KIŞ WINTER 2014  SAYI NUMBER 9  SAYFA PAGE 13-17
13
AĞIZ İNCELEMELERİNDE AYINLI VE HEMZELİ ALINTI KELİMELERİN
TAHLİLİNDE GÖRÜLEN BİR YÖNTEM HATASI ÜZERİNE
Serpil ERSÖZ*
ÖZET
Türkçe ağız incelemelerinde Arapça ve Farsçadan alınmış ayınlı ve hemzeli kelimelerin
artzamanlı tahlilleri genellikle standart dildeki şekli>ağızlardaki şekli yönünde yapılmaktadır.
Bu yöntem hatası, bu tür kelimelerdeki ses olaylarının genellikle türeme olarak gösterilmesine
sebep olmaktadır. Oysa bu tahliller kaynak dildeki şekli>ağızlardaki şekli yönünde
yapılmalıdır. Dolayısıyla buradaki ses olayı da türeme değil değişme olarak verilmelidir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi Ağızları, Yöntem, Arapça Farsça Alıntı
Kelimeler, Ayın, Hemze.
ON A METHODOLOGICAL ERROR IN ANALYSIS OF THE BORROWING
WORDS WITH AYN AND HAMZAH FROM ARABIC AND PERSIAN IN
PUBLICATIONS OF DIALECT RESEARCHES
ABSTRACT
Diacronic analysis of borrowing words with ayn and hamzah from Arabic and Persian
on researches of Turkish dialects has usually been done as forms in formal language > forms in
dialects. This methodological error is caused to presentation of phonological event as
derivation. However this analysis should be carried out as forms in source language > forms in
dialects. Thus this sound event should be shown as phonological change but not derivation.
Keywords: The Dialects of Turkiye Turkish, Methodology, Borrowing Words From
Arabic and Persian, Ayn, Hamzah.
Türkçenin ağızları konusunda şimdiye kadar pek çok çalışma yapılmış ve yapılmaya da
devam etmektedir. Ağız çalışmalarının son yıllarda pek çok araştırmacının ilgisini çekmesi ve her
geçen gün daha da hız kazanması, Türk diline önemli katkılar sağlayan sevindirici bir gelişmedir.
Bu alanda toplanan dil malzemesi kadar yapılan dil incelemeleri de oldukça önemlidir. Ancak,
önemli olan bu dil incelemelerinde birtakım yöntem hataları da yapılabilmektedir. Bu tür yöntem
hatalarına daha önce pek çok bilim adamı tarafından dikkat çekilmişti.1 Bu makale de ağız
incelemelerinde rastlanan bir başka yöntem hatası ile ilgilidir.
* Arş. Gör. Dr., Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Manisa – TÜRKİYE,
E-posta: serpilersoz@yahoo.com.
1 Yöntem hataları ile ilgili yayınlardan birkaçı için bk. Gürer Gülsevin “Ağız Araştırması İncelemelerimizde
Yaygınlaşmış Yanlışlıklar (1) ‘bu+ra’ mı ‘bu ara’ mı?”, “Ağız Araştırması İncelemelerinde Yaygınlaşmış Yanlışlıklar
(2) ‘değişmenin istikameti’ bakımından yapılan yanlışlıklar”, “Ağız Araştırmalarımızda Yaygınlaşmış Yanlışlıklar (3)
‘üzüm/yüzüm; öllük/höllük’ türeme mi düşme mi?”, Yaşayan ve Tarihî Türkiye Türkçesi Ağızları, Özel Kitaplar,
İstanbul 2010, s. 33-60; Gürer Gülsevin, “Ses Bilgisinde ‘Çevre Şartı’ Kavramı ve Ağız İncelemelerindeki Önemi”,
Turkish Studies - Türkoloji Araştırmaları Dergisi, S: 8/9, Yaz 2013, s. 49-62; Ali Akar, “Ağız Araştırmalarında
Yöntem Sorunları”, Turkish Studies - Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Güz 2006, S: 2, s. 43-51; Nurettin Demir,
“Türkçe Ağız Araştırmalarında Bazı Yöntem Sorunları”, Diyalektolog, Yaz 2012, S:4, s. 7.
SERPİL ERSÖZ 
KIŞ WINTER 2014  SAYI NUMBER 9
14
Bu yazı, Gülsevin’in anılan çalışmalarında ifade ettiği gibi yapılmış ağız çalışmalarının bir
eleştirisi olarak değerlendirilmemeli, son derece önemli olan bu çalışmalardaki dil incelemelerinin
yöntem bakımından daha da iyileştirilmesi yolunda küçük bir katkı olarak görülmelidir. Bu yüzden,
mevcut ağız çalışmalarından verdiğimiz aşağıdaki örneklerin, amacımıza hizmet etmeyeceğinden,
kaynaklarını belirtmemeyi tercih ettik.
Pek çok ağız çalışmasında yağni (yani), sahat (saat), ihtibar (itibar), duva (dua), şayır (şair)
gibi örneklerdeki /ğ/, /h/, /y/, /v/ sesleri türeme olarak gösterilmiştir. Bunun, söz konusu kelimelerin
standart dil ile kıyaslanmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Bu çalışmalarda alıntı sözcükler
için Nurettin Demir’in de belirttiği gibi kaynak dil > standart dil > ağız biçiminde bir gelişme
varsayılmaktadır.2 Aşağıda bunlardan birkaç örnek verilmiştir:
/ġ/, /ğ/ türemesi olarak verilen örnekler:
 duġa (duʿa)
 bağzen (baʿzan)
 suğal (suʿal)
 tağmir (taʿmir)
 yağni (yaʿni)
/h/ türemesi olarak verilen örnekler:
 cemahet (cemaʿat)
 ehtibar (iʿtibar)
 muhabbet (mü’ebbet)
 nehlet (naʿlet)
 sahat (saʿat)
 sehet (saʿat)
/n/ türemesi olarak verilen örnekler:
 dunāsıŋı (duʿa)
 incābında (iʿcab)
 sünni (sunʿi)
/v/, /w/ türemesi olarak verilen örnekler:
 bedova (bedduʿa)
 béddıvā (bedduʿa)
 dovā (duʿa)
 düvā (duʿa)
 duwa (duʿa)
/y/ türemesi olarak verilen örnekler:
 ayile (ʿa’ile)
 ayit (a’id)
 dayimi (da’imi)
2 Nurettin Demir, agm, s. 7.
 Ağız İncelemelerinde Ayınlı ve Hemzeli Alıntı Kelimelerin
Tahlilinde Görülen Bir Yöntem Hatası Üzerine KIŞ WINTER 2014  SAYI NUMBER 9
15
 dayir (da’ir)
 dayire (da’ire)
 ezrayil (azra’il)
 fayik (fa’iz)
 hayin (ha’in)
 ismayil (isma’il)
 israyil (isra’il)
 iyāde (iʿade)
 mayış (maʿaş)
 meleyike (mela’ike)
 nayıl (na’il)
 reyis (re’is)
 şayir (şaʿir)
 tabiyet (tabiʿat)
 teysir (te’sir)
 vayız (vaʿiz)
 vesayit (vesa’it)
Ağızlar standart dilin bozulmuş biçimleri olmadığı için, artzamanlı inceleme yönteminin
kullanıldığı ağız çalışmalarında, ele alınan Türkçe kelimelerdeki ses olaylarının standart dildeki
kelimeler ile değil, eski şekilleri ile kıyaslanarak yapılması gerektiği daha önce birçok araştırmacı
tarafından dile getirilmiştir.
3
Arapça ve Farsça kökenli alıntı sözcükler konusunda ise ağızların, Arapça ve Farsça
kökenli alıntı kelimeleri, İstanbul ağzı üzerinden değil de doğrudan kaynak dilden (daha da doğrusu
kaynak dilin komşuluk ilişkisine göre yakın bir ağzından) almış olma ihtimali daha yüksektir.4
Dolayısıyla Arapça ve Farsça kökenli yağni, sahat, duva gibi kelimelerdeki ses olayları türeme
değil, değişme olarak gösterilmelidir. Çünkü türeme kavramı, asıl kelimede olmadığı halde, çeşitli
nedenlerle ortaya çıkan bir türemeyi5
; değişme kavramı ise var olan bir sesin başka bir duruma
geçişini6
bildirir.
Nitekim temeli yine bir ağza dayanan Türk dilinin lehçelerinde de bu durumla karşılaşılır.
Bu lehçe gramerlerinde de ayınlı ve hemzeli Arapça ve Farsça alıntı kelimelerdeki bu tür ses
olayları ses değişmesi olarak verilegelir:
 Başkurt: duga (duʿa), galim (ʿalim), sagat (saʿat)
 Karakalpak: ağza (aʿlâ), ağzam (aʿzam)
 Karay: sahat (saʿat), şövahat (şefaʿat)
 Kazak: duva (duʿa), galam (ʿalem), ğılım (ʿilim), magna (maʿna), sağat (saʿat), savle
(şuʿle), tabiğat (tabiʿat)
3 Gürer Gülsevin, “Ağız Araştırması İncelemelerinde Yaygınlaşmış Yanlışlıklar (2) ‘değişmenin istikameti’ bakımından
yapılan yanlışlıklar”, Yaşayan ve Tarihî Türkiye Türkçesi Ağızları, Özel Kitaplar, İstanbul 2010, s. 40; Nurettin
Demir, agm, s. 6.
4 Nurettin Demir, agm, s. 7.
5 Zeynep Korkmaz, “Türeme ünlü” md., “Türeme ünsüz” md. Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 2003, s. 217.
6 Berke Vardar, “Değişim” md., Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yayınları, İstanbul 2007, s. 68.
SERPİL ERSÖZ 
KIŞ WINTER 2014  SAYI NUMBER 9
16
 Kırgız: agzam (aʿzam), hayın (ha’in), mugalim (muʿallim), şariyat (şeriʿat), tabiygat
(tabiʿat)
 Kumuk: ixtibar (iʿtibar), sahat (saʿat), şabagat (şefaʿat)
 Nogay: kanagat (kanaʿat), yamagat (cemaʿat)
 Tatar: gaile (ʿa’ile), gali (ʿAli), segat (saʿat), şagıyr (şaʿir), Talgat (Talʿat)
 Türkmen: cemagat (cemaʿat), doga (duʿa)
Sonuç
Sonuç olarak Arapça ve Farsça kökenli kelimelerde değişmenin yönü kaynak dildeki şekil
> ağızlardaki şekil olarak verilmelidir. Dolayısıyla, /g/, /ğ/, /h/, /v/, /y/ … gibi sesleri türeme olarak
değerlendirmek, kanaatimizce doğru olmaz. Yapılması gereken, lehçe gramerlerimizde gösterildiği
gibi, ayınlı ve hemzeli kelimelerdeki bu tür ses olaylarını türeme değil, ses değişmesi olarak
incelemektir.
KAYNAKLAR
 AKAR Ali, “Ağız Araştırmalarında Yöntem Sorunları”, Turkish Studies - Türkoloji
Araştırmaları Dergisi, Güz 2006, S. 2, s. 43-51.
 AKIN Cüneyt, Hüseyin Karasayev’in ‘Kamus Naama’Adlı Eseri ve Çağdaş Kırgız
Türkçesindeki Alıntı Kelimelerde Görülen Ses Değişmeleri, Ege Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Lehçeleri ABD, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2010.
 AYAN Ekrem, Ibıray Altınsarin - Hikâye ve Şiirlerinin Dili (Hayatı - Dilciliği -
Eserleri / Gramer - Metin - Dizin), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili
ve Lehçeleri ABD, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2008.
 BURAN Ahmet - ALKAYA Ercan, Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yayınları, Ankara
2001.
 __________, Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 1997.
 DEMİR Nurettin, “Türkçe Ağız Araştırmalarında Bazı Yöntem Sorunları”, Diyalektolog,
Yaz 2012, S: 4, s. 1-8.
 DEVELLİOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi
Yayınları, Ankara 2000.
 ERCİLASUN Ahmet B. (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yayınları, Ankara 2007.
 GÖKDAĞ Bilgehan A., Salmas Ağzı Güney Azerbaycan Türkçesi Üzerine Bir
İnceleme, Karam Yayınları, Çorum 2006.
 GÜLSEVİN Gürer, Yaşayan ve Tarihî Türkiye Türkçesi Ağızları, Özel Kitaplar,
İstanbul 2010.
 __________, “Ses Bilgisinde ‘Çevre Şartı’ Kavramı ve Ağız İncelemelerindeki Önemi”,
Turkish Studies - Türkoloji Araştırmaları Dergisi, S. 8/9, Yaz 2013, s. 49-62.
 GÜLSEVİN Selma, Günümüz Karay Türkçesi (Giriş - Dil Özellikleri - Metinler - Söz
Dizini) ve Türk Lehçeleri Arasındaki Yeri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Lehçeleri ABD, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2010.
 Ağız İncelemelerinde Ayınlı ve Hemzeli Alıntı Kelimelerin
Tahlilinde Görülen Bir Yöntem Hatası Üzerine KIŞ WINTER 2014  SAYI NUMBER 9
17
 GÜNAY Turgut, Rize İli Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
 KARASOY Yakup, “Tatar Türkçesine Arapçadan Geçen Ayın’lı Kelimelerdeki Ses
Değişmeleri”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Dr. Himmet Biray Özel
Sayısı, s. 106-116.
 __________, “Türkmen Türkçesine Arapçadan Geçen Ayın’lı Kelimelerdeki Ses
Değişmeleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 5, Bahar 1998, s. 397-432.
 KORKMAZ Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
2003.
 __________, Nevşehir ve Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
 PEKACAR Çetin, “Kumuk Türkçesine Arapça ve Farsçadan Geçen Kelimelerdeki Ses
Olayları”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 19, s. 53-75.
 SAĞIR Mukim, Erzincan ve Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
 VARDAR Berke, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yayınları,
İstanbul 2007.