A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 44 ERZURUM 2010, 81-86
BEHLÛL*
Buhlūl

Çev. Dr. Süleyman TÜLÜCÜ **


ÖZ
Bühlûl el-Mecnûn el-Kûfî, Kûfeli bir mecnunun
ismi. Biz, ilk defa, ona, gelip geçenlerin sert
şakalarına maruz kalmış bir budala ve kesinlikle bir
Şî‘î (yeteşeyya‘) olarak tavsif eden el-Câhız (ö.
255/869)’ın Beyân’ında rastlıyoruz. İbnü’l-Cevzî (ö.
597/1201)’nin naklettiği veçhile, 188/804 yılında elKûfe’de
Hârûnürreşîd’le görüşmesi ve belki de ona
ikaz ve irşat yollu bazı sözler söylemesi
mümkündür.
Bühlûl’ün Bağdat’taki mezarı Niebuhr
tarafından tasvir edildi ve 501/1100-1101 tarihli bir
kitabe onu meczûblar sultanı ve bir ‚karanlık,
sönük ruh‛ (nefs mütammese) olarak gösterir.
İnsanlar, onu Bühlûldâne, ‚akıllı deli‛ diye
isimlendirdiler ve onu er-Reşîd’in akrabası ve
soytarısı kabul ettiler ve onun akıl ve zekâsı
hakkında kahvehanelerde hikâyeler anlattılar.
Anahtar Sözcükler: Bühlûl, Hârûnürreşîd, elMecnûn,
budala, meczûblar sultanı, akıllı deli,
soytarı.

ABSTRACT
Buhlūl al-Majnūn al-Kūfī, the name of a lunatic
of al-Kūfa. We first meet him in the Bayān of alJāhiz
(d. 255/869), who depicts him as a simpleton
exposed to the rough jokes of passers-by, and
definitely as a Shī‘ī (yatashayya‘). It is possible that
he met Hārūn al-Rashīd at al-Kūfa in 188/804, as
Ibn al-Jawzī (d. 597/1201) reports, and perhaps he
even addressed some remonstrances to him.
Buhlūl’s tomb in Baghdād has been described
by Niebuhr, and an inscription dating from
501/1100-1101 designates him as the sultan of the
majdhūbs and as an ‚obscure, dim soul‛ (nafs
mutammasa). People called him Buhlūldāna, ‚the
wise fool‛, and they made of him the kinsman and
the buffoon of al-Rashīd, and they told stories in
the coffee houses about his wit and subtlety.
Key Words: Buhlūl, Hārūn al-Rashīd, alMajnūn,
simpleton, the sultan of the majdhūbs, the
wise fool, buffoon.
Bühlûl1
el-Mecnûn el-Kûfî, Kûfeli bir mecnunun ismi. Biz, ilk defa, ona, gelip
geçenlerin sert şakalarına maruz kalmış bir budala ve kesinlikle bir Şî‘î (yeteşeyya‘)
olarak tavsif eden el-Câhız (ö. 255/869)’ın Beyân (nşr. [‘Abdüsselâm Muhammed]

*
Bu yazı, EI; (İng.)’da yer alan ‚Buhlūl‛ maddesinin (I, 1288-1289) çevirisidir. Yazının sonuna,
okuyuculara yararlı olacağı mülâhazasıyla, geniş bir ‚Seçilmiş Ek Kaynakça‛ ilâve etmeyi uygun
gördük.
** Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Arap Dili ve Belâgati Anabilim Dalı Öğretim Üyesi.
1
Bu kelime, ‚Behlûl‛ ve daha yaygın olarak ‚Bühlûl‛ şeklinde okunabilmektedir. Meselâ bk. elCevherî,
es-Sıhâh, nşr. Ahmed ‘Abdülgafûr ‘Attâr, Kahire 1376/1956, IV, 1643; İbn Manzûr,
Lisânü’l-‘Arab, Dâru Sâdır, Beyrut, ts., XI, 73; Mustafâ b. Şemseddîn el-Karahisârî, Ahterî-i
Kebîr, İstanbul 1310, I, 114; İbrahim Cûdî Efendi, Lügat-ı Cûdî, haz. İsmail Parlatır v. dğr., TDK
Yay., Ankara 2006, s. 36-37; R. Dozy, Supplément aux Dictionnaires Arabes, Leyde-Paris 1927,
I, 123; F. Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary, London 1957, s. 212; a. mlf., A
Learner’s Arabic-English Dictionary, Beirut 1989, s. 148; Régis Blachère v. dğr., Dictionnaire
Arabe-Français-Anglais, Paris 1970, II, 882; Hans Wehr, A Dictionary of Modern Written
Arabic, edited by J. Milton Cowan, Beirut 1980, s. 79; Rohi Baalbaki, Al-Mawrid, A Modern
Arabic-English Dictionary, Beirut 1991, s. 251; krş. bir de Mehmet Kanar, Kanar Arapça-Türkçe
Sözlük, İstanbul 2009, s. 452 (Çevirenin Notu).
82.
TAED 44 S.TÜLÜCÜ
Hârûn, II, 230-231)’ında rastlıyoruz. İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201)’nin naklettiği (el-Ezkiyâ’,
1277 baskısı, s. 180 vd.; bk. [H. F. Amedroz, ‚An Unidentified MS. by Ibn al-Jauzi, in the
Library of British Museum, Add.7. 320‛], JRAS (1907), s. 35) veçhile, 188/804 yılında elKûfe’de
Hârûnürreşîd’le görüşmesi ve belki de ona ikaz ve irşat yollu bazı sözler
söylemesi mümkündür (eş-Şa‘rânî, Tabakāt, s. 58); fakat kesindir ki, IV./X. yüzyıla ve
hattâ muhtemelen daha öncesine uzanan menkıbe, ondan ‚akıllı budalalar‛ın (el-
‘ukalâ’ü’l-mecânîn) bir tür prototipini yaratmak ve ona bazı didaktik beyite ilâveten,
birtakım fıkralar, bazı dinî ve eğitici hikâyeler atfetmek için onun ismine el koydu (bk.
Chauvin, Bibl. ar., VII, 126 vd.; MSS. Berlin, türlü yerlerde; Bibl. Nat. de Paris, 623, nr.
3653). Keza onun bazı hadisler rivayet ettiği söylenir (ez-Zehebî; İbn Tağrîberdî); fakat,
aralarında hakikî hadisçilerin bulunduğu, Bühlûl ismini taşıyan benzer farklı şahıslarla
karıştırılması muhtemeldir (özellikle bk. İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, ‚ilgili yer‛). Onlardan
biri, İfrîkıye’de yaşamış ve 183/799’da ölmüş olan, Bühlûl b. Râşid idi; bu, Bühlûl’ü,
Hârûnürreşîd’in efsanevî oğlu es-Sebtî ile bir tutan (bk. Chauvin, Bibl. ar., VI, 193 ve
zikredilmiş bibliyografya) ısrarcı rivayeti muhtemelen izah eder (bk. İbn Tağrîberdî, [enNücûmü’z-Zâhire],
I, 518; [Karl Vollers, ‚Aus der viceköniglichen Bibliothek in Kairo‛],
ZDMG, XLIII [1889], s. 115).
Bühlûl’ün Bağdat’taki mezarı Niebuhr (Reisebeschr., [Kopenhag 1778], II, 301 vd.;
Le Strange, Baghdad [Oxford 1900], s. 350) tarafından tasvir edildi ve 501/1100-1101
tarihli bir kitabe onu meczûblar sultanı ve bir ‚karanlık, sönük ruh‛ (nefs mütammese)
olarak gösterir. İnsanlar, onu Bühlûldâne, ‚akıllı deli‛ diye isimlendirdiler ve onu erReşîd’in
akrabası ve soytarısı kabul ettiler ve onun akıl ve zekâsı hakkında
kahvehanelerde hikâyeler anlattılar. Onu el-Me’mûn’un bir çağdaşı olarak gösteren (bk
keza Meissner, Neuarab. Geschichten [Leipzig 1903], s. V ve 73-83) en-Nefzâvî
(VIII./XIV. asır)’nin er-Ravdu’l-‘Âtır (1315 baskısı, s. 9) adlı eserinde olduğu gibi, onun
âşıkane hikâyelerin kahramanı yapılması ile, Bühlûl menkıbesi en yüksek derecesini
bulmuştur.
Arapça sözlüklerde Bühlûl kelimesine ‚neşeli, şen‛ (dahhâk), ‚cömert ve üstün
insan‛ anlamı verilir ve bu anlamı daima Redhouse (A Turkish and English Lexicon
[Constantinople 1890], s. 416a) ve Dozy [Supplément aux Dictionnaires Arabes, LeydeParis
1927, I, 123] teklif eder (Bocthor2
’a istinaden), bununla birlikte Dozy, İbn Battûta
(II, 89) ve İbn Haldûn (Mukaddime, nşr. Quatremère [Paris 1858], I, 201 vd.)’da evvelce
karşılaşılan, ‚aptal‛, ‚ahmak‛ vs. mânâlarına dikkat çekmeyi ihmal eder. Hâlen ve
özellikle Kuzey Afrika’da, bu kelime, ‚budala‛, ‚alık‛ genel anlamına sahiptir ve H. Wehr,

2
Ellious Bocthor (1784-1821): Yukarı-Mısır’da doğmuş, Paris’te ölmüş, Kıptî kökenli mütercim ve
sözlükçü. Burada, onun Fransızca-Arapça Sözlüğü (Dictionnaire Français-Arabe, Paris 1828-
1829, 1848, 1864, 1869; Caire 1871) kastedilmiştir. Hayatı ve eserleri hakkında bk. Yûsuf Elyân
Serkîs, Mu‘cemü’l-Matbû‘âti’l-‘Arabiyye ve’l-Mu‘arrebe, Kahire 1928, I, 574-575; C.
Brockelmann, ‚Boktur‛, Dâ’iretü’l-Ma‘ârifi’l-İslâmiyye, Kahire 1933 vd., IV, 33; Necîb el-‘Akîkî,
el-Müsteşrikūn, Kahire 1964, I, 149; ez-Ziriklî, el-A‘lâm, nşr. Züheyr Fethullâh, 8. baskı, Beyrut
1989, II, 9; Vecdî Rızk Gālî, Mu‘cemü’l-Mu‘cemâti’l-‘Arabiyye, Beyrut 1993, s. 96 (Çevirenin
Notu).
Behlûl
TAED
44. 83
[Arabisches] Wörterbuch [Beirut-London 1976, s. 70], ‚şakacı kimse, soytarı, maskara‛
mânâlarını verir. Behâlîl/behlûlâtın bazen şiddetli kahkahayı belirtmesi sebebiyle (bk.
Doutté, Les Marabouts [Paris 1900, s. 75 vd.]), D. B. Macdonald (EI:, ‚Buhlūl‛ mad.),
kelimenin hâli hazırdaki kullanılışının, aynı zamanda harfî mânâsına dayandığını ve
tarihî bir Bühlûl’ün mevcudiyetine dayanmadığını ifade eder. Kesinlikle aynı anlama
gelen hübâlî/bühâlî ile bir karışıklık olması mümkündür, yine muhtemeldir ki, modern
anlam özel isimden kaynaklanır.

KAYNAKÇA: Metinde verilen kaynaklara ilâveten bk. Brockelmann, [GAL],
Suppl., I, 350.
Seçilmiş Ek Kaynakça
Akkuş, Metin, ‚Doğu Kültüründe Nasreddin Hoca Tipinin Benzerleri‛, KırgızistanTürkiye
Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi [Bişkek], sy. 7 (2003), s. 59-61,
62.
Arı, Ahmet, ‚Behlül‛, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik
Sözlüğü, Cilt 1, Ankara 2001, s. 385-386.
Attâr, İlâhînâme, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul 1985, s. 198, 224.
Bağdat Evliyaları 1, İstanbul 2005, s. 181-194.
Başar, Hasan, ‚Harun Reşit ile Behlül Dâna‛, Burhan, yıl: 5, sy. 57 (Haziran 2010), s. 60-
63.
Bayat, Mojdeh-Jamnia, Mohammed Ali, Sufî Diyarından Hikâyeler, çev. Saliha Deniz,
İstanbul 2004, s. 63-72.
‚Behlûl‛, Türk Ansiklopedisi, Ankara 1953, VI, 20-21.
‚Behlül Dânâ‛, İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, İstanbul, ts., II, 137-139.
‚Behlül-i Dânâ‛, Ana Britannica, Genel Kültür Ansiklopedisi, İstanbul 1986, III, 523.
‚Behlül-i Dânâ‛, Evliyâlar Ansiklopedisi, İstanbul 1992, IV, 18- 28.
‚Behlül-i Dânâ‛, Rehber Ansiklopedisi, İstanbul 1993, III, 316-317.
el-Bustânî, Butrus, Dâ’iretü’l-Ma‘ârif, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut, ts., V, 643-645.
Cezâyirî, ‘Abdurrızâ, Bohlûl-i Dânâ, Tahran 1380 hş.
Çetin, Nihad M., Arapça Metinler I, (Metin Kısmı), İstanbul 1979, s. 8-9.
Çiftçi, Hasan, Klâsik Fars Edebiyatında Hiciv ve Sosyal Eleştiri, Ankara 2002, s. 47, 90-
95, 102, 256.
Debbağoğlu, Ahmet, ‚Behlûl Dânâ‛, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1977,
I, 378.
84.
TAED 44 S.TÜLÜCÜ
Dikmen, Mustafa, 1001 Nükte, İstanbul 2009, s. 11, 21-22, 222-223.
Hamdullâh Müstevfî, Târîh-i Güzîde, nşr. ‘Abdülhüseyin Nevâ’î, Tahran 1336-1339 hş., s.
637-638.
el-Hânsârî, Ravzâtü’l-Cennât, nşr. Esedullâh İsmâc
îliyyân, Tahran 1390, II, 145 vd.
İbn ‘Abdirabbih, Şarlatanlar, Deliler, Cimriler ve Asalaklar Kitabı, Türkçesi: Erkan Avşar,
İstanbul 2004, s. 35.
İbn Haldun, Mukaddime, I, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1982, s. 394-395.
İbn Şâkir el-Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, nşr. İhsân ‘Abbâs, Beyrut 1973, II, 228-231.
İbnü’l-Cevzî, Sıfatü’s-Safve, nşr. Mahmûd Fâhûrî-Muhammed Kal‘acî, Halep 1390/1970, II,
516-518.
________, Zekiler Kitabı, Türkçesi: Enver Günenç, İstanbul 1998, s. 200-201.
İvgin, Hayrettin, Deli Görünüşlü Akıllı Behlül Dânende, Ankara 2005.
________, ‚Nasrettin Hoca ile Behlül Danende’nin Kişilikleri ve Latifelerinin Nitelikleri‛, 21.
Yüzyılı Nasrettin Hoca ile Anlamak, Uluslararası Sempozyum, 8-9 Mayıs 2008-
Akşehir [henüz basılmamış tebliğ].
Levend, Agâh Sırrı, Divan Edebiyatı: Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar,
4. baskı, İstanbul 1984, s. 148-149.
Macdonald, D. B., ‚Bühlûl‛, İA, II, 830-831.
Mahmûd Himmet Kirmânî, Mâcerâhâ-yi Bohlûl-i ‘Âkıl, Kum 1385 hş.
Marzolph, Ulrich, Der Weise Narr Buhlūl, Wiesbaden 1983.
________, ‚The Making of a Legend Literary Sources on Behlül-e Dana‛, Türk Halk
Edebiyatı ve Folklorunda Yeni Görüşler, I, haz. F. Halıcı, Ankara 1985, s. 549, 553.
________, ‚Bohlūl‛, Encyclopaedia Iranica, London 1990, IV, 319-320.
________, ‚Buhlûl‛, Encyclopaedia of Arabic Literature, ed. Julie Scott Meisami and Paul
Starkey, London-New York 1998, I, 160-161.
________, ‚Der Weise Narr Buhlūl in den modernen Volksliteraturen der islamischen
Länder‛, Fabula, 28 (1987), s. 72-89.
Ma‘sûm ‘Alî Şâh, Tarâ’iku’l-Hakā’ik, nşr. Muhammed Ca‘fer Mahcûb, Tahran 1339
hş./1960 vd., II, 305.
Mevlânâ, Mesnevî ve Şerhi, şerh eden: Abdülbâki Gölpınarlı, 2. baskı, İstanbul 1985, III,
221 vd.
Monferid, Efsâne, ‚Bohlûl‛, Dânişnâme-i Cihân-i İslâm, B/IV, Tahran 1377 hş., s. 834-
837.
Behlûl
TAED
44. 85
Muhsin el-Emîn, A‘yânü’ş-Şî‘a, nşr. Hasan el-Emîn, Beyrut 1406/1986, III, 617-623.
el-Münâvî, el-Kevâkibü’d-Dürriyye fî Terâcimi’s-Sâdeti’s-Sûfiyye, nşr. ‘Abdülhamîd Sâlih
Hamdân, Kahire, ts., I, 375.
en-Neysâbûrî, Ebu’l-Kâsım, Akıllı Deliler Kitabı, Türkçesi: Yahya Atak, İstanbul 2002, s.
109-120.
Niyâzmend, ‘Abdullâh, Latîfehâ ve Hikâyât-i Şîrîn-i Bohlûl-i ‘Âkıl, Tahran 1372 hş.;
Pişaver 1378 hş./1999; 2008.
Onay, Ahmet Talât, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, haz. Cemâl Kurnaz,
İstanbul 1996, s. 136-137.
Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, 13. baskı, İstanbul 2004, s. 62.
Sadr, ‘Alî Âkā, Bohlûl-i ‘Âkıl, Tahran 1343 hş./1964.
Sahabe’den Günümüze Allah Dostları 3: Hilyetü’l-Evliyâ-Sıfatü’s-Safve, çev. Said Aykut v.
dğr., İstanbul 1996, s. 384-387.
Schimmel, Annemarie, Tasavvufun Boyutları, Türkçesi: Yaşar Keçeci, İstanbul 2000, s.
28.
Serkîs, Yûsûf Elyân, Mu
c
cemü’l-Matbû
c
âti’lcArabiyye
ve’l-Mu
c
arrebe, Kahire 1346/1928, I,
597.
Seyidov, Nureddin, Behlul Danende Latifeleri, Bakü 1979.
Sezgin, Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums, Leiden 1967, I, 636-637.
Şa‘rânî, İmâm, Velîler Ansiklopedisi-et-Tabakatü’l-Kübra, trc. Abdülkadir Akçiçek,
İstanbul 1986, I, 222-223.
Ş[emseddîn] Sâmî, Kāmûsü’l-A‘lâm, İstanbul 1889/1316, II, 1420.
Şimşek Selami, ‚Mevlânâ’da Mizah ve Nükte‛, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma
Dergisi, Mevlânâ Özel Sayısı, sy. 14 (Ocak-Haziran 2005), s. 528, 531.
Tehrânî, Mâzyâr - Rahîmîzâde, Pejmân, Mâcerâhâ-yi Bohlûl, Tahran 1379 hş.
Tunç, Talha, Manisa Masalları Üzerine Bir Araştırma, dan.: Halil Altay Göde, Yüksek
Lisans Tezi, S. D. Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2008, s. 260-261.
Türkmen, Fikret, ‚Anadolu Mizahında Bazı İran ve Arap Kökenli Mizah Tipleri‛, Türk
Dünyası İncelemeleri Dergisi, I (1996), s. 4, 6.
et-Tüsterî (eş-Şûşterî), Nûrullâh, Mecâlisü’l-Mü’minîn, Tahran 1365 hş., II, 14-20.
Uludağ, Süleyman, ‚Behlûl‛, DİA, V, 351-352.
________, ‚Behlûl-i Dânâ‛, DİA, V, 352-353.
86.
TAED 44 S.TÜLÜCÜ
Uysal, Ahmet E., ‚Behlül Dâna Fıkralarının Türk Halk Edebiyatındaki Yeri‛, Türk
Folkloru Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1974, Ankara 1975, s. 177-187.
Walker, Barbara K., ‚Behlül Dane: Child’s Play, Saint’s Way‛, Erdem, Aydın Sayılı Özel
Sayısı-II, c. 9, sy. 26 (1996), s. 809-819.
Walker, Warren S. - Uysal, Ahmet E., More Tales Alive in Turkey, Lubbock/Texas 1992,
s. 238-247.
el-Yâfi‘î, Ravzu’r-Reyâhîn, Kahire 1315, s. 33, 48.
Yıldırım, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul 2008, s. 139-141.
Zavotçu, Gencay, Divan Edebiyatı, Kişiler-Kişilikler Sözlüğü, Ankara 2006, s. 58.
ez-Zehebî, Mîzânü’l-İ‘tidâl, nşr. ‘Alî Muhammed el-Bicâvî, Mısır 1382/1963, I, 355.
ez-Ziriklî, el-A‘lâm, nşr. Züheyr Fethullâh, 8. baskı, Beyrut 1989, II, 77.
Kısaltmalar
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I- , İstanbul 1988- .
EI: : The Encyclopaedia of Islam, I-V, First Edition, Leiden 1908-1936.
EI; (İng.) : The Encyclopaedia of Islam, I-XII, New Edition, Leiden 1960-2005.
GAL : Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, I-II, Leiden
1943-1949; Suppl., I-III, Leiden 1937-1942.
İA : İslâm Ansiklopedisi, I-XIII, İstanbul 1940-1988.
JRAS : Journal of the Royal Asiatic Society (London).
TDK : Türk Dil Kurumu (Ankara).
ZDMG : Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (LeipzigWiesbaden).