Arapça'da en temel hatlarıyla Fiiller iki kısımdır;

1. Kısım: Aslî fiiller (Yani bütün harfleri aslından var olan fiiller demektir).
2. Kısım: Zû-ziyâde fiiller (Yani aslında var olan harflere ziyade harf bulunan fiiller demektir).

1.Aslî Fiil: İki kısımdır. Sülâsî ve Rübâî.

Sülâsî: Mazisi 3 harf üzerine olan fiil demektir.Bu 6 babtır.

Fethun-Zammün
Fethun-Kesrun
Fethetan
Kesrun-Fethun
Zammün-zammün
Kesretan.

3.Babtan olan fiilin aynel veya lamel fiilinde hurûf-ü halktan birinin bulunması şart kılınmıştır.

يَأْبىَ ) اَبَي - ) müstesnâ. Hurûf-u Halk (boğaz harfleri) ع، خ، ح،غ ه، ء، harfleridir.

Rübâî : Mazisi 4 harf üzerine olan fiil demektir. Bu 1 babtır ve fa’lele babıdır. Bazıkere 6 bab olur.Bu 6 baba da rübâi ‘ye Mülhâk diye isim verilir.

2.Zû-ziyâde fiil: Buda iki kısımdır. Sülâsî mezîd ve Rubâî mezîd.

Sülâsî mezîd : 14 bâb , 3 Nevi’’dir. Sülâsî mezîdün fîhî Rubâî , Sülâsî mezîdün fîhî Humâsî
Sülâsî mezîdün fîhî Südâsî.

Sülâsî mezîdün fîhî Rubâî : 3 babtır. اَفْعَلَ , فَعَّلَ , فَاعَلَ
Sülâsî mezîdün fîhî Humâsî: 5 babtır. اِنْفَعَلَ , اِفْتَعَلَ , اِفْعَلَّ , تَفَعَّلَ , تَفَاعَلَ
Sülâsî mezîdün fîhî Südâsî : 6 babtır. اِسْتَفْعَلَ , اِفْعَوْعَلَ , اِفْعَوَّلَ ,اِفْعَالَّ – اِفْعَنْلَلَ,اِفْعَنْلَى Misal : اِقْعَنْسَسَ , اِسْلَنْقَى

Rübâî mezîd : 3 bab , 2 nevi’ ‘dir. Rubâî mezîdün fîhî Humâsî , Rubâî mezîdün fîhî Südâsî.
Rubâî mezîdün fîhî Humâsî: 1 babtır. تَفَعْلَلَ ) تَدَخْرَجَ )
Rubâî mezîdün fîhî Südâsî : 2 babtır. اِفْعَنْلَلَ , اِفْعَلَلَّ
Misal : ( اِحْرَنْجَمَ – اِقْشَعَرَّ )



1.FASIL

Şu fasıl Mastardan çıkarılmasına hacet şiddetlenen bir takım vecihler hakkında olucudur. Bu vecihler altıdır. Mazi, Müzari’, Emir, Nehi, İsm-i Fail ve İsm-i Mef’ul’ dür.

MASTAR:
Mastar ( مَنْصَرٌ ) gibi mimli veya ( نَصْرًا ) gibi mimsiz olmaktan hali değildir.

Eğer mastar mimsiz olursa;

Bu mastar semaidir. Bizim semâi ile muradımız Araplardan işitildiği üzere muhafaza olunan ve üzerine kıyas olunmayan her bir mastardır.

Sülâsi masdarlar için kıyas yoktur. Sülasinin gayrı mastarlar ise kıyâsîdir. ( Yani bir kaide ve kural üzerine gelir. )

Eğer mastar mimli olursa;

Fiili Muzari’ nin aynel fiiline bakılır, muzarinin aynel fiili meftuh veya mezmum olursa yani
1, 3, 4, 5. bablarda; mastar mimi, İsmi zaman, İsmi Mekan ( مَفْعَلٌ ) vezni üzerine gelir.

Eğer fiili muzarinin aynel fiili meksur olursa, yani 2 ve 6. bablarda mastar mimi ( مَفْعَلٌ ) , İsmi zaman ve İsmi mekan ise aynel fiilinin kesresi ile ( مَفْعِلٌ ) vezni üzerine gelir.

*** Bu kaideler sahih, ecvef, muza’af ve mehmüz fiilde geçerlidir.

Nakıs fiilde Mastar mimi, İsmi zaman, ,İsmi mekan babların tamamında ( مَفْعَلٌ ) vezni üzerine gelir.
Misal fiilde Mastar mimi, İsmi zaman, ,İsmi mekan babların tamamında ( مَفْعِلٌ ) vezni üzerine gelir.
Lefifi makrun: Nakıs fiil gibidir.(yani bütün bablarda ( مَفْعَلٌ ) vezni üzerine gelir.)
Lefifi mefruk : Misal fiil gibidir.(yani bütün bablarda ( مَفْعِلٌ ) vezni üzerine gelir.)

Eğer fiil sülasi üzerine zait olursa:

Mastar mimi, ism-i zaman, ism-i mekân ve ismi mef’ul muzarînin meçhul vezni üzerine gelir. Ancak sen muzaraat harfini mimi mezmûmeye çevirirsin. Mesela: اَكْرَمَ – يُكْرِمُ Meçhûlü: يُكْرَمُ . Mîmi mezmûmeye tebdil edince مُكْرَمٌ oldu. İsmi fail ise aynel fiilinin kesresi iledir. Mesela : مُكْرِمٌ


1. MAZİ :
Eğer fiil ma’lum olursa:

Maziden ahirki harf, babların tamamında ister müzekker,ister müennes olsun ( gaib ve gaibenin) müfret ve tesniyesinde fetha üzerine mebnî ,cemi’ müzekker gaibinde mazmum,geriye kalanları ise sakindir.

Maziden evvelki harf, babların tamamında meftuhtur.Ancak evvelinde Hemze-i vasıl bulunan hümâsi ve südâsi bablar müstesna.

HEMZE-İ VASIL :
Başlangıç halinde sabit, geçiş halinde düşen hemzedir.

HEMZE-İ VASILLAR :
1- ( اِبْنٌ )
2- ( اِبْنَمٌ )
3- ( اِبْنَةٌ )
4- ( اِمْرَءٌ )
5- ( اِمْرَأَةٌ )
6- ( اِثْنَيْنِ )
7- ( اِثْنَتَيْنِ )
8- ( اَسْمٌ )
9- ( اِسْتٌ )
10- ( اَيْمُنٌ )’ nün hemzeleri,
11- Hümâsi ve südâsiden olan mazi, masdar ve emrin hemzeleri.
Mesela: ( اِنْكَسَرَ – اِنْكِسَارًا – اِنْكَسِرْ )
12- Sülâsiden olan emri hazırın hemzesi. Mesela: ( اُنْصُرْ )
13- Lamı tarife bitişen hemze. Mesela: ( الماضى )


HEMZE-İ VASILLARIN HAREKESİ :
Hemze-i vasıl geçiş halinde mahzuf , başlangıç halinde meksurdur.Ancak ( اَيْمُنٌ )’ nün hemzesi ve Lâm-ı ta’rife bitişen hemze meftuh , ( يفعل ) babından gelen emr-i hazırın hemzesi ( aynel fiiline teb’an ) ve Humâsi ve Sudâsi bablardan mazinin meçhulünün hemzesi zammedir.

HEMZE-İ KATÎLER:

1- İfal babının hemzesi. Mesela: ( اَكْرَمَ )
2- Mütekellimin hemzesi. Mesela: ( اَنْصُرُ )
3- Ceminin hemzesi. Mesela: ( اَبْوَابٌ )
4- İstifhamın hemzesi. Mesela: ( اَرَجُلٌ فِى الدَّارِ )
5- İsmi tafzilin hemzesi. Mesela: ( اَنْصَرُ )
6- İsmi Celâlin hemzesi Mesela: ( يَا اَللهُ )
7- Sıfatı müşebbehenin hemzesi. Mesela: ( اَحْمَرُ )
8- Mazinin kendi hemzesi. Mesela: ( اَخَذَ )
9- Lamı tarife bitişen hemze kesret-i isti’malinden dolayı hemze-i vasıl olarak kabul edilmiştir.

Eğer fiil meçhul olursa:
Ahirki harf ma’lumunda olduğu gibi, ahirden bir önceki harf meksurdur, ma’lumunda sakin olanlar sakin, geriye kalanlar mazmumdur.


2- MUZARİ:
TARİFİ : حَرْفٌ مِنْ حَرُوفِ الْمُضَارَعَةِ بِشَرْطِ اَنْ يَكُونَ ذَلِكَ الَحَرْفُ زَائِدًا عَلَى الْمَاضِى فَهُوَ الَّذِى يَكُونُ فَى اَوَّلِهِ
MANASI : Şu eteyne harflerinden birinin mazi üzerine zaid olması şartıyla olan fiile fiili müzari’ denir.

Fiili müzari’ nin mâ’lumunda;
* Muzara’at harfi rubâiler hariç diğer bütün bablarda meftuhtur.Rubâilerde ise hangi rubâi olursa olsun mezmumdur.
** Rubâi , Humâsi ve Südâsi bablarda ahirden bir önceki harf meksurdur.Ancak 3 bab müstesnâ .
Bu ( يَتَفَعَّلُ , يَتَفَاعَلُ , يَتَفَعْلَلُ ( 3 babta ise ahirden bir önceki harf meftuhtur.

Fiili müzari’ ‘ nin meçhulünde;
* Muzara’at harfi mazmum,ma’lumunda sakin olan meçhulünde de sakin,lamel fiili hariç geriye kalanlar meftuhtur.
Ahirki harf ise hem ma’lumunda hem meçhulünde Nasb edici bir nâsıb , Cezmedici bir câzım olmadığı müddetçe raf ( zamme) okunur.


3- EMİR VE NEHİ:
Emir ve nehi fiili muzarinin lafzı üzeri gelir.Ancak cezimlidirler.

Cezim Alâmeti : Tesniye’de ,Cemi’ müzekkerlerde ve müfret müennes muhataba nunun düşmesi, geriye kalanlarda cezim alâmeti sahih lamel fiilinin sükunu , illetli lamel lamel fiilinin sükutudur.
Cemi’ müennes nunu müstesna. Cemi’ müennes nunu cezim halindede cezmin gayrisinde de sabittir.
Mesela : Müzari’ ( يَنْصُرُ ) ise emir sığası da ( لِيَنْصُرْ ) bu şekilde gelir.

EMRİ HAZIRIN YAPILIŞ ŞEKLİ:
Emri hazır fiili muzariinin müfret müzekker muhatabından yapılır ki; İlk olarak muzaraat harfi ( ت ) hazf olunur. Mesela kelime ( تَنْصُر ُ) ise muzaraat harfini hazfettikten sonra ( نْصُرُ ) olur. Müzaraat harfinin sakin ile başlamak mümkün olmadığından dolayı evveline bir hemze-i vasıl getirilir.ve ( اُنْصُرْ ) olur.
Eğer müzaraat harfinin maba’di harekeli ise ahiri sakin kılınır. ( تُدَحْرِجُ ) - ( دَحْرِجْ )


4- İSMİ FAİL: ismi fail 4 vezin üzerine gelmektedir.

a- Eğer mazinin aynel fiili meftuh ise, yani 1, 2 ve 3. bablarda ismi failin vezni ( نَاصِرٌ )’dur.
b- Eğer mazinin aynel fiili mezmum ise, yani 5. babda ismi failin vezni ( عَظِيمٌ – ضَحِمٌ )’dur.
c- Eğer mazinin aynel fiili meksur ise, yani 4. babda ismi fail vezni müteaddiden ( عَالِمٌ )’dür.
Lazımda ise 4 vezin üzerine gelmektedir ki bunlarda ( زَمِنٌ – اَحْمَرُ - عَطْشَانَ مَرِيزٌ - )’dir.

Bu kelimelerin çekim şekilleri şöyledir.
( اَحْمَرُ – اَحْمَرَانِ – حُمْرٌ / حَمْرَاءَ – حَمْرَوَانِ - حُمْرٌ )
( عِطَاشٌ عَطْشَانَ – عَطْشَانَانِ – عِطَاشٌ / عَطْشَى – عَطْشَيَانِ - )
5- İSMİ MEFUL: ismi mef’ul sülasinin tamamında 2 vezin ( مَجْبوُرٌ - كَسِيرٌ ) ‘dir.
İsmi failin mübalağa vezinleri:

غُفُلٌ - يَقُظٌ – مِدْرَارٌ - مِكْثِيرٌ - لُعَنَةٌ ) ( جَهُولٌ – صِدِّيقٌ – كَذَّابٌ


2. FASIL

Bu fasıl ise sahih fiillerin çekimi ile alakalıdır.

Mazi, muzari, emir ve nehi malumdan ve meçhulden 14 vezin üzerine çekilmektedir.

3 vezin gaip , 3 vezin gaibe , 3 vezin muhatap , 3 vezin muhataba , 2 vezin’de mütekellim içindir.

Emir ve Nehi’nin ma’lumlarında mütekellim sıgası gelmez.

İsm-i Fail için 10 vecih , İsm-i Mef’ul için 7 vecih vardır.

Nun- u tekid :

Açıklama: Nun-u Te’kid isme dahil olmaz. Fiillerden de kendisinde talep manası olanlara talebi te’kid için dahil olur. ( İfadeye Elbette manası katar. ) Nun-u Te’kid ikiye ayrılır. Nun-u Müşeddede – Nun-u Muhaffefe

Nunu tekit (müşeddede): malum ve meçhulden emir ve nehinin tamamına dahil olur. (Şeddelidir.)

Nunu muhaffefe: bu nun ise tesniye ve cemi müennes hariç diğerlerinin tamamına dahil olur. (Sakindir.)

Mesela. ( اُنْصُرْ ) kelimesinin nunu müşeddede ile çekiliş şekli :

اُنْصُرَنَّ - اُنْصُرَانِّ - اُنْصُرُنَّ / اُنْصُرِنَّ - اُنْصُرَانِّ - اُنْصُرْنَانَّ

Mesela. ( اُنْصُرْ ) kelimesinin nunu muhaffefe ile çekiliş şekli :

اُنْصُرَنْ - اُنْصُرَا - اُنْصُرُنْ / اُنْصُرِنْ - اُنْصُرَا - اُنْصُرْنَ

( اِدَّثَّرَ - اِثَّاقَلَ ) kelimelerinin asılları (تَدَثَّرَ – تَثَاقَلَ )’dir. ( ت ) harfi kendilerinden sonraki harfe idgam olunur. Yani birincisinde ( ت ), ( دال ) ‘a ikincisinde de ( ت ), ( ث ) ’ye idgam olunur. Sonra sakin ile başlamak mümkün olmadığından dolayı evveline hemze-i vasıl dahil edilir. Ve ( اِدَّثًّرَ - اِثَّاقَلَ ) olur.