Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.esosder.org
Electronic Journal of Social Sciences ISSN:1304-0278

Yaz-2016 Cilt:15 Sayı:58 (998-1017) Summer-2016 Volume:15 Issue:58
ANTAKYA ARAP ORTODOKSLARINDA DĐNSEL MÜZĐK
UYGULAMALARI1
RELIGIOUS MUSIC PRACTISES IN ANTAKYA ARABIAN ORTHODOX
DOI:10.17755/esosder.68837
Derya KARABURUN DOĞAN2
Banu MUSTAN DÖNMEZ3
Öz
Bu çalışmada, Antakya Ortodoks Kilisesi dinsel müzik uygulamaları, kültürel ve müziksel analiz bakımından
incelenmiştir. Günümüzde Antakya’da farklı etnisitelere ait olup Ortodoks mezhebine bağlı azınlık vakfı
statüsünde 6 adet kilise bulunmaktadır. Genel olarak Kiliselerine Arapça ve Türkçe adlar veren Arap Ortodoks
Cemaati, Antakya Arap Ortodoks Patrikliği’ne bağlıdır.
Çalışmada, dinsel müzik-sosyo-kültürel yapı-kimlik ilişkisi, Antakya Ortodoks Cemaati özelinde ele alınmıştır.
Çalışmada, öncelikle Antakya Arap Ortodoks Cemaatinin bölgedeki demografik dağılımı üzerinde durulmuş,
daha sonra Arap Ortodoksların müzikleri; kilise ayin müzikleri, cenaze müzikleri ve düğün müzikleri olarak
gruplandırılmıştır. Yapılan bu müziklerde, Đncil metinlerinin ve diğer ilahilerin müziksel icrası, müziksel yapı ve
işlev bakımından incelenmiştir.
Araştırmada ayrıca, Antakya Arap Ortodoks Kilise korolarında icra edilen eserlerin form ve repertuar
analizlerine yer verilmiştir. Antakya Arap Ortodokslarında dinsel müzik icrasının tecvitli/entonasyonlu icra
(Arapça Đncil metinleri) ve ezgisel/makamsal icra (Azizlerin sözleri) olmak üzere iki temel müziksel üsluptan
oluştuğu saptanmıştır. Tecvitli icra geleneğinin Yakın Doğu Sami-Arap ırklarına ait bir kutsal metin icra biçimi
olduğu ve merkezleri Suriye ve Lübnan’da olan Antakya Arap Ortodokslarının bu geleneği dinsel müziklerinde
uyguladıkları saptanmıştır. Ezgisel/makamsal icranın Geleneksel Türk Sanat Müziği ile aynı makamsal yapıda
olduğu ancak farklı adlarla adlandırıldığı; ilahilerin performansı sırasında dem tutularak ezginin dem üzerine
söylendiği, ilahilerin makamsal özellikler taşıdığı gözlemlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Antakya Arap Ortodoksları, Dinsel Müzik, Cemaat, Etnisite, Kültür.
Abstract
Antakya Orthodox church religious music practises were studied and analyzed culturally and musically.
Nowadays Antakya has 6 churches which are connected to Orthodox sect in minority foundation status. Arabian
Orthodox community which usually gives Turkish and Arabic names to their churches are bound to Antakya
Arabian Orthodox Patriarchate.
In this study, religious-social/cultural structure-identity relations were especially observed in Antakya Orthodox
sect. Firstly in this study the focus was on demographic distribution of Antakya Orthodox sect in the region, but
later it was divided into groups as, Arabian Orthodox music, church liturgy music, funeral music and wedding
music. In these music genres, biblical text and other chant’s musical doings, musical structure, and functions
were examined.
Also in this study, Antakya Arabian Orthodox church choir performances’ form and repertoire analyses were
included. Antakya Arabian Orthodox religious music performances can be divided into two basic musical tones,
tajweed performance tradition determined to belong to Near East Sami-Arabian race, which is a sacred text
performance centered in Syria and Lebanon. Antakya Arabian Orthodoxes are using this tradition on their
religious music. Tune/rank with Traditional Turkish Art Music but it’s named differently.
Keywords: Antakya Arab Orthodox, Religious Music, Community, Ethnicity, Culture.

1
Bu çalışma, 26-27 Nisan 2012 tarihinde, Đstanbul Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi’nde “Din ve Müzik” başlıklı
ulusal sempozyumda bildiri olarak sunulmuş ve tam metni basılmamıştır.
2
İnönü Üniversitesi Güzel SanatlarveTasarım Fakültesi, Müzik Bölümü, dkaraburun@gmail.com
3
İnönü Üniversitesi Güzel SanatlarveTasarım Fakültesi, Müzik Bölümü, banu.donmez@inonu.edu.tr
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
999
Giriş
Kültür, insanların yaşamları içerisindeki her davranışı derinden etkiler. Bu
davranışların şekillenmesinde, değişime uğramasında anahtar görevi üstlenmektedir. Kültürü
genel olarak sosyal bilimciler ‘genel kültür’ (üst kültür) ve ‘alt kültür’ olarak iki ana başlık
altında sınıflandırmaktadır.
Genel kültür birçok alt kültürü içerisinde barındırabilmektedir. Toplum içerisinde
genel kültür çatısı altında bulunan her alt kültür, bir bakıma toplumsal gruplar içerisindeki
farklılığın işaretidir. Toplum içerisinde yaşayan insanların kendi yaşamları boyunca alışmış
oldukları geleneklerle, karşılaştıkları başka toplumların gelenekleri arasında fark ettikleri
ayrılıkları, farklılıkları anlamaları sonucu etnoloji ve antropoloji bilimi doğmuştur.
Türkiye’de hâkim olan genel kültür içerisinde, alt kültürleri ile yer alan Antakya Arap
Ortodoks Cemaati; farklı dil kullanımı, inançsal yapısı, müzik kültürü, gelenekleri
bakımından özellikle Antakya bölgesinde genel kültürü zenginleştirmesi yönüyle oldukça
önemlidir.
Ortodoksluk, Hıristiyan mezhepleri içerisindeki üç büyük mezhepten biridir. Ortodoks
mezhebini diğer Hıristiyan mezheplerinden ayıran noktalardan bazıları şunlardır: Ruhani
başkanları patriktir. Papanın üstünlüğünü, Hazret-i Îsâ’nın vekili olduğunu, yanılmazlığını
kabul etmezler. Rûh-ul Kudüs’ün (kutsal ruhun) oğul yoluyla babadan çıktığını ileri sürerler.
Đbadetlerde kendi dillerini kullanma serbestlikleri vardır. Papazlar evlenebilir, keşişler,
piskoposlar ve patrikler evlenemezler. Boşanma serbestliği bazı şartlara bağlı olarak vardır
(Karaburun Doğan, 2015: 22). Ortodoks inancına göre Tanrı, kendi suretinde tek bir “şahıs”ta
iki tabiatlı tek bir varlık yaratmıştır. Bu varlıktaki birinci yön, tenleşmiş bir kelam; ikincisi ise
teslisin ikinci şahsı olan ete bürünmüş, Baba’nın biricik oğlu Mesih Đsa’dır (Yıldırım, 2005:
98).
Peder Doğum Ortodoksluğu; Ortodoksluk, Hıristiyanlık mezheplerinden biridir.
Ortodoks mezhebinin ruhani (dini) lideri patrik olup, merkezi Đstanbul Fener’deki
Patrikhanedir. Roma Đmparatoru Konstantin üç yüz on senesinde Hıristiyanlığa izin vermiş,
kendi de Hıristiyan olmuş, Roma’dan Đstanbul’a taşınmıştır. Fakat bu dinin esasları
bozulmuş, unutulmuştur. Bu nedenle, miladın 395. senesinde Roma Devleti ikiye ayrılmıştır.
1054’de (H.446) Đstanbul Patriği olan Mihael Kirolarius, Roma’daki Papadan ayrılarak
Ortodoks Kilisesini (mezhebini) kurmuştur. Roma’daki Papaya tâbi olanlara Katolik,
Đstanbul’daki Patriğe tâbi olanlara Ortodoks ismi verilmiştir. Kiliselere resimler, heykeller
konulmuştur. Şark kiliseleri olarak da bilinen Ortodoks dünyasında Đstanbul’dan başka
Đskenderiye, Antakya (Şam) ve Kudüs’te de patriklik vardır. Çok sayıda Ortodoks Kiliseleri bu
dört patrikliğe bağlıdır” (Doğum, 2013/Antakya)4
sözleriyle tanımlıyor.
Bu çalışmada, Ortodoks Mezhebine mensup olan Antakya Arap Hıristiyanlarının
inançlarının, kültürlerini ve müziklerini ne şekilde etkilediği ele alınacaktır. Dolayısıyla
Antakya Arap Ortodokslarının dinsel müzik metinlerini ele almadan önce, topluluğun tarihsel
ve kültürel yapısının genel hatlarıyla betimlemesi yapılacaktır.

4
Peder Dimitri DOĞUM ile 15.04.2013 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1000
1. Antakya Arap Ortodoksları
Mesih imanlılarına ilk olarak Antakya’da Hıristiyan adı verilmiştir. Kudüs dışında
Hıristiyanlık ilk defa Antakya’dan yayılmıştır. Kudüs’e yakın önemli bir ticaret merkezi oluşu
ve Doğu ile Batı kültürlerinin birleştiği noktada bulunması, Antakya’nın Hıristiyanlığın
yayılma döneminde Hıristiyan Cemaatinin toplanma ve öğretim merkezi olmasını sağlamış ve
önemini arttırmıştır (Karaburun Doğan, 2015: 18-19).
Antakya Arap Ortodoks Kilisesi; Đsa Mesih ile ilgili temel inançlarda, diğer iman
konularında olduğu gibi, genel ve bölgesel ‘konsil’5
lerde belirlenen Ortodoks Kilisesinin
inançlarını benimsemektedir. Günümüzde Türkiye’deki Antakya kökenli Arap Ortodoks
Hıristiyanların sayısı Dimitri Doğum’a sorulduğunda; “Türkiye’nin Güney bölgesinde
yaşayan Arap kökenli Ortodokslar olarak Mersin, Antakya, Samandağı, Đskenderun, Altınözü
ve köylerimizde yaşayanlar ile birlikte ele alındığında toplamda 12000 kişiyiz. Đstanbul’da
yaklaşık 2000 Rum asıllı Ortodoks kaldığını biliyoruz. Bu anlamda Türkiye’de 14000-15000
arasında nüfusumuz değişmektedir. Antakya merkezde 1200 kişiyiz” (Doğum, 2015/Antakya)6
cevabı alınmıştır.
Antakya Arap Ortodoks Hıristiyanlarının, genellikle Antakya’nın çevre köylerinden
göç aldığı gözlenmektedir. Özellikle Samandağ ve Altınözü’nde yaşayan Ortodoksların
Antakya merkeze göç durumu fazladır. Geçmiş yıllarda Đstanbul’a göç eden Antakyalı Arap
Ortodokslar vardır fakat sayıca azdır. Antakya’da yaşayan Ortodoks Cemaatinden günümüzde
şehir dışına göç eden nüfus sayısı yok denecek kadar azdır. Bunun en büyük nedeni cemaat
üyelerinin hepsinin bu bölgede geçmişten bu yana yerleşik olarak yaşamaları ve esnaf olarak,
en çok da kuyumculukla geçimlerini sağlamalarıdır.
Antakya merkezde, toplumsal dayanışmayı gerektiren durumlarda farklı etnisitelerin
din ve mezhepleri önemli değildir; topluluklar, yalnızca düğün, cenaze, sünnet ve vaftiz
törenlerinde birbirlerinin mezheplerini öğrenirler. Fakat evliliklerde bu durum tam tersidir.
Antakya Ortodoks Cemaati, bölgede bulunan birçok cemaat gibi kapalı bir yapı oluşturur ve
cemaat dışı evlilikler hoş karşılanmaz. Peder Jan Deluller bu durumu: Aile birliği inanç
birliği ile olur. Vaftiz olmayan bir bedenle vaftiz olan bir bedenin birlikte olması Hıristiyan
inancında günahtır. Biz bu günaha iştirak edemeyiz. Herkesin kendi inanç kültüründe, kendi
yapısında, kendi inancına karşı sorumlulukları vardır” (Deluller, 2015/Antakya)7
sözleri ile
açıklamaktadır. Dolayısıyla Ortodoks gençlerinin eşlerini seçim hakları kısıtlıdır. Peder
Dimitri Doğum, Ortodokslukta nikâh geleneğini; “Ortodoksluk düşüncesinde, evlilikte cinsel
birliktelik değil ruhani birliktelik önemlidir ve bu birliktelik ancak iki taraf da Hıristiyan
olursa gerçekleşecektir. Ortodokslukta kilise nikâhı önemli ve kutsaldır. Kilisede iki
Hıristiyan arasında nikâh akdi yapılır. Bu ayin Pazar günleri yapılır ve yarım saat sürer.
Katoliklerin aksine Ortodokslarda papazlar ve pederler evlenebilirler. Sadece Manastır’da
yaşayan papaz ve pederler evlenemezler” (Doğum, 2013/Antakya)
8
diye açıklıyor.
1.1. Antakya Arap Ortodokslarının Sivil Toplum Örgütlenmeleri
Ortodoksların kadim örgütlenme biçimleri, vakıf ve derneklerden önce
Patrikhanelerdir. Vakıf ve dernekler, patrikhaneler çerçevesinde oluşturulmuş sivil toplum

5
Konsil (Grekçe “Sunodos, Latince Synodus): Hıristiyan dinî liderlerin, dinî öğreti ve pratikler için kararlar
vermek üzere toplanmaları, genellikle “konsil” veya “sinod” olarak adlandırılır (Daley, 1987: 125).
6
Peder Dimitri DOĞUM ile 15.03.2015 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
7
Peder Jan Deluller ile15.03. 2015 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde yapılan
görüşmenin özeti.
8
Peder Dimitri DOĞUM ile 15.04.2013 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1001
örgütleridir. Antakya Arap Ortodoks Kiliselerinin tamamının 15. yy.’a kadar Antakya’da
bulunan Antakya Arap Ortodoks Patrikhanesine bağlı olduğu, daha sonra deprem ve yangınlar
yüzünden taşınarak, merkezi şu an Şam’da bulunan Antakya Arap Ortodoks Patrikhanesi’ne
bağlandığı kilisenin vakıf kitapçığında yer almaktadır (Antakya Azizler Petrus ve Pavlus
Ortodoks Kilisesi Tanıtım Kitabı, 2011: 13).
Cemaat vakıfları, Cumhuriyet öncesinde gayrimüslim Türk vatandaşlarının
oluşturduğu hayır kurumları olup 1936 yılında düzenlenen beyannameler ile Vakıflar Genel
Müdürlüğündeki kütüğe tescil ve kayıtları yapılmıştır. Böylece cemaatlere ait bu hayır
kurumları vakıf olarak kabul edilmiştir. Antakya’da kilise vakıfları mevcuttur ve özellikle son
yıllarda sivil örgütlenmelerin canlanmasıyla daha aktif oldukları görülmektedir: Azınlık vakfı
statüsünde olup Antakya Arap Ortodoks Patrikliğine bağlı toplamda 6 adet Ortodoks Kilise
Vakfı bulunmaktadır. Bu kiliselerin tümü günümüzde ibadete açıktır. Ortodoks Cemaati, bu
kiliselere Arapça, Süryanice ya da Türkçe adlar vermiştir. Bu kiliseler; Đskenderun’da Aziz
Nikola Ortodoks Kilisesi ve Marcircos Ortodoks Kilisesi; Altınözü’nde Marcircos TürkHıristiyan
Ortodoks Kilisesi ve Maria Ana Rum Ortodoks Kilisesi; Antakya’da Aziz Peter ve
Aziz Paul Kiliseleridir (Karaburun Doğan, 2015: 25).
Antakya Ortodoks Vakfı’nın kuruluş tarihi, düzenlenen beyannamelere istinaden 1936
olarak kabul edilmiştir. Vakıf, cemaat tarafından seçilen ve dört yılda bir yapılan seçimle 7
kişilik mütevelli heyeti tarafından idare edilir. Vakıf, Türkiye’deki diğer vakıflar gibi Vakıflar
Genel Müdürlüğüne bağlıdır.
Vakfın Antakya bölgesinde bulunan idare merkezi, bir külliye görünümüne sahiptir:
Vakfın içerisinde vakıf mütevelli heyeti odası, sekreterlik odası, Azizler Petrus ve Pavlus
Kilisesi, pederler odası, sosyal ve kültürel faaliyet salonları, kilisenin altında morg ve din
adamlarının defnedildiği bir mezarlık bulunmaktadır. En son 1946 yılında vefat eden Peder
Nikola, Kilise'nin altına defnedilmiştir. Morgdan tüm cemaat üyeleri faydalanmaktadır.
Kilisede bulunan mutfak, cemaatin önemli günlerinde düğün, nişan, vaftiz, doğum günü,
taziye yemekleri gibi etkinliklerde kullandıkları bir mekândır. Kilisenin etrafında genişçe iki
bahçe, bu bahçelerin etrafında oda ve meskenler bulunmaktadır. Vakıf bünyesindeki kadın ve
gençlik kollarının etkinliklerinden biri de yardıma muhtaç, yaşlı ve hasta insanları ziyaret
etmek, onlara yalnızlıklarını hissettirmemektir. Böylece Ortodoks Cemaatinde birlikteliğin
oluşması ve beraber hareket edebilme duygusu daha da önem kazanmaktadır (Karaburun
Doğan, 2015: 25-26).
2. Antakya Arap Ortodokslarında Dinsel Müzik Uygulamaları
Antakya Ortodoks Kilisesinde seslendirilen ilahilerin büyük bir bölümü Đncil’den
alınan metinlerden oluşur. Bunun dışında icra edilen ilahiler ise kilise pederleri tarafından
yazılan Mesih Đsa ya da Meryem Ana'yı öven dize ya da şiirlerin ve Mezmur9
ların
metinlerinin ezgiselleştirilmesi ile elde edilir. Antakya Arap Hıristiyan Ortodokslarının yıl
içerisindeki ayinlerinde;
1) Kitab-ı Mukaddes (Đncil) bölümlerini,
2) Minavon (aylık-günlük) Dua Kitabını,
3) Tiryodiyon (üçleme- baba-oğul-kutsal ruh) Dua Kitabını,
4) Bendikstariyon (penta-beş) Dua Kitabını,
5) El-Muazzi Dua Kitabını (kıyameti ve dirilişi anlatan dua kitabıdır),

9
Mezmur: “1. Peygamber Hz. Davud’un musiki ve makam ile okuduğu Zebur surelerinden her biri” (Doğan,
2008: 1137).
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1002
6) Đman Yolu Dua Kitabını (Bu kitabın içerisinde Minavon, Tiryodiyon ve
Bendikstariyon kitaplarından bölümler de bulunmaktadır),
7) Arapça Peder Hizmetleri Kitabını (Aziz Basileios, Roma Baş Episkoposu Aziz
Gregorios Zeoloğos ve Altınağızlı Aziz Yuhanna bölümleri),
8) Altınağızlı Aziz Yuhanna Son Akşam Yemeği Tören Kitabını,
9) Arapça-Türkçe Peder Hizmetleri Tören Kitaplarını kullandıkları görülmektedir10
(Doğum, 2015/Antakya).
Şekil 1: Antakya Aziz Peter ve Aziz Paul Ortodoks Kilisesi’nde Bulunan METRĐ elMURR’un
Đlahi Kitabı11
Fotoğraf: Derya KARABURUN- 15.08.2015 (Karaburun Doğan, 2015: 64)
Antakya’da yaşayan Arap-Ortodoks Cemaatinin kilisede yapmış olduğu ve günlük,
haftalık ve yıllık olarak düzenledikleri duaların, yortuların ve oruçların, inanan kişilere
Hz. Đsa'nın hayatını daima hatırlatma gayesini taşıdığı çalışma süresince görülmüştür. Bu
ritüellere elbette ki müziksel anlatım eşlik etmektedir. Peder Dimitri Doğum, kilise
bünyesinde söylenen ilahilerle ilgili; “Ortodoks Kilisesini temsil eden müziklere ilişkin
anlayış, Đslam’ı temsil eden müziklere ilişkin anlayışla paralellik göstermektedir. Bu müzik,
hazza ve eğlenceye hitap etmez, kilise hayatının özünün ve hakikatinin keşfedilmesini
sağlamaya yönelik bir performanstır. Yani kilisede okunan ilahiler, kutsal ayinlerdeki
ikonalarla ve şükran duygularıyla betimlenen dinsel esaslara dayanır” (Doğum,
2013/Antakya)12 yorumunu yapmaktadır. Doğum’un ifade ettiği bu olgu, aslında tüm dinsel
müzik uygulamaları için geçerlidir. Dinsel müzikler, dini öğretinin kuşaktan kuşağa
aktarılabilmesinde bir araç olarak kullanıldığı için, makam, ezgi, ritim vb. gibi diğer müziksel
öğelerinden çok metinleri önem taşımaktadır. Başka bir deyişle burada müzik, dinsel metnin

10 Peder Dimitri DOĞUM ile 15.03.2015 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
11 Antakya Aziz Peter ve Aziz Paul Ortodoks Kilisesi’nde Bulunan METRĐ el-MURR’un Đlahi Kitabı’nın Önsöz
kısmının Arapçadan Türkçeye çevirisi Đnönü Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagati Ana Bilim
Dalı Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Hüseyin POLAT tarafından yapılmıştır.
12 Peder Dimitri DOĞUM ile 15.04.2013 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1003
bir taşıyıcısı görevi görmektedir. Bu nedenle Philip V. Bohlman’ın (Ontology of Music, 1999)
ortaya attığı ‘müziğin kültüre gömülü olması’ ve ‘müziğin anıştırılması’ (üzerinin
örtülmesi/arka plana atılması) kavramları, tüm dinsel müzik uygulamaları gibi Antakya Arap
Ortodokslarının dinsel müzik uygulamaları için de geçerlidir. Özellikle Semitik etnisitelerde,
Süryanilerde, Araplarda, Yahudilerde ve diğer Orta Doğu halklarında müzik ve dans, dinden
ayrı bir uygulama olarak görüldüğü için, dinsel metinler ve dans, içinde müzik yokmuş gibi
algılanmaktadır. Dinsel müziklerin bu biçimde üstü örtük ve farklı kavramlarla anılması
olgusu, Antakya Ortodoksları için de geçerlidir. Kilise koristinin psalti, makamlı bir dinsel
metnin ise yortu, dua ya da ilahi olarak adlandırılmasının nedeni budur. Bu durumu aşağıda
tablolaştırarak göstermek gerekirse;
Tablo 1 Arap Hıristiyan Ortodokslarda ‘Anıştırma’dan (Adumbration) Kaynaklanan
MüzikTerimleri13
Arap Hıristiyan Ortodoks Din Dışı
Müzik Terimleri
Arap Hıristiyan Ortodoks Dinsel
Müzik Terimleri
Müzik Çan, Dua, Đlahi, Yortu
Đcracı Peder, Psalti
Đcra Okuma
Đcra Tekniği Tecvîd (Đncil için)14
Tablo 2 Arap Hıristiyan Ortodokslarda ‘Anıştırma’dan (Adumbration) Kaynaklanan
Müzik Uygulamaları Adlandırmaları
Arap Hıristiyan Ortodokslarda
Ritüel Dışı Müzik Pratikleri
Arap Hıristiyan Ortodokslarda Ritüel
Đçi Müzik Pratikleri
Müzik: Çalınır, Söylenir, Yapılır Đncil, Peder Hizmetleri Kitabı, Mezmurlar
vb. Okunur
Müzisyen: Çalar, Söyler Peder, Psalti: Okur
(Karaburun Doğan, 2015: 54-55).
Doğu Ortodokslarında, Batı Ortodokslarında olduğu gibi bir çoksesli koro ve bunlara
eşlik eden çalgılar bulunmamaktadır. Đstanbul Fener Rum ve Ermeni Ortodokslarına çok sesli
ilahiler sonradan sonraya da olsa girmiştir. Ancak Arap Ortodokslarında böyle bir uygulama
hiç yapılmamıştır. Antakya Ortodoks kilisesi pederlerinden Dimitri Doğum, kendi
kiliselerinde çalgı kullanılmamasının nedenini, “Bize göre Allah'a ulaşacak, Ona yalvaracak

13Tablo 1 ve Tablo 2’de gösterilen veriler, Banu Mustan Dönmez’in Alevi Müzik Uyanışı isimli kitabının ‘Cem
Đçinde Müziğin ve Dansın Yeri’ bölümünde (Mustan Dönmez, 2014: 69) yer alan tablolardan esinlenilerek
hazırlanmıştır.
14 Tecvîd: “Arapçada prozodi. Hususiyle Kuran’ı telaffuz ilmi; vurgu ve heceleri inceleyen bilim dalı...Dilde ve
güfteli musikide, hayati ehemmiyete haizdir. Kulaktan öğrenilir ve uygulanır. Kaidelerini ancak hususi tahsil
görmüş olanlar bilir…” (Öztuna, 362, 474).
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1004
en uygun ses, insan sesidir. Bu yüzden ilahi korosunda çalgı yoktur. Sadece ritim tutan, dem
tutan kişiler vardır” (Doğum, 2012/Antakya)15 biçiminde açıklamıştır.
Bu açıklama ve bu açıklamayla koşut giden uygulama, etnomüzikolojik açıdan büyük
önem taşımaktadır. Çünkü insan kültüründe yalnızca din değil, yaşanılan bölge de büyük bir
önem taşımaktadır. Hatta dinlere ve mezhepler ait ritüeller, yaşanılan bölgenin geçmişindeki
kültüre göre belirlenmektedir. Bu bağlamda Hıristiyanlığın kabul edildiği mezheplerin
bölgesel dağılımı son derece önemlidir. Bugün Batı Hıristiyanlığını temsil eden mezhepler
Katolik ve Protestan mezhepleri iken, Doğu Hıristiyanlığını temsil eden mezhep Ortodoks
mezhebidir. Dolayısıyla genellikle Doğu Hıristiyanları olarak adlandırılan Ortodoksların
dinsel müzik uygulamaları içinde orijinalinde çalgıya ve hatta kadın sesine yer yoktur.
Ortodokslarda ibadet için yapılan müziklerde çalgıya ve kadın sesine yer olmamasının temel
nedeni, Arap, Yahudi ve Sami halklarıyla ortak bir coğrafyada yaşamış olmalarının verdiği
kültürel ortaklıktır. Hâlbuki bu uygulama, aynı dinin mensupları olup diğer mezheplerden
olan Protestanlar ve Katolikler için geçerli değildir. Bunun en güzel örneği, çoğu zaman
kendisine dini bir anlam yüklenen büyük bir orgu Batı Avrupa kiliseleri içinde görebilmektir.
Kilise ilahilerinin müziksel performansı ‘Arapça’, ‘çalgısız’ ve ‘insan sesi’ ile
yapılmaktadır. Bu makamsal yapıyı Peder Dimitri Doğum; “Notalar 1’den itibaren
numaralandırılır. 1. hafta 1. notadan, 2. hafta 2. notadan, 3. hafta 3. notadan diye gitmek
koşuluyla 8. haftaya kadar 8 ayrı notadan ilahiler okunmaktadır. Aslında burada notadan
kasıt makamlardır ve her nota bir makamı temsil etmektedir. Koroda bulunan psaltiler müzik
eğitimi almamıştır. Bu nedenle notaların haftalık isimlerinde sapmalar olmaz fakat bazen
ilahilerin makamsal yapılarında sapmalar olabilmektedir. Bu sıra sistemi bayram ve özel
günlerde değişebilmektedir. Özel günlerde bu günlere uygun farklı makamlar, sıralama
bozularak söylenebilir” (Doğum, 2013/Antakya)16 sözleri ile ifade etmektedir.
Antakya Arap Ortodoks psaltilerinin kilisede icra etmiş oldukları ilahilerin GTSM
makamlarıyla benzerlik gösterdiği fakat numara verilerek nota tabiri ile adlandırıldıkları
gözlemlenmiştir. 1. nota uşşak makam dizisine, 2. nota hüzzam makamı dizisine, 3. nota rast
makamı dizisine, 4. nota segâh makamı dizisine, 5. nota buselik makamı dizisine, 6. nota
hicaz (hicaz hümayun) makamı dizisine, 7. nota çargâh makamı dizisine, 8. nota rast makamı
dizisine uyum ve benzerlik göstermektedir. 3. ve 8. notaların her ikisi de rast makamı
dizisinde icra edilmekte fakat hafta sırasına uygun bir biçimde 3. ve 8. nota olarak
adlandırılmaktadır. Kilisede icra edilen ilahilerin genellikle hüzzam, uşşak, buselik ve rast
makam dizilerinin etkilerini gösterdiği görülmektedir (Karaburun Doğan, 2015: 70).
2.1. Antakya-Rum Ortodokslarında Psaltilik (Kilise Koristliği) Geleneği
Antakya Arap Ortodoks Kilisesi Đlahi Grubu’nda yedi-on kişi görev yapmaktadır. Bu
koro görevlilerine korist anlamında psalti denmektedir. Fener-Rum Ortodokslarından farklı
olarak, Ortodoks Arap cemaati, Đncili Latince ve Türkçe değil, Arapça ve Türkçe
okumaktadırlar. Günlük ibadetlerinde ise “Đman yolu” adlı dua kitabından dualar
okumaktadırlar (Karaburun Doğan, 2015: 142).
Kilise ilahi korosu, Đncil pasajlarının Türkçe mealini düz bir metin biçiminde, Arapça
mealini ise tıpkı Kura’n okur gibi entonasyon kullanarak, tecvitsel bir biçimde okumaktadır.
Bu icra biçimi bile, Antakya Ortodokslarının Arap geleneğine kültürel anlamda ne kadar bağlı

15 Peder Dimitri DOĞUM ile 21.12.2012 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
16 Peder Dimitri DOĞUM ile 15.04.2013 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1005
olduğunu bizlere göstermesi bakımından önemlidir. Đncil metinlerinin bu biçimde okunması,
etnomüzikoloji disiplini açısından bir müzik performansıdır. Dolayısıyla psaltilerin bu
performansı, aslında Müslüman Araplarla ortak bir coğrafyayı paylaşan Antakya Arap
Ortodokslarının kültürel durumlarının kavranması açısından önemlidir.
Ancak Đslami dinsel müzik performansından farklı olarak Ortodoks ilahilerinde ‘dem
tutma’ olgusu vardır ki bu olgu, bir anlamda ostinato görevi gören ilkel birçok sesliliktir.
Dimitri Doğum, bu dem tutma olgusunu betimlerken; “Antakya’da yaşayan Arap
Ortodokslarda dem eşliğinde söylenen ilahilerde, karar sesinin 3. veya 5. derecelerinden
okunan alt ezgiye tabaka ses denir. Bu tabaka sesi, 2 ya da 3 kişi tarafından tutulur ve o ses
üzerine diğer koro üyeleri ilahilerini seslendirir”17 (Doğum, 2012/Antakya) ifadesini
kullanmıştır.
Şekil 2: Antakya Ortodoks Kilisesi Psaltileri (Karaburun Doğan, 2015: 245)
(Fotoğraflayan: Derya KARABURUN DOĞAN)
Arap Ortodoksların, kilise dışında dinsel müzik yaptıkları yer yoktur. Sadece
psaltilerin korist olarak görev aldıkları amatörlerden oluşan ve farklı dini cemaatleri bir arada
tutan şehir koroları vardır. Psalti olmak isteyen ve müziğe ilgisi bulunanlar, küçük yaştan
itibaren kiliseye gidip ayinlere katılarak diğer psaltilerin performanslarını takip ederler. Bu
geleneğin, psalti olmak isteyen çocuklarda, repertuar ve usule alışkanlık kazandırdığı
görülmektedir. Psaltiler yalnızca erkeklerden seçilmez, kadınlar da koroda yer alır. Daha
sonra istekliler arasından müziğe yeteneği olan yeni nesil psalti adaylarını ise, yine psalti
gurubu seçmektedir. Psaltilerin sayı ve cinsiyet dağılımı geleneksel değildir, istekli ve
yetenekli kişilerin katılımı ile değişebilir.
Korodaki bayanlar ve çocuklar Arapça bilmemektedir. Korodaki bayanlar Arapça
bilmemelerine rağmen Suriye ve Lübnan’dan getirttikleri ilahi kasetlerinden ilahileri kulaktan
dolma dinleyerek seslendirirler. Bu bölgeden getirtilen kasetlerdeki ilahiler de Ortodoks Arap
Hıristiyanlara aittir.

17 Peder Dimitri DOĞUM ile 21.12.2012 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1006
Korodaki psaltilerin hiçbiri akademik anlamda bir müzik eğitimi almadığı gibi,
makamlar ve yapıları hakkında detaylı bilgiye de sahip değildir, koro amatör müzisyenlerden
oluşmaktadır. Đlahiler, genellikle orijinali olan Yunancadan çevrilip Türkçe ve Arapça
okunmaktadır. Đbadet günlerinde yoğunluk Pazar günleridir, dolayısıyla koro daha çok Pazar
günleri cemaatin yoğun olduğu ayinlerde ilahi seslendirir.
Kilisedeki ilahi grubu içinde kademe atlamanın bir standardı yoktur. Bir yer boşaldığı
zaman kilise korosunda o sıfatları taşıyan kişi var mı diye bakılır; bu sıfatı dolduracak kişiye
görev verilir. Đlahi grubunun içerisinde en üst makam ‘baş psaltilik’tir. Bir kişinin baş psalti
olabilmesi için ayin ritüellerini çok iyi bilmesi, geniş bir repertuara, olgun bir karaktere ve
yönetici bir ruha sahip olması gerekmektedir (Karaburun Doğan, 2015: 142).
2.2. Antakya Arap Ortodokslarının Önemli Bayramları: Paskalya, Noel, Vaftiz
2.2.1. Paskalya Bayramı
Paskalya Bayramı 5 Nisan- 6 Mayıs arasındaki bir Pazar günü kutlanır. Bu tarih aynı
zamanda 6 Mayıs Hıdrellez (baharın gelişi) kutlamalarına denk gelmektedir. Hıristiyanlar
Paskalya Bayramını önce kilisede düzenlenen ayine katılıp, daha sonra yumurta tokuşturarak
kutlarlar. Antakya Ortodoks Kilisesi’nde sabah saat 05.00 'de Ortodokslar önce kilise
içerisinde daha sonra kilise avlusunda yaktıkları mumlarla Mesih Đsa'nın doğuşunu ve göğe
çıkışını kutlarlar (Karaburun Doğan, 2015: 111-112).
Şekil 3: Antakya Arap Ortodoks Kilisesi Bahçesinde Yapılan
Paskalya Bayramı Kutlamaları
(Fotoğraflayan: Derya KARABURUN DOĞAN)
Antakya Ortodoks Cemaati Başkanı Fadi Hurigil, Paskalya bayramının,
Hıristiyanların büyük bayramı olduğunu ve bu bayramın Đsa Mesih'in çarmıhta ölümünden
sonra üçüncü gün mezarda dirilişini ifade ettiğini, yedi haftalık oruç süresinin Paskalya
bayramı ile son bulduğunu, bu bayramda oruçlarını yeni hayatın simgesi olan yumurta ile
açtıklarını, yumurtaları her tokuşturduklarında o mezar kapısının tekrar açıldığını ve dirilişin
gerçekleştiğini anımsadıklarını18 (Hurigil, 2013/Antakya) yapılan görüşmeler sırasında dile
getirmiştir.

18 Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesi Vakfı Başkanı Fadi HURĐGĐL ile 15.04.2013 tarihinde,
Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde yapılan görüşmenin özeti
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1007
2.2.2. Noel Bayramı
Antakya Arap Ortodoks Kilisesi’nde Noel ayinine başlamadan önce Mezmur’un
belirli pasajları Arapça ve tecvitli bir şekilde okunmaktadır. Bu dualar okunurken Peder
tütsülerle kiliseyi kutsar ve sunaktaki ritüellerini yapar. “Daha sonra Matta Đncil’i 1/18-
25’den Đsa’nın doğumunu anlatan pasajlar okunur. Peder Mezmur 50/1-19 pasajlarını
okuduktan sonra Đsa’nın doğumuna şükür eder ve ona övgüler sunulmasını talep eder. Daha
sonra her zaman ki klasik kutsal ayin yapılır. Seher duası ile ilgili ilahiler okunur” (Doğum,
2015/Antakya). Seher duasının bitimi sırasında da ilahi okunmaktadır. Daha sonra ayine giriş
yapılır (Karaburun Doğan, 2015: 120-121).
Antakya’da, 23 Aralık günü Noel’i anlatan bir Oratoryo oynanır, çocuklara hediye
dağıtılır. Noel Baba hediye dağıtırken, Antakya’da yaşayan diğer cemaatlerin çocukları da
burada bulunur ve onlar da bu hediyelerden alabilirler. Noel 25 Aralık’ta kutlanır ve bugün
değişmez. Bu bayramlarda kilisede toplu Noel ayini yapılır, koroyla birlikte bu özel günü
anlatan ilahiler seslendirilir ve mum yakılarak dua edilir. Törenin ardından kilisenin bahçesine
çıkan vatandaşlar birbirlerinin bayramını kutlar.
Şekil 4: Antakya Ortodoks Kilisesinde Yapılan Noel Ayini Görüntüsü
(Fotoğraflayan: Derya KARABURUN DOĞAN) (Karaburun Doğan, 2015:246) .
2.2.3. Vaftiz Bayramı
Kültürlerde bayram ve özel gün isimleri, etnik ve kültürel farklılıklardan ötürü farklı
adlandırılabilir. Antakya’da Vaftiz Bayramı Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesi
Cemaati tarafından, ‘Epifani’, ‘Mesih Đsa’nın Vaftizi’, ‘Kıddes Bayramı’ adları verilerek
kutlanmaktadır. Vaftiz Bayramı’nda Hz. Đsa’nın yeryüzüne doğuşu temsil edilip
kutlanmaktadır. Bu bayrama Epifani denmesinin en büyük sebebi Epifaninin kelime anlamı
olarak Hz. Đsa’nın görünüşü anlamına gelmesidir. Kutsal Ruh, Đsa vaftiz olduktan sonra
güvercin şeklinde inip onun üzerine konmuştur (Đncil: Matta, 3/16). Bu yüzden de Antakya
Ortodoks Kilisesinin vakıf başkanı Fadi Hurigil, Kutsal Ruh’u “Allah’ın ulağıdır” diye tarif
etmekte ve güvercin Kutsal Ruh’u temsil ettiği için her bayramda halkın kilisede güvercin
uçurduğunu ifade etmektedir (Hurigil, 2015/Antakya). Epifani (Vaftiz) Bayramı ayininde
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1008
Đsa’nın vaftiz oluşu temsil edildikten sonra Antakya Arap Ortodoks Cemaati ellerinde tuttuğu
güvercini havaya atıp onların kilise içinde uçmalarını sağlamaktadır. Vaftiz Bayramı Antakya
Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesi’nde Noel’den sonra 6 Ocak’ta kutlanmaktadır.
Bayramın tarihi, tüm Hıristiyan Ortodoks kiliselerinde aynıdır.
Dimitri Doğum Vaftiz bayramının anlamını;“Doğu kiliselerinde bu bayram Đsa
Mesih’in Vaftizci Yuhanna tarafından Ürdün Nehri’nde vaftiz edilmesi anısına
kutlanmaktadır. Vaftizci Yuhanna insanları yıkayarak Ürdün nehrinde günahlarından
arındırıyordu, fakat onlara kendinden daha kuvvetli birinin geleceğinden (Đsa Mesih’ten)
bahsediyordu. Đsa Mesih de kendisinden vaftiz olmuştur” sözleri ile açıklamaktadır
(Karaburun Doğan, 2015: 117) (Doğum, 2015/Antakya)19
.
Vaftiz Bayramında Đsa’nın vaftizini ve Meryem Ana’yı konu alan ilahilerden
‘Bi'timedek ya rab fi nahril Urdon zaharata secde lisselus’ (Ürdün nehrindeki vaftizin ile ya
Rab) ve ‘Entomul leyizne bil Mesih i’temedtom’ (Mesih adına vaftiz olanlar) ilahileri,
psaltiler ve cemaat tarafından okunmaktadır.
2.2.4. Özel Günleri: Doğum- Düğün- Cenaze
2.2.4.1. Doğum
Vaftiz, Hıristiyanların uygulamış oldukları, bebek doğduktan sonra doğan bebeğin
günahlardan arınmasını, kötülüklere karşı kutsanmasını sağlayan bir törendir. Vakıf Başkanı
ve Baş Psalti Fadi Hurigil, çocukların cinsiyetlerine göre vaftiz günlerinin belirlendiğini;
“Ortodoks geleneklerinde çocuk, doğumunun sekizinci günü ile kırkıncı günü arasında vaftiz
edilmektedir” sözleri ile açıklamaktadır (Karaburun Doğan, 2015: 124) (Hurigil,
2015/Antakya)20. Antakya’da Arap Ortodoks Cemaati, bebeklerini iki aylıktan bir yaşına
gelene kadar vaftiz ettirebilmektedir. Vaftiz sırasında Kilisede Đncil’den Matta 28. bölümden
16-20 kısımları okunmaktadır. Bu bölüm aynı zamanda Peder Hizmetleri Kitabında (ElAfholloji)
da yer almaktadır. Bu bölümlerin dışında tören sırasında vaftiz konulu Đsa’nın
doğumunu ve vaftizini konu alan Arapça ilahiler makamlı bir şekilde okunmaktadır.

19Peder Dimitri DOĞUM ile 15.03.2015 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
20 Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesi Vakfı Başkanı Fadi HURĐGĐL ile 15.03.2015 tarihinde,
Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde yapılan görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1009
Şekil 5:Antakya Ortodoks Kilisesinde Yapılan Vaftiz Ayini Görüntüsü
(Fotoğraflayan: Derya KARABURUN DOĞAN)
2.2.4.2. Düğün
Antakya Arap Ortodoksları, düğünden önce nişan töreni ve damat giydirme töreni
yaparlar. Resmi nikâhı kıydırmadan kilisede nikâh akdini gerçekleştirmemektedirler, kilise
yönetimi ve pederler, önce resmi nikâhı şart koşmaktadır. Genel olarak nikâh akdi kilisede
yoğun katılım sağlanması ve inançsal olarak önem arz etmesi nedeni ile Pazar günleri
kıyılmaktadır. Kilisede nikâh akdi yapılabilmesi için her iki bireyin de Hıristiyan olması
gerekmektedir. Antakya Ortodoks Kilisesi Pederlerinden Peder Jan Deluller; “Aile birliği
inanç birliği ile olur. Vaftiz olmayan bir bedenle, vaftiz olan bir bedenin birlikte olması
Hıristiyan inancında günahtır. Biz bu günaha iştirak edemeyiz. Herkesin kendi inanç
kültüründe, kendi yapısında, kendi inancına karşı sorumlulukları vardır” sözleri ile cemaat
içi nikâh akdinin önemini vurgulamaktadır (Deluller, 2015/Antakya)21. Antakya Ortodoks
Kilisesi’nde (Antakya Azizler Petrus ve Paulus Ortodoks Kilisesi) nikâh akdi sırasında
Đncil’den Yuhanna 2. bölümden 1-11 kısımları okunmaktadır. Genellikle Meryen Ana’yı öven
ilahiler, kilisede psaltiler tarafından Arapça ve makamsal yapıda icra edilmektedir.
Antakya’daki etnik ve kültürel farklılıklar düğün müziklerine de yansımıştır. Arap
etnisitesinin yoğun olduğu bölgeler olan Antakya Merkez’de ve Reyhanlı’da genel olarak
düğünlerde Arapça sözlü düğün müzikleri icra edilmektedir. Antakya’da yaşayan ve
düğünlerde müzisyenlik yaparak geçimini sağlayan Mehmet Hazırlar,22 Antakya düğünlerinde

21 Peder Jan Deluller ile15.03. 2015 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde yapılan
görüşmenin özeti.
22 Antakya Kırıkhan’da yaşayan düğün müzisyeni Mehmet Hazırlar ile 20.08.2015 tarihinde Antakya’da yapılan
görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1010
icra edilen müziklerin yapısını; “Düğün müziği olarak Antakya’da ‘Samandağ tarzı’23 müzik
yapılırken, Reyhanlıda ‘Bedevi Araplarına yakın müzikler’ yapılır. Amik Ovası diye
adlandırabileceğimiz Kırıkhan’da Arapça, düğünlerde kullanılmaz. ‘Halebi türü’24
oyun
havaları dediğimiz Gaziantep oyun havaları çalınır, özgün müzik türleri icra edilir” sözleri
ile ifade etmektedir (Hazırlar, 2015/Antakya)25 (Karaburun Doğan, 2015: 133-134).
2.2.4.3. Cenaze
Antakya Ortodoks Kilisesi’nde (Antakya Azizler Petrus ve Paulus Ortodoks Kilisesi)
cenazeden önce defnedilecek kişi Đslam inancındaki gibi yıkanmaz, çünkü Arap
Ortodokslarda vaftiz edilen beden günahlardan zaten arınmıştır. Kilisede cenaze töreni
sırasında Đncil’den Yuhanna 5. bölümden 24-30 kısımları peder tarafından Arapça ve tecvitli
bir şekilde okunur. Antakya Ortodoks Kilisesi cenaze töreninde Peder Hizmetleri Kitabından
‘Ölüye Rahmet Duası’ okunduğu sırada cemaat tarafından tecvitli olarak ‘Eyyuhel Muhalles’
duası söylenmektedir. Defnedilen kişinin fotoğrafının önünde mum yakılarak dualar edilir.
Bunun nedeni ruhunun ışıklar içinde huzura ereceği düşüncesinin cemaat içerisinde yaygın
oluşudur. “Vefat eden kişinin evinde ölen kişinin ruhunu ve ölü evini kötü ruhlardan korumak
için tütsü ve buhur yakılmaktadır. Arap Hıristiyan Ortodokslarda Peder cenazenin defin
işlemi bittikten sonra üç gün, sabahları mezarlığa gider, dualar okur ve bu uygulama
sonrasında ev halkıyla beraber kiliseye gider taziyeler kilisede olmaktadır” (Doğum,
2015/Antakya)26 (Karaburun Doğan, 2015: 136).
40. gün ve 52. gün ölünün ruhu için duaların okunması Müslümanlıkta ve Nusayri
inancında da vardır. Bu durum, Antakya Arap Ortodoks Cemaatinde de aynı şekildedir.
Cenazenin defnedilişinin 40. günü, cenazenin kırkı yapılır. Pazar ayini sırasında ise ölüye
rahmet duası okunur.
2.3. Özel Gün ve Bayramlarda Okunan Đlahilerden Örneklerin Müziksel
Analizleri
6 Ocak Vaftiz Bayramı Đlahisi: 1.notadan okunan ilahi ‘la karar’ sesinden icra edilir ve
uşşak makamına tekabül eder. Bu bayramı ifade eden ilahi, doğmuş olan Đsa’nın vaftizini
anlatır. Arapça okunan ilahinin Arapça ve Türkçe meali aşağıdaki gibidir:
Arapça:
“Bi'timedek ya rab fi nahril Urdon zaharata secde lisselus. Lien sawtil eeb
tekeddem leke bişşehede musemmiyen iyyeke ibnen mahbuben. Val ruh bi
heyet hememe yueyyidul hakikatil kelime, fe ye men azharta va anartal a'lem
eyyu hel Mesihul ilehul mejdulek...” (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören
Kitabı, 2007)

23 “Samandağ ve Bedevi Araplarına yakın müzikler, oryantal tarzı müziklerdir daha çok darbuka ve org çalgısı
kullanılarak, Arapça olarak icra edilmektedir” (Mehmet Hazırlar, 20.08.2015).
24 “Halebi türü müzikler Suriye- Gaziantep sınırında olan Halep’de icra edilen müziklere benzediği için bu adı
almıştır. Bu müzik türü genellikle erkeklerin oynadığı, bağlama, keman, org, davul, zurna kullanılarak, kimi
zaman aralarda Türkçe okunan baraklarla süslenen bir halay türüdür” (Mehmet Hazırlar, 20.08.2015).
25 Antakya düğün sanatçısı Mehmet Hazırlar ile 20.08.2015 tarihinde Antakya’da yapılan görüşmenin özeti.
26 Peder Dimitri DOĞUM ile 15.03.2015 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1011
Türkçe:
“Ürdün nehrindeki vaftizin ile ya rab, kutsal üçlemeye secde zuhur etti,
Zira Baba'nın sesi, seni sevgili oğul diye isimlendirerek şahadet etmiştir.
Ve ruh bir güvercin görünümünde kelamın gerçekliğini teyit ediyor.
Sen ki zuhur ettin ve insanları aydınlattın ey Mesih ilahımız, sana yücelik
olsun” (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı, 2007)
Şekil 6: 1. Nota- Uşşak Makamı Dizisi (Özkan, 2000: 120).
25 Aralık Noel Bayramı Đlahisi: 2. Notadan okunan ilahi ‘si karar’ sesinden icra edilir ve
Hüzzam makamına tekabül eder. Arapça okunan Noel Đlahisinin Türkçe meali aşağıdaki
gibidir:
Arapça:
“Mileduke eyyu hel mesihu ilehune, kad aşraka nurel ma'rifati fi e'lem.
Liennessecidine lil kevekib, bihi te'allemu minel kevkebil sucud leke ye
şemsil adil ve en yarifu min maşarkel ulu eteyt ya rabbul mejdulek...”
(Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı, 2007).
Türkçe:
“Ey Mesih ilahımız, doğumun insanlar içinde bilgi nurunun doğmasını
sağladı. Zira yıldızlara tapanlar, onların sana secde etmesini öğrendiler ey
adaletin güneşi, senin yüceliğin doğusundan geldiğini bilsinler. Sana şan
olsun ya Rab” (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı, 2007) (Karaburun
Doğan, 2015: 122).
Noel bayramında kilisede, Mesih Đsa’nın bedende doğumu olarak adlandırılan
Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören kitabında yer alan, Noel bayramında giriş ezgisi (isozikon)
ilahilerinden 2. notadan okunan “Hüzzam Makamı Dizisi”nin özelliklerini içerisinde
barındıran ilahinin Arapça ve Türkçesi aşağıda verilmiştir;
Arapça
“Minel batni kable kevkebil subhi velettuke, helefel rabbu velen yendem. Enneke
entel kehinu ileddehir, ile rutbeti meliki sadak. Hallisna yebnallahi yemen vulide
minel betul, nehnul murettiline leke Aliluiya” (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören
Kitabı, 2007)
Türkçe
“Sabah yıldızından önce seni karnımdan doğurdum. Rab and içti ve pişman
olmayacak. Sen Melkisedek tertibi üzere sonsuza dek kâhinsin. Ey Tanrı’nın
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1012
Oğlu bizleri kurtar, senki bakireden doğdun, sana ilahiler ile ALĐLUĐYA”
(Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı, 2007).
Şekil 7: 2. Nota- Hüzzam Makamı Dizisi (Özkan, 2000: 288).
5 Nisan Paskalya Bayramı Đlahisi: 5. notadan okunan ilahi ‘la karar’ sesinden icra edilir ve
Buselik makamı dizisine benzerlik gösterir. Đlahinin buseliğin rast perdesindeki şeddi olan
Nihavent Makamı Dizisi’nin özelliklerini taşıdığı da söylenebilir. Paskalya Bayramı bu
ilahide, doğanın yeniden doğuşunu ve canlanışını ifade eder. Arapça okunan ilahinin Arapça
ve Türkçe meali aşağıdaki gibidir:
Arapça:
-“El Mesihu kam min beynil emvet, va vatiel mevte bil mevt, ve vehebel hayata
lillezine fil kubur...” (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı, 2007)
Türkçe:
“Mesih ölüler arasından dirildi, ölümü ölümle ezdi ve
Mezarlarda bulunanlara hayat verdi” (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı,
2007)
Şekil 8: 5. Nota- Buselik Makamı Dizisi (Özkan, 2000: 98).
Bu ifade tarzı, bir bakıma Ortodoks Hıristiyanların hayatın sürekli kendi mayasından
dirildiğini düşündüklerinin bir göstergesidir. Burada Đsa Mesih’in, aslında yeniden dirilerek
doğan bir çocuğu, doğanın kabuk değiştirmesi neticesinde yeniden hayat bulan bir insan
yavrusunu sembolize ettiği düşünülebilir. Tıpkı yumurtayı çatlatmak ve oradan çıkmak
suretiyle ölümün kapısını kırarak yeniden doğan bir civcivin, Paskalya bayramında yumurta
kırarak tekrar temsil edilmesi ve doğanın yeniden doğuşunun kutlanması gibidir.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1013
Tablo 3: Antakya Rum Ortodoks Kilisesinde Özel Gün ve Bayramlarda Đcra
Edilen Đlahiler ve Makamsal Özellikleri27
Đlahinin Arapça-Türkçe Đsmi Đsimlendirilmesi Karar
Sesi
GTSM’ de Benzer
Makam Dizisi28

Bi'timedek ya rab-(Ürdün
nehrindeki vaftizin ile ya rab)
Nota 1 La Uşşak
Hallis yarab şe’bek- (Yarab
halkını kurtar)
Nota 1 La Uşşak
Mileduke eyyu hel mesihu- (Ey
Mesih ilahımız)
Nota 2 Si Hüzzam
Minel batni kable- (Sabah
yıldızından önce)
Nota 2 Si Hüzzam
El Mesihu kam min- (Mesih
ölüler arasından dirildi)
Nota 5 La Buselik
Mubarakon ente eyyu hel Mesihu
(Balıkçıların üzerlerine Kutsal
Ruh'u gönderip)
Nota 7 Do Çargâh
Kutsal Haça Secdeyi Anma Günü Đlahisi: Paskalya perhizinin 3. Pazarı, kutsal haça
secdeyi anma günü29dür. Bu günde, kutsal haça secdeyi anma günü ilahisi, Altınağızlı Aziz
Yuhanna Tören kitabından (Kutsal Haç Çarmıh Bayramı Đlahisi) okunur. 1. Notadan uşşak
makam dizisi içerisinde seyreden ilahi, La karar sesinden okunmaktadır. Bu ilahinin Arapça
ve Türkçe sözleri aşağıdaki gibidir (Karaburun Doğan, 2015: 118).
Arapça
-“Hallis yarab şe’bek ve berik miyresek, vemneh mulukenel mu-mininel ğelebe’elel
berber. Vahfaz bi kuvvat salibak, cemi’el muhtasina bike” (Altınağızlı Aziz Yuhanna
Tören Kitabı, 2007).
Türkçe
-“Yarab halkını kurtar ve mirasını kutsa. Kötülüklere karşı müminleri galip eyle.
Haçının kuvveti ile sana ait olanları koru” (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı,
2007).
Paskalyadan 50 Gün Sonrası/ Pentakost Bayram Đlahisi: 7. Notadan okunur. 7. nota
Çargâh makamına tekabül etmektedir. Grekçede pentakost sözcüğü, `ellinci’ demektir.
Pentakost (ya da öbür adlarıyla hamsin, hasat bayramı, turfanda bayramı), fısıh bayramından
elli gün sonra kutlanır. Đsa Mesih’in göğe çıkışından sonraki pentakost günü Tanrı, kutsal
ruhunu, Mesih imanlılarının içinde yaşamak üzere gönderdi (Đncil, 1995: 256). Pentakost

27 Peder Dimitri DOĞUM ile 15.04.2013 tarihinde, Antakya Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesinde
yapılan görüşmenin sonucunda ilahilerin GTSM’de yer alan makam dizilerine olan benzerlikleri tespit edilmiştir.
Nota olarak adlandırılan ilahilerin, okunuşlarındaki değişiklikten ötürü makam dizilerine olan benzerliklerinde
farklılaşma olabileceği görülmüştür.
28 Antakya Ortodoks Kilisesi’nde icra edilen ilahilerin makamsal yapıları Đnönü Üniversitesi’nde görev yapan
Okut. Ş.Orçun AKGÜN ve Öğr.Grv. Sinan HAŞHAŞ tarafından duyumsal analiz yöntemi ile ilahilerin ses
kayıtları dinlenerek belirlenmiştir.
29Hz. Đsa’nın haça gerilmesini ifade eden gündür. Hz. Đsa’nın seçilmiş olarak haça yükseldiği ifade edilir.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1014
Bayramı Kutsal Kitap’ta Hasat bayramı diye bilinen bayramdır. Arapça okunan ilahinin
Arapça ve Türkçe meali aşağıdaki gibidir:
Arapça:
“Mubarakon ente eyyu hel Mesihu ilehune, yemen azhartal sayyadina ğaziriyyel
hikme, iz sekepte aleyhimil ruhel kudus. Ve bihimil meskuneti-ktanast, ye
muhibbel başaril mejdulek...” (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı, 2007)
Türkçe:
Balıkçıların üzerlerine Kutsal Ruh'u gönderip onları çok hikmetli kılan ilahımız
Mesih. Sen mübareksin. Onlarla bütün dünyayı avladın,
Ey insanları seven, sana yücelik olsun (Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı,
2007).
Şekil 9: 7. Nota- Çargah Makamı Dizisi (Özkan, 2000: 95).
2.4. Antakya Medeniyetler Korosu
Antakya Hıristiyan Ortodoks Cemaatinin, kilise dışı dinsel performans mekânı
bulunmamaktadır. Ancak psaltilerin korist olarak görev aldıkları amatörlerden oluşan ve
bütün din cemaatlerini bir arada tutan korolar vardır. Bunların en güzel örneği ‘Antakya
Medeniyetler Korosu’ dur. Antakya Medeniyetler Korosu şefi Yılmaz Özfırat’ın anlatımlarına
göre Antakya Medeniyetler Korosu dernek bünyesinde kurulmuştur: “2007 yılında Turizm
haftasının Hatay’dan başlatılması üzerine oluşturulmuş bir projedir, 2008 yılında
dernekleşmiştir. Derneğin ismi Medeniyetler Korosu Derneğidir” (Özfırat, 2015/Antakya)30
.
Koronun başkanı ve şefi Gaziantep Üniversitesi Türk Müziği Devlet Konservatuarı
Türk Halk Oyunları Bölümü mezunu olan fakat daha sonra Bakanlık kararı ile Müzik
Öğretmenliği unvanı almış Yılmaz Özfırat’dır. Koroyu Antakya’daki çalışmalarda ve
provalarda Yılmaz Özfırat çalıştırmaktadır. Koro ve orkestrada erkeklerle bayanlar eşit sayıda
yer almaktadırlar. Antakya Rum Ortodoks Kilisesi Pederlerinden Dimitri Doğum ve eşi de bu
koronun içerisinde korist olarak görev almaktadırlar. Koro, çalışmalarını Salı ve Perşembe
günleri Medeniyetler Korosu Derneğinde yapmaktadır.
Antakya’da yaşayan üç semavi dinden oluşan Yahudi, Alevi-Nusayri, Ortodoks Rum
ve Ortodoks Ermeni, Arap ve Türk Sünni, Katolik ve Protestan cemaatlerinden insanlar
bulunmaktadır. Konserlerde 12 dilden şarkılar ve ilahiler okunmaktadır. Koronun
konserlerinde Kürtçe, Zazaca şarkıların yanında Arap Ortodoks Kilisesinde icra edilen “Ya
Rabbal Kuvvat” adlı ilahiyi, Yahudi Havrasında icra edilen “Şalom” adlı ilahiyi ve Alevi
deyişlerinden olan “Ötme Bülbül” isimli deyişi ve farklı dillerden dinsel ilahileri
repertuarında seslendirdikleri gözlemlenmiştir (Karaburun Doğan, 2015: 102). Eşlik eden

30 Antakya Medeniyetler Korosu Başkanı ve Koro Şefi Yılmaz ÖZFIRAT ile 17.03.2015 tarihinde, Antakya
Medeniyetler Korosu Derneği’nde yapılan görüşmenin özeti.
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1015
orkestra ise Mersin Devlet Opera ve Bale sanatçılarından oluşmaktadır. Koro; özelde
Antakya’nın, genelde Türkiye’nin tanıtımına katkı sağlamayı, halen var olan birtakım
güzellikleri herkesle paylaşıp onlara yeni bir ufuk açmayı, insanlığı doğruya ve güzelliğe
çekmeyi, evrensel bir dil olan müzikle farklı medeniyetleri bir arada tutmayı hedeflemiştir.
Sonuç
Antakya, özellikle jeopolitik konumu nedeniyle farklı tarihlerde birçok dini liderin
uğrak yeri olmuştur. Bu nedenle farklı medeniyetlerin yüzyıllardan beri bir arada bulunarak,
karşılıklı saygı ve hoşgörü ortamı içerisinde yaşadığı kozmopolit bir şehirdir. Đnsanların farklı
dinlerden ve kültürel yapılardan olmaları, şehre ve gündelik yaşama renk katmaktadır. Bu
çalışmada, bölgede halen tüm canlılığı ile yaşayan Antakya dini cemaatlerinden biri olan
Hıristiyan Rum Ortodokslarının dinsel kültürleri çerçevesinde, dinsel müzik uygulamaları ele
alınmıştır. Antakya’da yaşayan Arap Ortodoksların, Đstanbul’da yaşayan Fener Rum ve
Ermeni Ortodoksların aksine kilisede Arapçayı kullanmaları ve kendilerini ‘Arap Ortodoks’
olarak adlandırmaları, bu çalışmadaki Arap Ortodoks etnisitesiyle ilgili önemli
bulgulardandır.
Çalışmada, dinsel müziklerin seremonik ve estetik niteliklerinin yanı sıra kimliksel
niteliklerinin de bulunduğu, başka bir deyişle her dinsel müziğin, etnik veya kültürel kimliği
adeta bir amblem gibi içinde barındırdığı gözlemlenmiş olup, dinsel müziklerde kimliği ayırt
edici işaretlerin var olduğu ve bunun söz, ezgi, ritim gibi müziksel öğeler ve performans
pratikleri ile ortaya çıkarıldığı gözlemlenmiştir. Bir müzik metninin hangi dilde
seslendirildiği, icra üslupları (tecvitsel, ezgisel/makamsal, polifonik vb.), dinsel müzik
performansı içinde kadının yerinin ne olduğu, çalgı kullanılıp kullanılmadığı, kullanılıyorsa
ne tür çalgıların kullanıldığı ve hangi çalgılara o kültür içinde kutsiyet atfedildiği sorularının
dinsel cemaatlerin sosyo-kültürel yapıları hakkında bilgi vereceği düşüncesinden hareketle,
müzik üzerinden kültür analizi yapılmıştır.
Çalışmada, kilisede çalgı kullanılmadığı ve ilahilerin insan sesi ile çalgı eşliksiz
seslendirildiği, aynı zamanda insan sesinin Tanrı’ya ulaştıracak en uygun ses olduğu
görüşünün hakim olduğu görüşmelerle saptanmıştır. Bölgede insan sesiyle icra edilen kilise
müziklerinin tecvitsel/entonasyonlu ve ezgisel/makamsal olmak üzere iki farklı üslupla icra
edildiği görülmüştür. Dinsel müzik metinlerinin tecvitli icrasının serbest ritimli ve tümce
bitimlerinden sonraki durgularla (kadans) ve yer yer makamsal bir seyirle yapıldığı;
makamsal icraların ise daha ritmik ve inici-çıkıcı-canlı ezgilerle ve ezgisel-ritmik açıdan daha
büyük bir zenginlikle icra edildiği, bunun yanında tecvitsel icraların Arapçaya çevrilmiş Đncil
metinleri için, makamsal icraların ise Arapçaya çevrilmiş farklı kaynaklara ait ilahilerin
metinleri için yapıldığı ve hem insan sesinin Tanrıya ulaşılacak en temel ses olduğu
düşüncesinin, hem de tecvitsel ve makamsal icra üsluplarının, Orta Doğu ve Sami halklarına
ilişkin kökensel bir kültürel alışkanlık olduğu saptanmıştır.
Kilisede uygulanan makamsal icra geleneği içerisindeki ilahilerin, cemaat ve kilise
pederleri tarafından, makamsal olarak farklı adlandırıldıkları, numaralandırılarak
isimlendirildikleri, Örneğin; 1. Nota olarak adlandırılan ilahilerin Uşşak Makam Dizisiyle
benzerlik gösterdiği, 2. Nota olarak adlandırılan ilahilerin Hüzzam Makamı Dizisiyle
benzerlik gösterdiği, bu şekilde 8. Nota’ya kadar makamsal yapının numaralandırıldığı
gözlemlenmiştir. Kilise ilahilerinin genellikle uşşak, hüzzam, buselik ve rast makam
dizilerine benzerliklerinin bulunduğu duyumsal (işitsel) analiz yöntemi ile konunun uzmanı
olan kişilerle birlikte tespit edilmiştir. Ayrıca okunan ilahilerin makamlarına, önemli olaylara
göre (vaftiz, cenaze, nikah akdi vb.) yüklenen özel anlamların olduğu, örneğin cenaze
ritüelinde daha çok hüznü çağrıştıran buselik makamı dizisinin ilahilerde kullanıldığı, vaftiz
töreninde ise dirilişi ifade eden uşşak ilahilerin okunduğu gözlemlenmiştir. Arap Ortodoks
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1016
Kilisesi ilahilerinde, bu ilahilere ait makamsal yapının Türk Sanat Müziği makamsal yapısı ile
kökensel benzerlikler ve etkileşimler taşıdığı saptanmıştır.
Antakya Arap Hıristiyan Ortodokslarının (Azizler Petrus ve Pavlus Ortodoks Kilisesi)
kiliselerinde icra ettikleri dinsel metinlerinin kaynaklarının; Kitab-ı Mukaddes (Đncil)
Bölümleri, Minavon Dua Kitabı, Tiryodiyon Dua Kitabı, Bendikstariyon Dua Kitabı, ElMuazzi
Dua Kitabı, Đman Yolu Dua Kitabı, Arapça Peder Hizmetleri Kitabı (Aziz Basileios,
Roma Baş Episkoposu Aziz Gregorios Zeoloğos ve Altınağızlı Aziz Yuhanna bölümleri),
Arapça-Türkçe yayınlanmış Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören Kitabı, Arapça-Türkçe
yayınlanmış Peder Hizmetleri Kitapları’ndan oluştuğu saptanmıştır. Çalışmada, Đncil
dışındaki diğer ilahi metinlerinin büyük bölümünün Altınağızlı Aziz Yuhanna Tören
Kitabından alındığı ya da Meryem Ana'yı öven dize ve şiirlerin notaya dökülmesi sonucu
ortaya çıkan ezgilerden oluştuğu gözlemlenmiştir.
Ayrıca Antakya’nın çok renkliliğinin müziksel bir sembolü konumunda bulunup 2008
senesinde dernekleşmiş olan ‘Medeniyetler Korosu’nun, üç semavi dini ve farklı mezhepleri
olduğu gibi, Antakya Hıristiyan Ortodokslarını da temsil ettiği ve koro repertuarı içinde
Ortodoks ilahilerine de yer verildiği gözlemlenmiştir.
SÖZLÜK
Acapella: Çalgı eşliksiz koro, ya da onun için yazılmış eser (Say, 2002:12).
Altar: Sunak, kurban taşı (Doğan, 2008: 61). Tapınağın, kilisenin içinde ya da yakınında
bulunan, tanrılara sunulan adaklar için kullanılan, genellikle taştan yapılmış öğe. Küçük
boyutlarda olduğu gibi, anıtsal yapı türünde olanları da vardır.
Entonasyon: Ses yüksekliğinin doğru olması. Bir eserin seslendirilebilmesinde perdeleri
şaşmaz bir kesinlikle verebilmek; sesleri doğru çıkarmak (Say, 2002:180).
Mezmur: Peygamber Hz. Davud’un musiki ve makam ile okuduğu Zebur surelerinden her
biri. Đlahi, kaval ile söylenen ilahi (Doğan, 2008:1137). Günümüzde mezmurlar, tapınma
şarkıları olarak bilhassa Hristiyanlar tarafından kullanılmaktadır.
Papaz: Hıristiyan ruhani reisi, din adamı, peder (Doğan, 2008: 1311).
Patrik: Ortodoks ve bazı Doğu kiliselerinde en büyük ruhani reis (Doğan, 2008:1320).
Yortu: Hz. Đsa'nın yaşamını, ölümünü, dirilişini ve azizlerin yaşamlarına yansımış olan
erdemlerini anmak üzere kilisenin belirlediği kutsal günleri ifade eden Hristiyan Bayramı.
Ostinato: “Đnatçı”. Bir müzik cümlesinin bütün bölüm boyunca, ya da bölüm içi kesitlerin
bazılarında sürekli tekrarlanması (Say, 2002: 407).
Tecvit: 1. Harfleri mahreçlerine uygun şekilde düzgün söyleme. 2. Kuranı Kerim’i uygun
telaffuzla, harflerinin söylenişine dikkat ederek okuma. 3. Bu şekilde okuma ilmi (Doğan,
2008: 1595).
Reçitatif: Opera ve oratoryo gibi sahne eserlerinde bir konuyu, öyküyü yada bunlarla ilgili
olayları anlatmak üzere hazırlanan metnin, konuşma benzeri ses müziği üslubuyla
seslendirilmesi (Say, 2002: 446).
2016, 15, 58 (998-1017) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder
1017
KAYNAKÇA
ALTINAĞIZLI AZĐZ YUHANNA Tarafından Düzenlenmiş Son Akşam Yemeği Tören
Kitabı (2007), Antakya Hıristiyan Rum Ortodoks Kilisesi Cemaat Vakfı, Antakya.
ANTAKYA AZĐZLER PETRUZ ve PAULUS KĐLĐSESĐ Tanıtım Kitabı (2011), Antakya
Ortodoks Kilisesi Cemaat Vakfı Yayını, Antakya.
BOHLMAN, V. P. (1988), “The Study of Folk Music in the Modern World”, Indiana
Universty Press.
DALEY, Brian E.(1987), “Councils”, The Encyclopedia of Religion (I-XVI)”, (ed.Mircea
Eliade), New York.
DOĞAN, Mehmet (2008), “Büyük Türkçe Sözlük”, Pınar Yayınları, Đstanbul.
ĐNCĐL- Kitabı Mukaddes (1995), Yeni Yaşam Yayınları, Đstanbul.
KARABURUN DOĞAN, Derya (2015), Đnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Müzik Ana bilim Dalı, “Kültürel Kimlik Çerçevesinde Antakya Arap Ortodokslarının
Dinsel Müzik Uygulamaları”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Malatya.
MUSTAN DÖNMEZ, Banu (2009), “Anadolu Tasavvufunda Ritüel Müziğinin ‘Kültüre
Gömülü Olma’ (Embeddedness) ve ‘Anıştırılma’ (Adumbration) Durumları”,
Folklor/Edebiyat Dergisi, cilt 15, 2009, Sayı 58, (pp. 107-115).
ÖZKAN, Đsmail Hakkı (2000), “Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri”, Ötüken Yayınları,
Đstanbul.
SAY, Ahmet (2002), “Müzik Sözlüğü”, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Ankara.
YILDIRIM, Münir (2005), “Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi”, Andaç Yayınları, Ankara.
GÖRÜŞMELER:
• Antakya Ortodoks Kilisesi Pederi: Dimitri DOĞUM
• Antakya Ortodoks Kilisesi Pederi: Jan DELULLER
• Antakya Medeniyetler Korosu Başkanı: Yılmaz ÖZFIRAT
• Antakya Ortodoks Kilisesi Vakfı Başkanı: Fadi HURĐGĐL
• Đnönü Üniversitesi: Okut. Ş.Orçun AKGÜN
• Đnönü Üniversitesi: Öğrt. Grv. Sinan HAŞHAŞ