tradition of
Qur’anic Exegesis in Shī‘ī and Sunnī Tafasīr‛, Journal of Qur’anic
Studies, 12 (2010): 83-108.
24. Lane, Andrew, ‚You Can’t Tell a Book by its Author: A Study of
Mu‘tazilite Theology in al-Zamakhsharī’s (d. 538/1144) Kashshāf‛,
Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 75/01 (2012): 47-
86.30
25. Ahmed Asad Q. – Margaret Larkin, ‚The Hāshiya and Islamic
Intellectual History‛, Oriens 41/3-4 (2013): 213-216.
26. Saleh, Walid A., ‚The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on
al-Kashshāf‛, Oriens 41/3-4 (2013): 217-259.
26 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.237.
27 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.242.
28 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.241.
29 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.242.
30 Yazarın Al-Zamakhsharī (d. 538/1144) and his Qur’ān Commentary al-Kashshāf: A Late
Mu‘tazilite Scholar at Work başlıklı doktora tezinden (University of Toronto, 2003) ürettiği
makalesidir.
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[94]
27. Saleh, Walid A., ‚The Hāshiya of Ibn al-Munayyir (d. 683/1284) on alKashshāf of al-Zamakhsharī‛, Books and Written Culture of the Islamic
World Studies Presented to Claude Gilliot on the Occasion of His 75th
Birthday, ed. Andrew Rippin, Roberto Tottoli, Boston - Leiden: Brill,
2015, 86-90.
Tezler
1. Weil, Gotthold, ‚Die Behandlung des Hamza-Alif in Arabischen
besonders nach der Lehre von al-Zamakhsharī und Ibn al-Anbārī‛,
doktora tezi, Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin, 1905.
2. Al-Hassani, Bahija Baqir, ‚A Biography of al-Zamakhshari with a
Critical Edition of Part of Rabī’ al-Abrār‛, doktora tezi, University of
Cambridge, 1965.
3. Ibrahim, Lutpi, ‚The Theological Questions at Issue between azZamakhsharī and al-Baydāwī with Special reference to al-Kashshāf
and Anwār al-Tanzīl‛, doktora tezi, Edinburgh University, 1977.31
4. Muhammed, Abdulhalîm b., ‚A Critical Edition of Ru’ūs al-Masā’il
by al-Zamakshari (d.538H/1144)‛, doktora tezi, University of St.
Andrews, 1977.
5. Schub, Michael B., ‚Linguistic Topics in Zamakhsharī’s
Commentary on the Qur’ān‛, doktora tezi, University of California,
Berkeley, 1977.
6. Yüksel, Azmi, ‚Al-Zamakhsharī’s Life and a Critical Edition of His
Dīwān‛, doktora tezi, Durham University, 1979.
7. Ellul, Joseph Paul, ‚Qur’ânic Uses of the Root Kh-l-f According to alZamakhsarî, al-Razî, and al-Baidawî, lisans tezi, PISAI, 1986.
8. Zubir, B. N., ‚Balāgha as an Instrument of Qur’ān Interpretation: A
Study of al-Kashshāf‛, doktora tezi, London University, 1999.
9. Ullah, Kifayat, ‚Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s (d. 538/1144)
Mu‘tazilite Exegesis of the Qur’ān‛, doktora tezi, Georgetown
University, 2013.
Edisyon ve Tercüme
1. Anthologia sententiarum Arabicarum, ed. Hendricus Albertus
Schultens, Leiden, 1772.
2. Samachschari’s Goldene Halsbänder (Atwāq al-Dhahab), haz. Heinrich
Leberecht Fleischer, Leipzig: Carl Heinrich Reclam, 1835.
3. Samachschari’s Goldene Halsbänder, haz. Joseph von HammerPurgstall, Wien: Gedrucktbey A. Strauss’s sel. Witwe, 1835.
4. Samachscharis Goldne Halsbänder, çev. Gustav Weil, Stuttgart, 1836.
5. Samachscharii Lexicon Arabicum Persicum, haz. J. G. Wetzstein,
Lipsiae: I.A. Barth, 1850.
31 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.238.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[95]
6. Kitâbu’l-Cibâl ve’l-Emkine ve’l-Miyâh, ed. T. W. J. Juynboll, Leiden,
1856.
7. Al-Mufassal, opus de re grammatica Arabicum, ed. Jens Peter Broch
Christianiae: 1859.
8. Kitāb Atw āq al-Dhahab fī al-Mawā‘iz wa-al-Khutab=Les colliers d’or:
Allocutions Morales, çev. C. Barbier de Meynard, Paris: Imprimerie
Nationale, 1876.
9. Beiträge zur Erklärung des Mufassal, haz. Ernst Trumpp, Münih, 1878.
10. Die Maqâmen des Zamakhšarî, çev. Oskar Rescher, Greifswald: E.
Panzig, 1913.
11. Kitâb al-Mufassal: Extraits Choisis, haz. Henri Pérès, Alger: Impr.
Officielle, 1947.
12. ‚Al-Kasshâf `an Haqâ’iq al-tan’zîl: Théorie Mu`tazilite à Propos des
Kabâ’ir‛, çev. Maurice Borrmans, Etudes Arabes – Dossiers, 67-68
(1984-1985): 97-101.
13. ‚Al-Kasshâf `an Haqâ’iq al-Tanzîl: La Foi et les Oeuvres‛, çev.
Maurice Borrmans, Etudes Arabes – Dossiers, 67-68 (1984-1985): 102-
103.
14. A Mu‘tazilite Creed of az-Zamahsharī (d.538/1144): el-Minhāc fī Usūli’dDīn, ed. ve terc. Sabine Schmidtke, Wiesbaden: Deutsche
Morgenlandische Gesellschaft, 1997.
Sonuç ve Değerlendirme
İlahiyat araştırmaları içerisinde ilk Zemahşerî çalışması Ali Özek tarafından
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde, 1973 yılında bir
doktora tezi (Ez-Zemahşerî ve Arap Lügatçiliğindeki Yeri) olarak hazırlanmıştır.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla Zemahşerî hakkında yayınlanan kitapların
sayısı sekizdir. Bunlardan dört tanesi, iki doktora ve iki yüksek lisans tezinin
yayınlanması şeklindedir.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla Zemahşerî ve eserleri hakkında yapılan
ilahiyat tezlerinin sayısı yirmi ikidir. Bu tezlerden en kadim olanları
yukarıda zikrettiğimiz 1973 tarihli Ali Özek’in doktora tezi ve 1976 yılında
Cihad Tunç tarafından Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde AkaidKelam alanında hazırlanan Zemahşeri ve Kelamının Ana Meseleleri başlıklı bir
doçentlik tezidir. Tefsir alanında on yüksek lisans tezi, altı doktora tezi
yapılmıştır. Konuların genel olarak dağılımı şu şekildedir: İsrailiyyat, filoloji,
müfessirler arası karşılaştırma (en-Nesefî, İbn ‘Atiyye), kıraatler, Peygamber
tefsiri uygulamaları, ‘ulûmu’l-Kur’ân, Ehl-i Kitap ve ayet ve sureler
arasındaki münasebet. Bununla birlikte Tefsir tarihinde Mu’tezile tefsirini
ele alan yüksek lisans ve doktora tezleri içerisinde Zemahşerî temel
araştırma konuları arasında olmuştur.
Diğer İslam bilimlerindeki dağılım şu şekildedir: Kelam alanında el-Minhâc
konulu bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Tasavvufta bir yüksek lisans
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[96]
tezi yapılmış ve konusu el-Makâmât’tır. İslam Hukuku alanında yapılan bir
yüksek lisans tezi, Ruusu’l-Mesâ’il üzerinedir. Arap Dili ve Belagatı alanında
iki yüksek lisans tezi yapılmıştır. Tezlerden biri Zemahşerî ve nahiv ilmi
üzerine odaklanmaktadır. Diğeri de el-Fâik fî Garîbi’l-Hadis eserini inceler.
Bununla birlikte devam eden tezler içerisinde ‚Zemahşeri ve Hadis‛ üzerine
Hadis alanında bir doktora çalışması yapılmaktadır.
Tefsir tarihi tezleri içerisinde müfessirler ve tefsirleri hakkında yapılan
tezleri incelediğinde şöyle bir sonuçla karşılaşılmaktadır: Müfessirler
içerisinde en fazla çalışma er-Râzî (ö.606/1210) ve tefsiri üzerine yapılmıştır.
Er-Râzî’yi sırayla Zemahşerî, Elmalılı Hamdi Yazır (1878-1942), el-Mâturîdî
(ö.333/944), et-Taberî (ö.310/923), el-Âlûsî (ö.1270/1854), İbn Kesîr
(ö.744/1373), el-Kurtubî (ö.671/1273), Mukatil b. Suleymân (ö.150/767), elBeydâvî ve İsmail Hakkı Bursevî (ö.1137/1725) araştırmaları takip
etmektedir.32 Bununla birlikte tezler içerisinde Zemahşerî şerh ve hâşiyeleri
konusundaki çalışmaların azlığı dikkat çekmektedir.
Bu çalışmada listelenen makalelerin *ve tebliğ & ansiklopedi maddeleri+
temel alanları Tefsir, Kelam, Arap Dili ve Tasavvuf’tur. Bu çalışmalar
ağırlıklı olarak Zemahşerî’nin tefsirinin, eserlerinin ve el-Keşşâf şerhlerinin
incelenmesi üzerine odaklanmaktadır. Zemahşerî araştırmaları içerisinde
sadece İngilizceden yapılan tercümeler olduğu görülmektedir. Bu
tercümeler Lutpi İbrahim ve Sahiron Syamsuddin’in çalışmalarından
yapılmıştır ve sayıları dörttür.
Bu bağlamda Türkiye’de ve Batı’da yayınlanan iki farklı İslam
ansiklopedisindeki Zemahşerî maddelerini değerlendirmek istiyoruz.
Kronolojik olarak daha önce yayınlanan madde The Encyclopaedia of Islam’da
C.H.M. Versteegh tarafından hazırlanmıştır. Zemahşerî’nin hayatı, hocaları,
öğrencileri, Şu’ubiyye ve eserleri maddenin temel yapısını
oluşturmaktadır.33 TDV İslâm Ansiklopedisi’nin (DİA) Mustafa Öztürk ve
Mehmet Suat Mertoğlu tarafından hazırlanan Zemahşerî maddesinin
içeriğini müfessirin hayatı, hocaları, öğrencileri, Mu‘tezile mezhebi, tefsiri
(el-Keşşâf), eserleri ve hakkında yapılan çalışmalar teşkil etmektedir.34
The Encyclopaedia of Islam’da Zemahşerî dil ve gramer ekseninde
sunulmuştur. Bir müfessirden ziyade dilci olarak Zemahşerî ve gramere
ilişkin çalışmaları maddede ele alınmıştır. Ansiklopedinin ek cildinde
32 Krş. Esra Gözeler, ‚İlâhiyat Fakültelerinde Kur’ân ve Tefsir Çalışmaları‛, Türkiye Bilimler
Derlemeler Dergisi, 2/1 (2009): 91-103; Ömer Kara, ‚Türkiye’de Tefsir Akademyasının
Gelişim Süreci‛, Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, ed. Bilal Gökkır ve diğ. (İstanbul:
İlim Yayma Vakfı, 2010): 607-636; Faruk Tuncer, ‚Tefsir Üzerine Yapılan Çalışmalar
Üzerine Bir Değerlendirme‛, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/26 (2012):
162; Mehmet Kara, ‚Türkiye’de Kur’an ve Tefsir Araştırmaları (1960-1971)‛, yüksek lisans
tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
33 C.H.M. Versteegh, ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam (EI), XI, 432-434.
34 Mustafa Öztürk – Mehmet Suat Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XLIV, 235-238.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[97]
(Supplement) Wilferd Madelung tarafından hazırlanan ‚Al-Zamakhsharī‛
maddesi bu beklentilere bir cevap sunabilir. Zira maddede Tefsir (el-Keşşâf),
Kelam (el-Minhâj), Hadis (el-Fâ’ik) ve Edeb (el-Mustaksâ) alanlarındaki
eserleri özelinde temel bilgiler verilmiştir.35 TDV İslâm Ansiklopedisi’nin
Zemahşerî maddesi ise özellikle tefsiri ve eserlerine, hakkında yapılan
çalışmalara dair daha sistematik ve ayrıntılı bilgiler içermektedir. Diğer
taraftan The Encyclopaedia of Islam Zemahşerî araştırmaları hakkında bilgi
sunmaz. Dikkat çeken diğer bir nokta The Encyclopaedia of Islam Zemahşerî
üzerine ek madde ile birlikte, sadece iki maddeye sahiptir. TDV İslâm
Ansiklopedisi’de ise Zemahşerî ve eserleri üzerine yedi farklı madde yer alır.36
Batı’da Zemahşerî araştırmalarının tarihi XVIII. yüzyılla başlatılabilir. Edebî
metinlerden oluşan Nevâbiğu’l-Kelim adlı eser 1772 yılında Hendricus
Albertus Schultens tarafından, Latince tercümesiyle, neşredilmiştir.37
Atvâku’z-Zeheb XIX. yüzyılda batılı araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Bu
eserin Heinrich Leberecht Fleischer (1801-1888), Joseph von HammerPurgstall (1774-1856), Gustav Weil (1808-1889) ve C. Barbier de Meyrand
tarafından Almanca ve Fransızca tercümeleriyle birlikte yayınlanmış
nüshaları mevcuttur.38 XIX. yüzyılda el-Mufassal oryantalistlerin neşrettiği
eserlerden biridir. Bu yüzyılda Kur’an’ın el-Keşşâf tefsiri ile birlikte bir
nüshası neşredilmiştir.39 Bu noktada XVIII ve XIX. yüzyılda batılı
araştırmacıların Zemahşerî çalışmalarının ve neşirlerinin ilgisinin ‘dil ve
edebî metinler’ üzerine olduğunu söylemek mümkündür. El-Keşşâf batılı
araştırmacıların ilgisini ağırlıklı olarak 20. yüzyılda çekmiştir. Lutpi
Ibrahim’in yayınlanmamış doktora tezinden üretilen makaleleri40 ‘akıl ve
vahiy ilişkisi,’ ‘ilahi adalet’, ‘ihbat ve tekfir’, ‘melekler’, ‘şefaat’, ‘büyük
günah’, ‘Allah’ın sıfatları’ gibi kelamî konular çerçevesinde Zemahşerî ve elBeydâvî’nin karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi üzerine odaklanmıştır.
XX. ve XXI. yüzyıllarda Kelam disiplini çerçevesinde Batı’da Wilferd
35 Wilferd Madelung, ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam (EI), XII Suppl., 840-841.
36 Nuri Yüce, ‚Aksa’l-Ereb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), II, 289-290; Hulusi Kılıç,
‚Esâsü’l-Belâga‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XI, 357; Selman Başaran, ‚el-Fâik fi
Garîbi’l-Hadîs‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XII, 102; Ali Özek, ‚el-Keşşâf‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XXV, 329-330; Mehmet Sami Benli, ‚el-Mufassal‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XXX, 368-369; Nuri Yüce, ‚Mukaddimetü’l-Edeb‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XXXI, 120-121; Mustafa Öztürk – Mehmet Suat Mertoğlu,
‚Zemahşerî‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 235-238.
37 Mustafa Öztürk – Mehmet Suat Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XLIV, 237.
38 Öztürk – Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 238; Türkiye’de
Etvâku’z-Zeheb üzerine Tefsir alanında bir doktora tezi yapılmıştır. Bkz. Hacı Çiçek,
‚Zemahşeri ve Atwaqu’z-Zeheb fi’l-Mewa’iz we’l-Hutab Adlı Eseri‛, doktora tezi, İnönü
Üniversitesi, 2013.
39 The Qoran: with the Commentary of the Imam Aboo al-Qasim Mahmood bin ‘Omar alZamakhshari, entitled The Kashshaf ‘an Haqaiq al-Tanzil, ed. W. Nassau Lees and Mawlawis
Khadim Hosain and Abd al-Hayi (Calcutta: W.N. Lees, 1856).
40 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.238.
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[98]
Madelung ve Sabine Scmidtke’nin Mutezile mezhebi konusundaki
çalışmaları, Zemahşerî araştırmalarına farklı bir aşama oluşturmaktadır.
Yakın dönemde Batı’da Zemahşerî ve el-Keşşâf üzerine en ayrıntılı çalışma
Andrew Lane tarafından gerçekleştirilmiştir. A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d.538/1144)41 başlıklı
çalışması 2003 yılında tamamlanan doktora tezidir. Bu çalışmadaki temel
tartışma el-Keşşâf’ın Mu‘tezilî bir tefsir olmadığına ilişkin bir çerçevedir.
Lane’in tezinden on yıl sonra bu tartışmayı Kifayat Ullah doktora tezinin
konusuna taşımaktadır. Ullah Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s (d.538/114)
Mu‘tezilite Exegesis of the Qur’ān başlıklı çalışmasında Lane’in ‘Zemahşerî’nin
Mu‘tezilî tefsirinden dolayı tanınmış olmasına rağmen aslında tefsirinin bu
ekolü temsil etmediği’ şeklindeki temel tezini aktarmaktadır. Bu bağlamda
Ullah kendi tezinin Mu‘tezilî gelenek içerisinde Zemahşerî’nin Kur’an
tefsirine odaklandığını ifade etmekte ve sadece ed-Duhân ve el-Kamer
surelerinin tefsirlerine dayanarak el-Keşşâf’ın Mu‘tezilî bir tefsir olmadığı
sonucuna varan Lane’in, bu tezinin doğru olmadığını tartışmaktadır.42
Böylece el-Keşşâf üzerine Batı’da yapılan bu çalışmalar, Tefsir tarihi
değerlendirmeleri/yaklaşımları açısından iki farklı sonuca ulaşmaktadır.
Bu değerlendirmeler daha genel bağlamda şu soruları zihinlere
taşımaktadır: Bir Tefsir çalışmasının temel ekseni nedir? Ya da bir
araştırmayı Tefsir çalışması yapan nedir? Tefsir araştırmasının konusunun
ve ekseninin sınırlarını belirlemek nasıl mümkündür? Herhangi bir çalışma
konuyla ilgili kendinden önceki araştırmaların neresinde durmaktadır? Bu
ve benzeri sorular bugün örneğin Tefsir alanında belirlenecek bir tez
konusunun başlangıç süreçlerini teşkil etmektedir. Bu soruya verilebilecek
ilk cevap bir Tefsir araştırmasının, klasik Tefsir tanımıyla olan yöntemsel
bağı çerçevesinde bir zemin oluşturması olacaktır. Bu bağlamda da
Kur’an’ın nüzul tarihi, Sahâbe ve Tâbiûn dönemi tefsir yaklaşımları, Tefsir
araştırmalarının eksenini ve yöntemini belirlemektedir. Daha ayrıntılı alt
başlıkları ele alarak tarih ve literatür içerisinde dikey bir düzlemde
yapılacak çalışmalar, Tefsir araştırmalarındaki tekrarları ve yöntemsel
sorunları gidermek konusunda katkı sağlayabilir.
41 Kitap ile ilgili değerlendirmeler için bkz. Karen Bauer, ‚A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144). By Andrew Lane.
Texts and Studies in the Qur’an, vol. 2. Leiden: BRILL, 2006. Pp. xxiv + 418‛, Journal of the
American Oriental Society, 126/3 (2006): 435-437; Bruce Fudge, ‚A Traditional Mu’tazilite
Qur’an Commentary: The Kashshaf of Jar Allah al-Zamakhshari‛, Journal of Qur'anic
Studies, 8/2 (2006): 131-134; Suleiman A. Mourad, ‚Andrew J. Lane, A Traditional
Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144)
(Texts and Studies on the Qur’an 2). Brill, Leiden and Boston 2006. Pp. xxiv + 424‛, Journal
of Semitic Studies, 52 (2007): 409-411; Yashab Tur, ‚Andrew J. Lane: A Traditional
Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī, Leiden -
Boston: Brill 2006, xxiii+418 pp.‛, Islam & Science 5/1 (2007): 73-74.
42 Kifayat Ullah, ‚Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s (d.538/114) Mu‘tezilite Exegesis of the
Qur’ān‛, doktora tezi, Georgetown University, 2013, s.14.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[99]
Kaynakça
Başaran, Selman, ‚el-Fâik fi Garîbi’l-Hadîs‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XII, 102.
Bauer, Karen, ‚A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf
of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144). By Andrew Lane. Texts and
Studies in the Qur’an, vol. 2. Leiden: BRILL, 2006. Pp. xxiv + 418‛,
Journal of the American Oriental Society, 126/3 (2006): 435-437,
Benli, Mehmet Sami, ‚el-Mufassal‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXX, 368-
369.
Çiçek, Hacı, ‚Zemahşeri ve Atwaqu’z-Zeheb fi’l-Mewa’iz we’l-Hutab Adlı
Eseri‛, doktora tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2013.
Fudge, Bruce, ‚A Traditional Muctazilite Qur?an Commentary: The Kashshaf
of Jar Allah al-Zamakhshari‛, Journal of Qur'anic Studies, 8/2 (2006):
131-134.
Gözeler, Esra, ‚İlâhiyat Fakültelerinde Kur’ân ve Tefsir Çalışmaları‛, Türkiye
Bilimler Derlemeler Dergisi, 2/1 (2009): 91-103.
Kara, Mehmet ‚Türkiye’de Kur’an ve Tefsir Araştırmaları (1960-1971)‛,
yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
Kara, Ömer, ‚Türkiye’de Tefsir Akademyasının Gelişim Süreci‛, Tarihten
Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, ed. Bilal Gökkır ve diğ., İstanbul: İlim
Yayma Vakfı, 2010, 607-636.
Kaya, Mesut, ‚El-Keşşâf’ta Gizli İ’tizâl: ez-Zemahşerî’nin Tefsir
Mukaddimesi Üzerinden Halku’l-Kur’an Tartışmaları‛, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 56/1 (2015): 107-135.
Kılıç, Hulusi, ‚Esâsü’l-Belâga‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XI, 357.
Lane, Andrew, ‚Al-Zamakhsharī (d. 538/1144) and his Qur’ān Commentary
al-Kashshāf: A Late Mu‘tazilite Scholar at Work‛, doktora tezi,
University of Toronto, 2003.
Lane, Andrew, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf of
Jār Allāh al-Zamakhsharī (d.538/1144), Leiden: Brill, 2006.
Madelung, Wilferd, ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam (New
Edition, 2004), XII Suppl., 840-841.
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[100]
Mourad, Suleiman A., ‚Andrew J. Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144)
(Texts and Studies on the Qur’an 2). Brill, Leiden and Boston 2006. Pp.
xxiv + 424‛, Journal of Semitic Studies, 52 (2007): 409-411
Özek, Ali, ‚el-Keşşâf‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXV, 329-330.
Öztürk, Mustafa – Mehmet Suat Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 235-238.
Rizzi, Massimo, ‚Marracci Rilegge al-Zamahsarî: Le Citazioni del Tafsîr alKassâf All’interno della Traduzione Coranica Alcorani Textus
Universus‛, lisans tezi, Roma: Pontificio Istituto di Studi Arabi e
d’Islamistica, 2006.
Saleh, Walid A., ‚The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on alKashshāf‛, Oriens 41/3-4 (2013): 219-220
The Qoran: with the Commentary of the Imam Aboo al-Qasim Mahmood bin ‘Omar
al-Zamakhshari, entitled The Kashshaf ‘an Haqaiq al-Tanzil, ed. W.
Nassau Lees and Mawlawis Khadim Hosain and Abd al-Hayi,
Calcutta: W.N. Lees, 1856.
Tuncer, Faruk, ‚Tefsir Üzerine Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir
Değerlendirme‛, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/26
(2012): 149-177.
Tur, Yashab, ‚Andrew J. Lane: A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī, Leiden -
Boston: Brill 2006, xxiii+418 pp.‛, Islam & Science 5/1 (2007): 73-74.
Ullah, Kifayat, ‚Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s (d.538/114) Mu‘tezilite
Exegesis of the Qur’ān‛, doktora tezi, Georgetown University, 2013.
Versteegh, C.H.M., ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam (New
Edition, 2002), XI, 432-434.
Yüce, Nuri, ‚Aksa’l-Ereb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), II, 289-290.
Yüce, Nuri, ‚Mukaddimetü’l-Edeb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXI,
120-121.
Ankara Üniversitesi (E-Kaynaklar),
(erişim: 09 Eylül 2015).
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[101]
Ebrary Academic Complete E-kitap Veritabanı,
(erişim: 17 Eylül
2015).
EBSCOhost, (erişim: 17
Eylül 2015).
Harvard University Library Catalog,
(erişim: 09 Eylül 2015).
İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) İlahiyat Fakülteleri Tezler Veritabanı,
(erişim: 07 Eylül
2015).
İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) İlahiyat Makaleler Veritabanı,
(erişim: 07
Eylül 2015).
İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphane Kataloğu,
JSTOR Art & Science I –II-III Collections,
Eylül 2015).
Oxford University Library, SOAS (School of Oriental and African Studies)
Library,
Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamistica (PISAI) Library Catalog,
ProQuest Dissertations and Theses Global,
(erişim:
17 Eylül 2015).
Staatsbibliothek zu Berlin,
Eylül 2015).
The Database of Arabic Literature in Western Research (DAL),
İNCELEMESİ
Esra GÖZELER
Yrd. Doç. Dr., Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi
egozeler@divinity.ankara.edu.tr
Öz
Bu makale Türkiye’de ve Batı’da Zemahşerî ve eserlerine ilişkin çalışmalar üzerine yapılmış bir
araştırmadır. Makalede ilgili çalışmalar yayın tarihlerine göre kronolojik olarak kitap, makale,
tez ve tercüme tasnifiyle ele alınmıştır. Zemahşerî, her ne kadar Kelâmcılığıyla ön planda yer
alsa da ona ilişkin Türkiye’de yapılan araştırmaların Tefsir alanında yoğunlaştığı
görülmektedir. Bu bağlamda Tefsir alanında yüksek lisans ve doktora tezleri içerisinde en fazla
araştırma yapılan müfessirlerden biri Zemahşerî’dir. Eserleri tezlerin temel kaynakları olmakla
birlikte doğrudan araştırma konusu da olmuştur. Batı’da ise Zemahşerî üzerine yapılan ilk
araştırmaların (XVIII-XIX. yüzyıllar) iki ekseni vardır: Eserlerinin neşri ve eserleri üzerine dil
araştırmaları. Zemahşerî’nin tefsiri ise daha çok çağdaş dönem (XX-XXI. yüzyıllar) batılı
çalışmaların ilgisinde olmuştur.
Anahtar Kelimler: Zemahşerî; el-Keşşâf; Tefsir; Kelam; İslam Bilimleri.
AL-ZAMAKHSHARI STUDIES: A SURVEY ON THE
LITERATURE
Abstract
This article charts studies on al-Zamakhsharī and his writings in Turkey and the West. It
analyzes these studies by classifying under the categories of book, article, graduate studies
(dissertations), and translations/edition. And it considers them chronologically according to
their date of publication. In Turkey, the main field of research of al-Zamakhsharī studies is the
discipline of Qur’anic exegesis, though he was considered more a theologian. On the other
hand, among the dissertations in the field of tafsīr, the percentage of the al-Zamakhsharī
researches is remarkably much more than the other prominent exegetes. His works both are the
main sources and the subject of these studies. As for the West, in the XVIII-XIX. centuries, alZamakhsharī and his works are the core of philological/linguistics researches. However he has
been the subject of the recent studies (XX-XXI. centuries) as an exegete.
Keywords: Al-Zamakhsharī; al-Kashshāf; Tafsīr; Kalām; Islamic Studies.
KELÂM ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
Cilt: 14, Sayı: 1, 2016
Sayfa: 84-101
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[85]
1. Giriş
Müfessirler ve tefsirleri üzerine yapılan araştırmalar, Tefsir disiplininin
araştırma alanlarından ‘Tefsir tarihi’ ve ‘literatür’ çalışmalarını
çeşitlendirmektedir. Hz. Peygamber döneminden günümüze kadar
gerçekleşen tefsir faaliyetleri dönemsel veya müfessir özelinde
araştırmaların konusu olmuştur. Böylece Kur’an’ın nüzulünden başlayarak
tefsir örnekleri, yöntemleri ve kaynakları bakımından karşılaştırmalar
yapılarak değerlendirilmiştir. Bu makalede Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. ‘Umer
ez-Zemahşerî’ye (ö.538/1144) ilişkin araştırmaların ekseni tespit edilmeye
çalışılacaktır. Konuyla ilgili araştırmaların daha çok hangi alanda
yoğunlaştığının belirlenmesi hedeflenmektedir. Araştırmada karşılaştırma
yapılacak alanlar, temel İslam bilimleridir. Bu disiplinlerin ortak
kaynaklarından Zemahşerî daha çok hangi disiplinin konusu olarak ele
alınmıştır? Zemahşerî ve eserleri Tefsir konusu olarak incelendiğinde
araştırmalar hangi başlıklar üzerine odaklanır? Benzer şekilde Kelam, Arap
Dili ve Belagatı, Hadis, İslam Hukuku ve Tasavvuf alanlarında Zemahşerî
araştırmalarının yoğunluğu nasıldır? Bu temel sorular çerçevesinde makale,
Zemahşerî üzerine yapılan araştırmaların serencamını sunmayı
amaçlamaktadır. Zemahşerî araştırmaları özelinde ülkemizdeki lisansüstü
araştırmaların tarihi sürecine ilişkin tartışmalara eleştirel bir katkı
sunabilmek bu makalenin hedefleri arasındadır. Makalenin diğer inceleme
konusu Batı’da Zemahşerî araştırmalarının çeşitliliği üzerine
odaklanmaktadır. Bu bağlamda makale Türkiye’de yapılan çalışmalarla
batılı çalışmalar arasında bir karşılaştırma sunmayı hedeflemektedir.
Bu amaçlar çerçevesinde makale Zemahşerî araştırmaları özelinde Tefsir
disiplininin alanını da ele almaktadır. Genelde İslam kültür tarihinde, özelde
Tefsir tarihinde Zemahşerî ve eseri el-Keşşâf bir aşama/tabaka teşkil
etmektedir. Bir mezhebin görüşlerini yansıtıp yansıtmadığı tartışmalarının
ötesinde Zemahşerî, bir ‘dil otoritesi’ olarak Türkiye’de ve Batı’da
araştırmaların ilgisini oluşturmaktadır.
Bu makale için İslam Araştırmaları Merkezi’nin (İSAM) kütüphane
kataloğu1, ilahiyat fakülteleri tezler2 ve ilahiyat makaleler3 veritabanlarına
müracaat edilmiştir. Ayrıca çeşitli kütüphanelerin katalogları ve elektronik
kaynaklar taranmıştır. Kütüphane katalogları şunlardır: Ankara Üniversitesi
(E-Kaynaklar)4, Harvard University Library Catalog5, Pontificio Istituto di
Studi Arabi e d’Islamistica (PISAI) Library Catalog6, Oxford University
1
2
3
4
5
6
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[86]
Library, SOAS (School of Oriental and African Studies) Library7 ve
Staatsbibliothek zu Berlin.8 İncelenen elektronik kaynaklar şunlardır: The
Database of Arabic Literature in Western Research (DAL),9 Ebrary Academic
Complete e-kitap veritabanı,10 JSTOR Art & Science I –II-III Collections,11
EBSCOhost,12 ProQuest Dissertations and Theses Global.13 Ayrıca Batı’da
yapılan çalışmalar için Andrew Lane’ın A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d.538/1144)14 çalışması
incelenmiştir.
2. Zemahşerî Araştırmaları
Zemahşerî araştırmalarının tarihini, el-Keşşâf üzerine yapılan şerh ve
hâşiyelerle başlatmak mümkündür. Bu çalışmaların tarihi, hicrî sekizinci
yüzyıla kadar uzatılabilir. El-Keşşâf şerhleri arasında et-Tībī (ö.743/1342), elKazvīnī (ö.745/1345), el-Yemenī (ö.750/1349), Takī’d-Dīn es-Subkī
(ö.756/1355), et-Teftāzānī (ö.792/1390), es-Seyyid eş-Şerīf el-Curcānī
(ö.816/1413), el-Fîrûzâbâdî (ö.817/1414) ve Osmanlı âlimi Kınalızade
(ö.979/1572) öne çıkmaktadır.15 Bu şerhlere el-Keşşâf’ın kendinden sonraki
nesillere birer aktarımı olan en-Nesefî (ö.537/1142) ve el-Beydâvî
(ö.685/1286) tefsirlerini de eklemek mümkündür. Bu açıdan Zemahşerî
araştırmalarının tarihi hicrî altıncı yüzyılla da başlatılabilir. Dolayısıyla
Zemahşerî üzerine yapılmış ve yapılacak bir çalışmanın bu gelenek
içerisinde yerini bulacağını söylemek de mümkün olacaktır. ‚The Gloss as
Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf‛ başlıklı makalesinde
Walid A. Saleh İslam geleneği içerisinde bu ilginin nedenini, el-Keşşâf’ın
medreselerde Tefsir öğretiminde okutulan temel ders kitabı ve Tefsir
alanında en çok şerh edilen metinlerden biri olması konuları çerçevesinde
tartışmaktadır. Walid A. Saleh, Tefsir tarihi içerisinde ‘orta dönemin’
araştırılmasının önemine dikkat çekerek tarihsel ve yöntemsel bir teklif
sunmaktadır.16 Bu yöntemsel çerçeve de Tefsir araştırmalarının eksenine bir
katkı sunabilir.
7
8
9
10
11
12
13
14 Andrew Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh alZamakhsharī (d.538/1144), (Leiden: Brill, 2006).
15 Walid A. Saleh, ‚The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf‛, Oriens
41/3-4 (2013): 219-220; Mesut Kaya, ‚El-Keşşâf’ta Gizli İ’tizâl: ez-Zemahşerî’nin Tefsir
Mukaddimesi Üzerinden Halku’l-Kur’an Tartışmaları‛, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, 56/1 (2015): 110-111, 113.
16 Walid A. Saleh, ‚The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf‛, Oriens,
41/3-4 (2013): 218.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[87]
2.1. Türkiye’de Yapılan Araştırmalar
Bu bölümde Zemahşerî ve eserleri üzerine yapılan çalışmalar literatürdeki
gelişimi takip edebilmek amacıyla kronolojik olarak sunulmaktadır.
Öncelikle Türkiye’de yapılan çalışmalar kitap, makale *tebliğ ve ansiklopedi
maddeleri+, tez ve tercüme tasnifiyle verilmektedir.
Kitaplar
1. Yüce, Nuri, Mukaddimetü'l-edeb : Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Ṣuṣter
Nüshası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1988.
2. Özek, Ali, Ez-Zemahşerî ve Arap Lügatçiliğindeki Yeri, İstanbul: Ensar
Neşriyat, 2006.17
3. Polat, Fethi Ahmet, İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen
Eleştiriler: Mu‘tezili Zemahşeri’ye Eş‘ari İbnül’l-Müneyyir’in Eleştirileri,
İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
4. Bilgin, Abdulcelil, Kur’ân’daki Deyimler ve Zemahşeri’nin Keşşaf’ı,
Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.18
5. Arpa, Enver, Zemahşeri’nin Tefsirdeki Yeri, Ankara: Ankara Okulu
Yayınları, 2012.
6. Yücel, Hasan, Osmanlı Tefsir Geleneğinde Ta’lika Kültürü (Mu’idzade
Muhammed b. Abdul-Aziz el-Mer’aşi’nin (983/1575) Naklu’s-Sifar’ı:
Ta’lika ala Mevadii’l-Hilaf beynez’z-Zemahşeri ve’l-Beydavi Adlı Eseri),
Kahramanmaraş: Ukde Kitaplığı, 2012.19
7. Kaya, Mehmet, İrab Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki
Rolü –Zemahşeri Örneği, Çorum: Bir Medya, 2014.20
8. Kaya, Mesut, Şerh ve Haşiyeleri Bağlamında el-Keşşaf’ın Tefsire Etkileri:
Tefsir Tarihine Bibliyografik Bir Katkı, Ankara: İlâhiyât, 2015.
Makaleler [ve Tebliğ & Ansiklopedi Maddeleri]
1. Cerrahoğlu, İsmail, ‚Zemahşerî ve Tefsiri‛, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 (1983): 68-95.
2. Yüce, Nuri, ‚Zemahşerî‛, İslam Ansiklopedisi, XIII (1985): 509-514.
3. Gümüş, Sadreddin, ‚Cürcânî ve Hâşiye ale’l-Keşşâf’ı: Keşşâf Tefsiri
Üzerine Haşiyesi‛, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5-6
(1987-1988): 177-190.
4. Yüce, Nuri, ‚Aksa’l-Ereb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), II, 289-290.
17 Bu çalışma aynı başlıkla doktora tezi olarak hazırlanmıştır (İstanbul Üniversitesi,
Edebiyat Fakültesi, 1973).
18 Bu çalışma aynı başlıkla doktora tezi olarak hazırlanmıştır (Ankara Üniversitesi, 2007).
19 Bu çalışma aynı başlıkla yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (Ankara Üniversitesi,
2012).
20 Bu çalışma aynı başlıkla doktora tezi olarak hazırlanmıştır (Atatürk Üniversitesi, 2014).
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[88]
5. Kılıç, Hulusi, ‚Esâsü’l-Belâga‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XI,
357.
6. Başaran, Selman, ‚el-Fâik fi Garîbi’l-Hadîs,‛ TDV İslâm Ansiklopedisi
(DİA), XII, 102.
7. Tülücü, Süleyman, ‚Zemahşerî’nin ‚Mukaddimetü’l-Edeb‛i
Hakkında‛, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Dergisi, 7 (1997): 101-104.
8. Pakiş, Ömer, ‚Rü’yetullah ile İlişkilendirilen Ayetlerin Mu’tezilî
Okuma Biçimi (Kadi Abdülcebbâr ve Zemahşerî Örneği)‛, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21 (2001/2): 55-79.
9. Özek, Ali, ‚el-Keşşâf‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXV, 329-330.
10. Çağmar, M. Edip, ‚ez-Zemahşerî ve el-Makâmât Adlı Eseri‛, Dicle
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV/1 (2002): 77-98.
11. Öztürk, Mustafa, ‚Mutezile ve Tefsir‛, Marife, 3/3 (2003): 87-103.
12. Benli, Mehmet Sami, ‚el-Mufassal‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XXX, 368-369.
13. Yüce, Nuri, ‚Mukaddimetü’l-Edeb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XXXI, 120-121.
14. Kiraz, Celil, ‚Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Allah’ın Bazı Sıfatlarıyla
İlgili Temsil, Mecâz ve İstiâre Algılamaları‛, Uludağ Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2 (2008): 519-568.
15. Sönmez, Selami, ‚Ebû’l-Kâsım Mahmûd Zemahşerî ve Eseri
Mukaddimetü’l-Edeb’in Didaktik Değeri‛, Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15/40 (2009): 147-169.
16. Sönmez, Mustafa, ‚Zemahşerî’nin ‚Keşşâf‛ında Cennetle İlgili
İfadelerin Tahlîli‛, EKEV Akademi Dergisi, 13/38 (2009): 137-158.
17. Polat, Fethi Ahmet, ‚Nuğbe/Nağbetü’r-Raşşâf min Hutbeti’lKeşşâf‛, Marife, 10/1 (2010): 211-215.
18. Erdim, Enes, ‚Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Bedi’ Sanatlarının
Kullanılışı,‛ Hikmet Yurdu, 4/8 (2011): 71-82.
19. Erdim, Enes, ‚Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Beyân İlminin Yeri,‛
Hikmet Yurdu, 4/8 (2011): 83-96.
20. İlmamedov, Rahman, ‚Zemahşeri’nin Mukaddimetü’l-Edeb’inde
Kur’an’la İlgili Terimler‛, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, 20/2 (2011): 191-208.
21. Erdim, Enes, ‚Zemahşeri’nin el-Keşşaf’ında Meani İlminin Yeri,‛ Dinî
Araştırmalar, 14/38 (2011): 75-94.
22. Yaşar, Hüseyin, ‚Selçuklular Devrinde Akılcı Bir Müfessir
Zemahşerî ve Düşünce Dünyamıza Etkisi‛, II. Uluslararası Selçuklu
Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu Selçuklularda Bilim ve Düşünce,
(2013), 1, 3-14.
23. Bayer, İsmail, ‚Gramer Kurallarının Hayat Anlayışına Yansıtılması:
Ez-Zemahşerî’nin Nahiv Makâmesi Örneği‛, Recep Tayyip Erdoğan
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2013): 211-226.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[89]
24. Dağ, Mehmet, ‚Zemahşerî Özelinde Kur’an’ın Mutezilî Yorumuna
Eleştiriler -Ekmelüddîn Bâbertî Örneği‛, Atatürk Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, 40 (2013): 67-91.
25. Öztürk, Mustafa, ‚Tefsirde Mutezile Ekolü‛, Tefsire Akademik
Yaklaşımlar, ed. M.A. Koç, İ. Albayrak, Ankara: Otto Yayınları, 2013,
I, 95-132.
26. Öztürk, Mustafa – Mehmet Suat Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 235-238.
27. İlmammedov, Rahman, ‚Zemahşeri’nin Mukaddimetü’l-Edeb Eserinin
Türk Dilleri İçin Önemi‛, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül
Sultanları Buluşması Bildiriler, (2014), 3, 549-556.
28. Kılıç, Mustafa, ‚Zemahşerî’nin Kıraatleri Kabul Şartları‛, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48 (2015): 149-184.
29. Kaya, Mesut, ‚El-Keşşâf’ta Gizli İ’tizâl: ez-Zemahşerî’nin Tefsir
Mukaddimesi Üzerinden Halku’l-Kur’an Tartışmaları‛, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 56/1 (2015): 107-135.
30. Kaya, Mesut, ‚Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı –
Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği-‚, Marife
15/1 (2015): 79-101.
Tezler21
1. Tunç, Cihad, ‚Zemahşeri ve Kelamının Ana Meseleleri‛, doçentlik
tezi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1976 (Akaid-Kelam).
2. Ören, Halis, ‚Keşşaf ve Nesefi Tefsirlerinde Hz. Musa İle İlgili
İsrailiyyat‛, yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1988 (Tefsir).
3. Malkoç, Mehmet Selman, ‚Nuğbetu’r-Raşşaf min Hutbeti'l-Keşşaf’ın
Tahkiki‛, yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1990 (Tefsir).
4. Ak, Mustafa Sabri, ‚Kâdı Abdü’l-Cebbar ve Mu‘tezile Tefsirindeki
Yeri‛, yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1992 (Tefsir).
5. Bilgin, Mustafa, ‚Tefsirde Mu‘tezile Ekolü‛, doktora tezi, Uludağ
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992 (Tefsir).
6. Atsız, Burhan, ‚Mu’tezile ve Tefsir Metodu‛, yüksek lisans tezi,
Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997 (Tefsir).
7. Alp, Musa, ‚Zemahşeri’nin Keşşaf’ında Mu’tezili Görüşlere Filolojik
Yaklaşımlar‛, yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1998 (Tefsir).
8. Kaya, Murat, ‚Zemahşeri’de Tasavvufi Kavramlar (Makamat
Örneği)‛, yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2006 (Tasavvuf).
21 Tamamlanan yüksek lisans ve doktora tezleri sunulmuştur.
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[90]
9. Altın, Mehmet, ‚Mu’tezile Görüşüne Temel Teşkil Eden Ayetlerin
Tahlili (Keşşaf ve Medarik Örneği)‛, yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008 (Tefsir).
10. Erdim, Enes, ‚Zemahşerî ve İbn ‘Atiyye’nin Tefsirlerine
Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım‛, doktora tezi, Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010 (Tefsir).
11. Akman, Şule, ‚Keşşaf’ta Mütevatir Olmayan Kıraatlar ve Tefsir
İlişkisi‛, yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2010 (Tefsir).
12. Özkızıl, Bekir, ‚Zemahşerî’nin Keşşâf Tefsiri’nde Peygamber Tefsîri
Uygulamaları‛, yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012 (Tefsir).
13. Kaplan, M. Ragıp, ‚Zemahşeri’nin el-Minhac fi Usuli’d-Din Eseri
Bağlamında Kelâmi Görüşleri‛, yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012 (Kelam).
14. Özel, Recep Orhan, ‚Keşşaf Tefsirinin Kur’an İlimleri Yönünden
İncelenmesi‛, doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2012 (Tefsir).
15. Bilik, Abdurrahim, ‚Zemahşerî’nin Ruusu’l-Mesail İsimli Eserinde
İlm-i Hilaf (Kitabu’n-Nikah Örneği)‛, yüksek lisans tezi, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013 (İslam Hukuku).
16. Çınar, Aziz, ‚Cârullah ez-Zemahşerî’nin el-Keşşâf İsimli Tefsirinde
Ehl-i Kitap‛, yüksek lisans tezi, Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013 (Tefsir).
17. Çelik, Hasan, ‚Tefsir Geleneğinde İntihal Olgusu: Medarik – Keşşaf
Örneği‛, yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2013 (Tefsir).
18. Bayer, İsmail, ‚Keşşâf Tefsirinde Belagat Uygulamaları‛, doktora
tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013 (Tefsir).
19. Özel, Harun, ‚Zemahşeri ve Nahiv İlmindeki Yeri‛, yüksek lisans
tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2014 (Arap Dili ve Belagatı).
20. Başkan, Mustafa, ‚Keşşâf’ta Fıkhu’l-Luga Uygulamaları‛, yüksek
lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014
(Tefsir).
21. Kılıç, Mustafa, ‚Zemahşeri’nin el-Keşşaf’ında Kıraat Olgusu‛,
doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014
(Tefsir).
22. Gedik, Şerif, ‚Keşşâf Tefsirine Göre Âyet ve Sûreler Arasındaki
Münasebet ve Âhenk‛, yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014 (Tefsir).
23. Siler, Aziz, ‚İbn Kuteybe’nin Garibi’l-Hadis ve ez-Zemahşeri’nin elFaik fi Garibi’l-Hadis Eserlerinin Sözlükçülük Açısından
Değerlendirilmesi‛, yüksek lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015 (Arap Dili ve Belagatı).
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[91]
24. Yazıcı, Elif, ‚Mu‘tezilî Müfessir Ebü’l-Kâsım el-Kâ‘bî’nin Kur’an ve
Yorum Anlayışı‛, yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi, 2013.
25. Çiçek, Hacı, ‚Zemahşeri ve Atwaqu’z-Zeheb fi’l-Mewa’iz we’l-Hutab
Adlı Eseri‛, doktora tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2013 (Tefsir).
Tercümeler
1. Ibrahim, Lutpi, ‚Allah’ın Sıfatları Hakkında Zemahşerî ve Beydâvî
Arasındaki Münakaşalar‛, çev. Selahattin Eroğlu, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29 (1987): 303-312.
2. Ibrahim, Lutpi, ‚Ez-Zemahşerî ve el-Beydâvî’ye Göre İlâhî Adâlet
Kavramı‛, çev. Emrullah Yüksel, Ömer Aydın, İstanbul Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2001):197-208.
3. Syamsuddin, Sahiron, ‚Âl-i İmrân Suresi’nin 7. Âyetindeki
Muhkemât ve Müteşabihât’a İlişkin Taberî ve Zemahşerî’nin
Görüşlerinin Analitik Bir İncelemesi‛, çev. Zülfikar Durmuş, Din
Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2/3 (2002): 265-281.
4. Syamsuddin, Sahiron, ‚Muhkem ve Müteşabih: Kur’an’ı Kerim’in 3.
Sure 7. Ayeti Hakkında Taberî ve Zemahşerî’nin Yorumları Üzerine
Analitik Bir Çalışma‛, çev. Yavuz Fırat, Bilimname: Düşünce
Platformu, 5/12 (2007/1): 201-219.
2.2. Batılı Araştırmalar
Bu bölümde Zemahşerî ve eserleri üzerine XVIII-XXI. yüzyıllar arasında
yapılan batılı çalışmalar, Türkçe araştırmalar gibi literatürdeki gelişimi takip
edebilmek amacıyla kronolojik olarak yer almaktadır. İlgili çalışmalar kitap,
makale, tez, edisyon ve tercüme tasnifiyle sunulmaktadır.
Kitaplar
1. Benzing, Johannes, Das chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift
der Muqaddimat al-Adab von Zamaxsari, Wiesbaden: F. Steiner, 1968.
2. Tartar, Georges, La Naissance de Jésus dans le Coran: Commentaires des
Exégètes Sunnistes Baydâwî, Râzî, Tabarî, Zamakcharî, Combs la Ville:
Centre Evangélique de témoignage et de dialogue Islamo-chrétien,
1992.
3. Lane, Andrew, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The
Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d.538/1144), Leiden: Brill, 2006.22
4. Rizzi, Massimo, Le Prime Traduzioni del Corano in Italia: Contesto
Storico e Attitudine de [sic] Traduttori. Ludovico Marracci (1612-1700) e
22 Bu çalışma ‚Al-Zamakhsharī (d. 538/1144) and his Qur’ān Commentary al-Kashshāf: A
Late Mu‘tazilite Scholar at Work‛ başlığıyla doktora tezi olarak hazırlanmıştır (University
of Toronto, 2003).
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[92]
la Lettura Critica del Commentario Coranico di al-Zamahsarî (1075-1144),
Torino: L’Harmattan Italia, 2007.23
5. Kouloughli, Djamel, Le Résumé de la Grammaire Arabe par Zamakšarī:
Texte, Traduction et Commentaires, Lyon: ENS Édition, 2007.
6. Rizzi, Massimo, Reading Marracci and the Kassâf Critically, Roma:
PISAI, 2009.
Makaleler [ve Ansiklopedi Maddeleri]
1. Poppe, Nikolaus, ‚Eine viersprachige Zamaxsarī- Handschrift‛,
Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft (ZDMG), 301
(1951): 301-332.
2. Kilito, A., ‚L’ecriture Arabe Classique D’apres les Seances de
Zamahšarī‛ Cahiers d ’Etudes Arabes et Islamiques, 4 (1977): 3-19.24
3. Diyāb, Wahīb, ‚Asās al-Balāghah is the Most Important
Contribution to Arabic by al-Zamakhshari‛, MArab, 3/3 (1979): 62-
64; MArab, 3/8 (1979): 27-29.25
4. Ibrahim, Lutpi, ‚az-Zamakhsharī: His Life and Works‛, Islamic
Studies, 19 (1980): 95-110.
5. Ibrahim, Lutpi, ‚The Relation of Reason and Revelation in the
Theology of al-Zamakhsharī and al-Baydāwī‛, Islamic Culture, 54
(1980): 63-74.
6. Ibrahim, Lutpi, ‚The Concept of Divine Justice according to alZamakhsharī and al-Baydāwī‛, Hamdard Islamicus, 3 (1980): 3-17.
7. Ibrahim, Lutpi, ‚The Concept of Ihbat and Takfir according to alZamakhsharī and al-Baydāwī‛, Die Welt des Orients, 11 (1980): 117-
121.
8. Ibrahim, Lutpi, ‚The Questions of the Superiority of Angels and
Prophets between az-Zamakhsharī and al-Baydāwī‛, Arabica 28,
(1981): 65-75.
9. Ibrahim, Lutpi, ‚The Place of Intercession in the Theology of alZamakhsharī and al-Baydāwī‛, Bulletin o f Christian Institutes of
Islamic Studies, 4 (1981): 27-35.
10. Ibrahim, Lutpi, ‚A Comparative Study of the Views of alZamakhsharī and al-Baydāwī about the Position of the Grave
Sinner‛, Islamic Studies, 21/1 (1982): 55-74.
11. Ibrahim, Lutpi, ‚Discussions about the Attributes of God between
al-Zamakhsharī and al-Baydāwī‛, Hamdard Islamicus, 5 (1982): 3-23.
12. Ibrahim, Lutpi, ‚The Problem o f the Vision of God in the Theology
of al-Zamakhsharī and al-Baydāwī‛, Die Welt des Orients, 13 (1982):
107-113.
23 Bu çalışma ‚Marracci Rilegge al-Zamahsarî: Le Citazioni del Tafsîr al-Kassâf All’interno
della Traduzione Coranica Alcorani Textus Universus‛ başlığıyla lisans tezi olarak
hazırlanmıştır (Roma: Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamistica, 2006).
24 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.241.
25 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.241.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[93]
13. Aigus, Dionisus A., ‚Some Bio-Bibliographical Notes on Abu’lQasim Mahmud ibn ‘Umar al-Zamakhsharī‛, Al-Arabiyya, 15 (1982):
108-130.26
14. Yüce Nuri, – Johannes Benzing, ‚Chwaresmische Worter und Satze
aus einer choresmtürkischen Handschrift der Muqaddimat alAdab‛, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft
(ZDMG), 135 (1985): 92-103.27
15. Rippin, Andrew, ‚al-Zamakhsharī‛, The Encyclopedia of Religion,
London: N.Y. and Collier-Macmillan, 1986, XVI, 554-555.
16. Madelung, Wilferd, ‚The Theology o f al-Zamakhsharī‛, Actas del X
II Congreso de la U.E.A.I. (Malaga, 1984), Union Européenne
d’Arabisants et d’lslamisants (Madrid, 1986): 485-495.
17. Bencheikh, Omar, ‚Lexique grammatical de Zamahsari‛ Materiaux
Arabes et Sudarabiques, 1 (1987): 137-65, 217, 219.28
18. Vadet, J.C., ‚Les Grands Thémes de l’Adab dans le Rabī’ al-Abrār
d’al-Zamakhsharī‛, Revue des Etudes Islamiques, 58 (1990-1): 189-205.29
19. Syamsuddin, Sahiron, ‚Muhkam and Mutashābih: An Analytical
Study of al-Ṭabarī’s and al-Zamakhsharī’s Interpretations of Q.3:7‛,
Journal of Qur'anic Studies, 1/1 (1999): 63-79.
20. Zubir, Badri Najib, ‚Departure from Communicative Norms in the
Qur’an: Insights from al-Jurjānī and al-Zamakhsharī‛, Journal of
Qur’anic Studies, 1/1 (2000): 69-81.
21. Versteegh, C.H.M., ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam
(New Edition, 2002), XI, 432-434.
22. Madelung, Wilferd, ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam
(New Edition, 2004), XII Suppl., 840-841.
23. Mourad, Suleiman A., ‚The Survival of the Mu‘tazila Tradition of
Qur’anic Exegesis in Shī‘ī and Sunnī Tafasīr‛, Journal of Qur’anic
Studies, 12 (2010): 83-108.
24. Lane, Andrew, ‚You Can’t Tell a Book by its Author: A Study of
Mu‘tazilite Theology in al-Zamakhsharī’s (d. 538/1144) Kashshāf‛,
Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 75/01 (2012): 47-
86.30
25. Ahmed Asad Q. – Margaret Larkin, ‚The Hāshiya and Islamic
Intellectual History‛, Oriens 41/3-4 (2013): 213-216.
26. Saleh, Walid A., ‚The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on
al-Kashshāf‛, Oriens 41/3-4 (2013): 217-259.
26 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.237.
27 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.242.
28 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.241.
29 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.242.
30 Yazarın Al-Zamakhsharī (d. 538/1144) and his Qur’ān Commentary al-Kashshāf: A Late
Mu‘tazilite Scholar at Work başlıklı doktora tezinden (University of Toronto, 2003) ürettiği
makalesidir.
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[94]
27. Saleh, Walid A., ‚The Hāshiya of Ibn al-Munayyir (d. 683/1284) on alKashshāf of al-Zamakhsharī‛, Books and Written Culture of the Islamic
World Studies Presented to Claude Gilliot on the Occasion of His 75th
Birthday, ed. Andrew Rippin, Roberto Tottoli, Boston - Leiden: Brill,
2015, 86-90.
Tezler
1. Weil, Gotthold, ‚Die Behandlung des Hamza-Alif in Arabischen
besonders nach der Lehre von al-Zamakhsharī und Ibn al-Anbārī‛,
doktora tezi, Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin, 1905.
2. Al-Hassani, Bahija Baqir, ‚A Biography of al-Zamakhshari with a
Critical Edition of Part of Rabī’ al-Abrār‛, doktora tezi, University of
Cambridge, 1965.
3. Ibrahim, Lutpi, ‚The Theological Questions at Issue between azZamakhsharī and al-Baydāwī with Special reference to al-Kashshāf
and Anwār al-Tanzīl‛, doktora tezi, Edinburgh University, 1977.31
4. Muhammed, Abdulhalîm b., ‚A Critical Edition of Ru’ūs al-Masā’il
by al-Zamakshari (d.538H/1144)‛, doktora tezi, University of St.
Andrews, 1977.
5. Schub, Michael B., ‚Linguistic Topics in Zamakhsharī’s
Commentary on the Qur’ān‛, doktora tezi, University of California,
Berkeley, 1977.
6. Yüksel, Azmi, ‚Al-Zamakhsharī’s Life and a Critical Edition of His
Dīwān‛, doktora tezi, Durham University, 1979.
7. Ellul, Joseph Paul, ‚Qur’ânic Uses of the Root Kh-l-f According to alZamakhsarî, al-Razî, and al-Baidawî, lisans tezi, PISAI, 1986.
8. Zubir, B. N., ‚Balāgha as an Instrument of Qur’ān Interpretation: A
Study of al-Kashshāf‛, doktora tezi, London University, 1999.
9. Ullah, Kifayat, ‚Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s (d. 538/1144)
Mu‘tazilite Exegesis of the Qur’ān‛, doktora tezi, Georgetown
University, 2013.
Edisyon ve Tercüme
1. Anthologia sententiarum Arabicarum, ed. Hendricus Albertus
Schultens, Leiden, 1772.
2. Samachschari’s Goldene Halsbänder (Atwāq al-Dhahab), haz. Heinrich
Leberecht Fleischer, Leipzig: Carl Heinrich Reclam, 1835.
3. Samachschari’s Goldene Halsbänder, haz. Joseph von HammerPurgstall, Wien: Gedrucktbey A. Strauss’s sel. Witwe, 1835.
4. Samachscharis Goldne Halsbänder, çev. Gustav Weil, Stuttgart, 1836.
5. Samachscharii Lexicon Arabicum Persicum, haz. J. G. Wetzstein,
Lipsiae: I.A. Barth, 1850.
31 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.238.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[95]
6. Kitâbu’l-Cibâl ve’l-Emkine ve’l-Miyâh, ed. T. W. J. Juynboll, Leiden,
1856.
7. Al-Mufassal, opus de re grammatica Arabicum, ed. Jens Peter Broch
Christianiae: 1859.
8. Kitāb Atw āq al-Dhahab fī al-Mawā‘iz wa-al-Khutab=Les colliers d’or:
Allocutions Morales, çev. C. Barbier de Meynard, Paris: Imprimerie
Nationale, 1876.
9. Beiträge zur Erklärung des Mufassal, haz. Ernst Trumpp, Münih, 1878.
10. Die Maqâmen des Zamakhšarî, çev. Oskar Rescher, Greifswald: E.
Panzig, 1913.
11. Kitâb al-Mufassal: Extraits Choisis, haz. Henri Pérès, Alger: Impr.
Officielle, 1947.
12. ‚Al-Kasshâf `an Haqâ’iq al-tan’zîl: Théorie Mu`tazilite à Propos des
Kabâ’ir‛, çev. Maurice Borrmans, Etudes Arabes – Dossiers, 67-68
(1984-1985): 97-101.
13. ‚Al-Kasshâf `an Haqâ’iq al-Tanzîl: La Foi et les Oeuvres‛, çev.
Maurice Borrmans, Etudes Arabes – Dossiers, 67-68 (1984-1985): 102-
103.
14. A Mu‘tazilite Creed of az-Zamahsharī (d.538/1144): el-Minhāc fī Usūli’dDīn, ed. ve terc. Sabine Schmidtke, Wiesbaden: Deutsche
Morgenlandische Gesellschaft, 1997.
Sonuç ve Değerlendirme
İlahiyat araştırmaları içerisinde ilk Zemahşerî çalışması Ali Özek tarafından
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde, 1973 yılında bir
doktora tezi (Ez-Zemahşerî ve Arap Lügatçiliğindeki Yeri) olarak hazırlanmıştır.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla Zemahşerî hakkında yayınlanan kitapların
sayısı sekizdir. Bunlardan dört tanesi, iki doktora ve iki yüksek lisans tezinin
yayınlanması şeklindedir.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla Zemahşerî ve eserleri hakkında yapılan
ilahiyat tezlerinin sayısı yirmi ikidir. Bu tezlerden en kadim olanları
yukarıda zikrettiğimiz 1973 tarihli Ali Özek’in doktora tezi ve 1976 yılında
Cihad Tunç tarafından Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde AkaidKelam alanında hazırlanan Zemahşeri ve Kelamının Ana Meseleleri başlıklı bir
doçentlik tezidir. Tefsir alanında on yüksek lisans tezi, altı doktora tezi
yapılmıştır. Konuların genel olarak dağılımı şu şekildedir: İsrailiyyat, filoloji,
müfessirler arası karşılaştırma (en-Nesefî, İbn ‘Atiyye), kıraatler, Peygamber
tefsiri uygulamaları, ‘ulûmu’l-Kur’ân, Ehl-i Kitap ve ayet ve sureler
arasındaki münasebet. Bununla birlikte Tefsir tarihinde Mu’tezile tefsirini
ele alan yüksek lisans ve doktora tezleri içerisinde Zemahşerî temel
araştırma konuları arasında olmuştur.
Diğer İslam bilimlerindeki dağılım şu şekildedir: Kelam alanında el-Minhâc
konulu bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Tasavvufta bir yüksek lisans
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[96]
tezi yapılmış ve konusu el-Makâmât’tır. İslam Hukuku alanında yapılan bir
yüksek lisans tezi, Ruusu’l-Mesâ’il üzerinedir. Arap Dili ve Belagatı alanında
iki yüksek lisans tezi yapılmıştır. Tezlerden biri Zemahşerî ve nahiv ilmi
üzerine odaklanmaktadır. Diğeri de el-Fâik fî Garîbi’l-Hadis eserini inceler.
Bununla birlikte devam eden tezler içerisinde ‚Zemahşeri ve Hadis‛ üzerine
Hadis alanında bir doktora çalışması yapılmaktadır.
Tefsir tarihi tezleri içerisinde müfessirler ve tefsirleri hakkında yapılan
tezleri incelediğinde şöyle bir sonuçla karşılaşılmaktadır: Müfessirler
içerisinde en fazla çalışma er-Râzî (ö.606/1210) ve tefsiri üzerine yapılmıştır.
Er-Râzî’yi sırayla Zemahşerî, Elmalılı Hamdi Yazır (1878-1942), el-Mâturîdî
(ö.333/944), et-Taberî (ö.310/923), el-Âlûsî (ö.1270/1854), İbn Kesîr
(ö.744/1373), el-Kurtubî (ö.671/1273), Mukatil b. Suleymân (ö.150/767), elBeydâvî ve İsmail Hakkı Bursevî (ö.1137/1725) araştırmaları takip
etmektedir.32 Bununla birlikte tezler içerisinde Zemahşerî şerh ve hâşiyeleri
konusundaki çalışmaların azlığı dikkat çekmektedir.
Bu çalışmada listelenen makalelerin *ve tebliğ & ansiklopedi maddeleri+
temel alanları Tefsir, Kelam, Arap Dili ve Tasavvuf’tur. Bu çalışmalar
ağırlıklı olarak Zemahşerî’nin tefsirinin, eserlerinin ve el-Keşşâf şerhlerinin
incelenmesi üzerine odaklanmaktadır. Zemahşerî araştırmaları içerisinde
sadece İngilizceden yapılan tercümeler olduğu görülmektedir. Bu
tercümeler Lutpi İbrahim ve Sahiron Syamsuddin’in çalışmalarından
yapılmıştır ve sayıları dörttür.
Bu bağlamda Türkiye’de ve Batı’da yayınlanan iki farklı İslam
ansiklopedisindeki Zemahşerî maddelerini değerlendirmek istiyoruz.
Kronolojik olarak daha önce yayınlanan madde The Encyclopaedia of Islam’da
C.H.M. Versteegh tarafından hazırlanmıştır. Zemahşerî’nin hayatı, hocaları,
öğrencileri, Şu’ubiyye ve eserleri maddenin temel yapısını
oluşturmaktadır.33 TDV İslâm Ansiklopedisi’nin (DİA) Mustafa Öztürk ve
Mehmet Suat Mertoğlu tarafından hazırlanan Zemahşerî maddesinin
içeriğini müfessirin hayatı, hocaları, öğrencileri, Mu‘tezile mezhebi, tefsiri
(el-Keşşâf), eserleri ve hakkında yapılan çalışmalar teşkil etmektedir.34
The Encyclopaedia of Islam’da Zemahşerî dil ve gramer ekseninde
sunulmuştur. Bir müfessirden ziyade dilci olarak Zemahşerî ve gramere
ilişkin çalışmaları maddede ele alınmıştır. Ansiklopedinin ek cildinde
32 Krş. Esra Gözeler, ‚İlâhiyat Fakültelerinde Kur’ân ve Tefsir Çalışmaları‛, Türkiye Bilimler
Derlemeler Dergisi, 2/1 (2009): 91-103; Ömer Kara, ‚Türkiye’de Tefsir Akademyasının
Gelişim Süreci‛, Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, ed. Bilal Gökkır ve diğ. (İstanbul:
İlim Yayma Vakfı, 2010): 607-636; Faruk Tuncer, ‚Tefsir Üzerine Yapılan Çalışmalar
Üzerine Bir Değerlendirme‛, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/26 (2012):
162; Mehmet Kara, ‚Türkiye’de Kur’an ve Tefsir Araştırmaları (1960-1971)‛, yüksek lisans
tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
33 C.H.M. Versteegh, ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam (EI), XI, 432-434.
34 Mustafa Öztürk – Mehmet Suat Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XLIV, 235-238.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[97]
(Supplement) Wilferd Madelung tarafından hazırlanan ‚Al-Zamakhsharī‛
maddesi bu beklentilere bir cevap sunabilir. Zira maddede Tefsir (el-Keşşâf),
Kelam (el-Minhâj), Hadis (el-Fâ’ik) ve Edeb (el-Mustaksâ) alanlarındaki
eserleri özelinde temel bilgiler verilmiştir.35 TDV İslâm Ansiklopedisi’nin
Zemahşerî maddesi ise özellikle tefsiri ve eserlerine, hakkında yapılan
çalışmalara dair daha sistematik ve ayrıntılı bilgiler içermektedir. Diğer
taraftan The Encyclopaedia of Islam Zemahşerî araştırmaları hakkında bilgi
sunmaz. Dikkat çeken diğer bir nokta The Encyclopaedia of Islam Zemahşerî
üzerine ek madde ile birlikte, sadece iki maddeye sahiptir. TDV İslâm
Ansiklopedisi’de ise Zemahşerî ve eserleri üzerine yedi farklı madde yer alır.36
Batı’da Zemahşerî araştırmalarının tarihi XVIII. yüzyılla başlatılabilir. Edebî
metinlerden oluşan Nevâbiğu’l-Kelim adlı eser 1772 yılında Hendricus
Albertus Schultens tarafından, Latince tercümesiyle, neşredilmiştir.37
Atvâku’z-Zeheb XIX. yüzyılda batılı araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Bu
eserin Heinrich Leberecht Fleischer (1801-1888), Joseph von HammerPurgstall (1774-1856), Gustav Weil (1808-1889) ve C. Barbier de Meyrand
tarafından Almanca ve Fransızca tercümeleriyle birlikte yayınlanmış
nüshaları mevcuttur.38 XIX. yüzyılda el-Mufassal oryantalistlerin neşrettiği
eserlerden biridir. Bu yüzyılda Kur’an’ın el-Keşşâf tefsiri ile birlikte bir
nüshası neşredilmiştir.39 Bu noktada XVIII ve XIX. yüzyılda batılı
araştırmacıların Zemahşerî çalışmalarının ve neşirlerinin ilgisinin ‘dil ve
edebî metinler’ üzerine olduğunu söylemek mümkündür. El-Keşşâf batılı
araştırmacıların ilgisini ağırlıklı olarak 20. yüzyılda çekmiştir. Lutpi
Ibrahim’in yayınlanmamış doktora tezinden üretilen makaleleri40 ‘akıl ve
vahiy ilişkisi,’ ‘ilahi adalet’, ‘ihbat ve tekfir’, ‘melekler’, ‘şefaat’, ‘büyük
günah’, ‘Allah’ın sıfatları’ gibi kelamî konular çerçevesinde Zemahşerî ve elBeydâvî’nin karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi üzerine odaklanmıştır.
XX. ve XXI. yüzyıllarda Kelam disiplini çerçevesinde Batı’da Wilferd
35 Wilferd Madelung, ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam (EI), XII Suppl., 840-841.
36 Nuri Yüce, ‚Aksa’l-Ereb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), II, 289-290; Hulusi Kılıç,
‚Esâsü’l-Belâga‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XI, 357; Selman Başaran, ‚el-Fâik fi
Garîbi’l-Hadîs‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XII, 102; Ali Özek, ‚el-Keşşâf‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XXV, 329-330; Mehmet Sami Benli, ‚el-Mufassal‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XXX, 368-369; Nuri Yüce, ‚Mukaddimetü’l-Edeb‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XXXI, 120-121; Mustafa Öztürk – Mehmet Suat Mertoğlu,
‚Zemahşerî‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 235-238.
37 Mustafa Öztürk – Mehmet Suat Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XLIV, 237.
38 Öztürk – Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 238; Türkiye’de
Etvâku’z-Zeheb üzerine Tefsir alanında bir doktora tezi yapılmıştır. Bkz. Hacı Çiçek,
‚Zemahşeri ve Atwaqu’z-Zeheb fi’l-Mewa’iz we’l-Hutab Adlı Eseri‛, doktora tezi, İnönü
Üniversitesi, 2013.
39 The Qoran: with the Commentary of the Imam Aboo al-Qasim Mahmood bin ‘Omar alZamakhshari, entitled The Kashshaf ‘an Haqaiq al-Tanzil, ed. W. Nassau Lees and Mawlawis
Khadim Hosain and Abd al-Hayi (Calcutta: W.N. Lees, 1856).
40 Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary, s.238.
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[98]
Madelung ve Sabine Scmidtke’nin Mutezile mezhebi konusundaki
çalışmaları, Zemahşerî araştırmalarına farklı bir aşama oluşturmaktadır.
Yakın dönemde Batı’da Zemahşerî ve el-Keşşâf üzerine en ayrıntılı çalışma
Andrew Lane tarafından gerçekleştirilmiştir. A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d.538/1144)41 başlıklı
çalışması 2003 yılında tamamlanan doktora tezidir. Bu çalışmadaki temel
tartışma el-Keşşâf’ın Mu‘tezilî bir tefsir olmadığına ilişkin bir çerçevedir.
Lane’in tezinden on yıl sonra bu tartışmayı Kifayat Ullah doktora tezinin
konusuna taşımaktadır. Ullah Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s (d.538/114)
Mu‘tezilite Exegesis of the Qur’ān başlıklı çalışmasında Lane’in ‘Zemahşerî’nin
Mu‘tezilî tefsirinden dolayı tanınmış olmasına rağmen aslında tefsirinin bu
ekolü temsil etmediği’ şeklindeki temel tezini aktarmaktadır. Bu bağlamda
Ullah kendi tezinin Mu‘tezilî gelenek içerisinde Zemahşerî’nin Kur’an
tefsirine odaklandığını ifade etmekte ve sadece ed-Duhân ve el-Kamer
surelerinin tefsirlerine dayanarak el-Keşşâf’ın Mu‘tezilî bir tefsir olmadığı
sonucuna varan Lane’in, bu tezinin doğru olmadığını tartışmaktadır.42
Böylece el-Keşşâf üzerine Batı’da yapılan bu çalışmalar, Tefsir tarihi
değerlendirmeleri/yaklaşımları açısından iki farklı sonuca ulaşmaktadır.
Bu değerlendirmeler daha genel bağlamda şu soruları zihinlere
taşımaktadır: Bir Tefsir çalışmasının temel ekseni nedir? Ya da bir
araştırmayı Tefsir çalışması yapan nedir? Tefsir araştırmasının konusunun
ve ekseninin sınırlarını belirlemek nasıl mümkündür? Herhangi bir çalışma
konuyla ilgili kendinden önceki araştırmaların neresinde durmaktadır? Bu
ve benzeri sorular bugün örneğin Tefsir alanında belirlenecek bir tez
konusunun başlangıç süreçlerini teşkil etmektedir. Bu soruya verilebilecek
ilk cevap bir Tefsir araştırmasının, klasik Tefsir tanımıyla olan yöntemsel
bağı çerçevesinde bir zemin oluşturması olacaktır. Bu bağlamda da
Kur’an’ın nüzul tarihi, Sahâbe ve Tâbiûn dönemi tefsir yaklaşımları, Tefsir
araştırmalarının eksenini ve yöntemini belirlemektedir. Daha ayrıntılı alt
başlıkları ele alarak tarih ve literatür içerisinde dikey bir düzlemde
yapılacak çalışmalar, Tefsir araştırmalarındaki tekrarları ve yöntemsel
sorunları gidermek konusunda katkı sağlayabilir.
41 Kitap ile ilgili değerlendirmeler için bkz. Karen Bauer, ‚A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144). By Andrew Lane.
Texts and Studies in the Qur’an, vol. 2. Leiden: BRILL, 2006. Pp. xxiv + 418‛, Journal of the
American Oriental Society, 126/3 (2006): 435-437; Bruce Fudge, ‚A Traditional Mu’tazilite
Qur’an Commentary: The Kashshaf of Jar Allah al-Zamakhshari‛, Journal of Qur'anic
Studies, 8/2 (2006): 131-134; Suleiman A. Mourad, ‚Andrew J. Lane, A Traditional
Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144)
(Texts and Studies on the Qur’an 2). Brill, Leiden and Boston 2006. Pp. xxiv + 424‛, Journal
of Semitic Studies, 52 (2007): 409-411; Yashab Tur, ‚Andrew J. Lane: A Traditional
Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī, Leiden -
Boston: Brill 2006, xxiii+418 pp.‛, Islam & Science 5/1 (2007): 73-74.
42 Kifayat Ullah, ‚Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s (d.538/114) Mu‘tezilite Exegesis of the
Qur’ān‛, doktora tezi, Georgetown University, 2013, s.14.
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[99]
Kaynakça
Başaran, Selman, ‚el-Fâik fi Garîbi’l-Hadîs‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),
XII, 102.
Bauer, Karen, ‚A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf
of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144). By Andrew Lane. Texts and
Studies in the Qur’an, vol. 2. Leiden: BRILL, 2006. Pp. xxiv + 418‛,
Journal of the American Oriental Society, 126/3 (2006): 435-437,
Benli, Mehmet Sami, ‚el-Mufassal‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXX, 368-
369.
Çiçek, Hacı, ‚Zemahşeri ve Atwaqu’z-Zeheb fi’l-Mewa’iz we’l-Hutab Adlı
Eseri‛, doktora tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2013.
Fudge, Bruce, ‚A Traditional Muctazilite Qur?an Commentary: The Kashshaf
of Jar Allah al-Zamakhshari‛, Journal of Qur'anic Studies, 8/2 (2006):
131-134.
Gözeler, Esra, ‚İlâhiyat Fakültelerinde Kur’ân ve Tefsir Çalışmaları‛, Türkiye
Bilimler Derlemeler Dergisi, 2/1 (2009): 91-103.
Kara, Mehmet ‚Türkiye’de Kur’an ve Tefsir Araştırmaları (1960-1971)‛,
yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
Kara, Ömer, ‚Türkiye’de Tefsir Akademyasının Gelişim Süreci‛, Tarihten
Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, ed. Bilal Gökkır ve diğ., İstanbul: İlim
Yayma Vakfı, 2010, 607-636.
Kaya, Mesut, ‚El-Keşşâf’ta Gizli İ’tizâl: ez-Zemahşerî’nin Tefsir
Mukaddimesi Üzerinden Halku’l-Kur’an Tartışmaları‛, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 56/1 (2015): 107-135.
Kılıç, Hulusi, ‚Esâsü’l-Belâga‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XI, 357.
Lane, Andrew, ‚Al-Zamakhsharī (d. 538/1144) and his Qur’ān Commentary
al-Kashshāf: A Late Mu‘tazilite Scholar at Work‛, doktora tezi,
University of Toronto, 2003.
Lane, Andrew, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān Commentary: The Kashshāf of
Jār Allāh al-Zamakhsharī (d.538/1144), Leiden: Brill, 2006.
Madelung, Wilferd, ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam (New
Edition, 2004), XII Suppl., 840-841.
Esra GÖZELER
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[100]
Mourad, Suleiman A., ‚Andrew J. Lane, A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144)
(Texts and Studies on the Qur’an 2). Brill, Leiden and Boston 2006. Pp.
xxiv + 424‛, Journal of Semitic Studies, 52 (2007): 409-411
Özek, Ali, ‚el-Keşşâf‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXV, 329-330.
Öztürk, Mustafa – Mehmet Suat Mertoğlu, ‚Zemahşerî‛, TDV İslâm
Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 235-238.
Rizzi, Massimo, ‚Marracci Rilegge al-Zamahsarî: Le Citazioni del Tafsîr alKassâf All’interno della Traduzione Coranica Alcorani Textus
Universus‛, lisans tezi, Roma: Pontificio Istituto di Studi Arabi e
d’Islamistica, 2006.
Saleh, Walid A., ‚The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on alKashshāf‛, Oriens 41/3-4 (2013): 219-220
The Qoran: with the Commentary of the Imam Aboo al-Qasim Mahmood bin ‘Omar
al-Zamakhshari, entitled The Kashshaf ‘an Haqaiq al-Tanzil, ed. W.
Nassau Lees and Mawlawis Khadim Hosain and Abd al-Hayi,
Calcutta: W.N. Lees, 1856.
Tuncer, Faruk, ‚Tefsir Üzerine Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir
Değerlendirme‛, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/26
(2012): 149-177.
Tur, Yashab, ‚Andrew J. Lane: A Traditional Mu‘tazilite Qur’ān
Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī, Leiden -
Boston: Brill 2006, xxiii+418 pp.‛, Islam & Science 5/1 (2007): 73-74.
Ullah, Kifayat, ‚Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s (d.538/114) Mu‘tezilite
Exegesis of the Qur’ān‛, doktora tezi, Georgetown University, 2013.
Versteegh, C.H.M., ‚Al-Zamakhsharī‛, The Encyclopaedia of Islam (New
Edition, 2002), XI, 432-434.
Yüce, Nuri, ‚Aksa’l-Ereb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), II, 289-290.
Yüce, Nuri, ‚Mukaddimetü’l-Edeb‛, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXI,
120-121.
Ankara Üniversitesi (E-Kaynaklar),
ZEMAHŞERÎ ARAŞTIRMALARI: BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ
Kelâm Araştırmaları Dergisi
Journal of Kalâm Researches
[KADER-e-ISSN: 1309-2030]
C.: 14, S.: 1
V.: 14, I.: 1
2016
[101]
Ebrary Academic Complete E-kitap Veritabanı,
2015).
EBSCOhost,
Eylül 2015).
Harvard University Library Catalog,
(erişim: 09 Eylül 2015).
İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) İlahiyat Fakülteleri Tezler Veritabanı,
2015).
İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) İlahiyat Makaleler Veritabanı,
Eylül 2015).
İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphane Kataloğu,
JSTOR Art & Science I –II-III Collections,
Eylül 2015).
Oxford University Library, SOAS (School of Oriental and African Studies)
Library,
Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamistica (PISAI) Library Catalog,
ProQuest Dissertations and Theses Global,
17 Eylül 2015).
Staatsbibliothek zu Berlin,
Eylül 2015).
The Database of Arabic Literature in Western Research (DAL),
Konular
- Arapça Cümle Örnekleri-5 İstekte Bulunmak
- Arapça Cümle Örnekleri-6 Havalimanındayım
- Arapça Cümle Örnekleri-7 Gümrükteyim
- Arapça Cümle Örnekleri-8 Döviz İşleri
- Arapça Cümle Örnekleri – 9 Taksideyim
- Arapça Cümle Örnekleri-10 Oteldeyim
- Arapça Cümle Örneklerim-11 Otelde İhtiyaçlarım
- Arapça Cümle Örnekleri-12 Otel Şikayetlerim
- Arapça Cümle Örnekleri-13 Kahvaltıdayım
- Arapça Cümle Örnekleri-14 Otelden Ayrılıyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-15 Lokantadayım
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-1
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-2
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-3
- Arapça Cümle Örnekleri-16 (Lokanta) Salatalarım
- Arapça Cümle Örnekleri-17 (Lokanta) Çorbalarım
- Arapça Cümle Örnekleri-18 (Lokanta) Et Seçeneklerim
- Arapça Cümle Örnekleri-19 Lokantadan Hesap İsterken…
- Arapça Cümle Örnekleri-20 Lokanta Şikayetlerim
- Arapça Cümle Örnekleri-21 Kahve-Tatlı İstiyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-22 Uçak Bileti Satın Alıyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-23 Tren Bileti Satın Almak
- Arapça Cümle Örnekleri-24 Otobüs Bileti Satın Alıyorum.
- Arapça Cümle Örnekleri-25 Şehir Turundayım
- Arapça Cümle Örnekleri-26 Bir Yeri Gezmek İstiyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-27 Spordayım
- Arapça Cümle Örnekleri-28 Ayrıntılı Tanışma Cümleleri-1
- Arapça Tanışma Cümleleri-29 Ayrıntılı Tanışma Cümleleri-2
- Arapça Cümle Örnekleri-30 Hava Durumu
- Arapça - Türkçe Sözlük