Ayr1 Basim
EKEV AKADEMi DERGjsj YJl: 9 Say1: 22 (Kl§ 2005)------- 225
ARAP(::A ve TURK(::EDE isiM-FiiL -UNLEM
KAR~ILAfi'TIRMASI UZERiNE BiR DENEME
Ali BULUT (*)
Ozet
Bu makalenin amaci Arapt;adaki isim-fiilllerle Tiirkt;edeki iinlemlerin mukayesesinin
yapilmasidir. Makalede ilk once isim-fiilin tammi, tasnifi ve oze/likleri konusu; daha
sonra iinlemlerin tammi, tasnifi ve ozellikleri ele almml§flr. Degerlendirme ve sonut; kismzndan
sonra da tabla halinde isim-fiil ve iinlemlerin benzer yonleri ortaya konmu§tur.
AnahtarKelimeler: jsim-fiil, iinlem, Arapt;a, Tiirkt;e.
' An Essay on the Comparison of Verbal Nouns and Exclamations in Arabic and
Turkish Languages
Abstract
The purpose of this article is to compare verbal nouns in Arabic language to exclamations
in Turkish. First, definition, classification and properties of verbal nouns .in
Arabic language were given, and then definition, classification and properties of exclamations
in Turkish language were discussed. In the conclusion section, similar characteristics
of verbal nouns and exclamations were given in a table.
Key Words: Verbal nouns, exclamation, Arabic language, Turkish language.
*) Dr., Ondokuz May1s Universitesi ilahiyat Faktiltesi Arap Dili ve BelagatJ ABD
(e-posta: alibulut@omu.edu.tr)
226 I Dr. Ali BULUT-·---------EKEV AKADEMi DERGjsj
Giri§
Bu makalede Arapr;adaki isim-fiillerle Tiirkr;edeki iinlemler arasmdaki anlam miitekabiliyetinin
boyutu ile her iki gramer grubunun benzer ve farkh yonlerini kat'§tla§ttrmah
olarak ele almay1 amar;Iadik. Tabii burada §Unu ifade etmemiz uygun olacakttr: Tiirkc;:ede
vurgu ve tonlamayla hemen hemen her kelime iinlemli olarak kullamld1g1 gibi;
Arapr;ada da isim-fiiller ba§ta olmak iizere miinada, igra, tahzir, niidbe, taacciib, taacciib
bildiren kasem, ovme ve yerme fiilleri, miibteda ya da haberi eksiltili isim ciimleleri, fiili
eksiltili mef'ul-i mutlaklar, istifham-1 inkan vb. gruplar da iinlem grubunun kapsad1-
gi ifadelerdir. Ancak Tiirkr;ede astl iinlemler diye ifade edilen ah! vah! eyvah! vb. ifadelerle,
hayvanlar ic;:in kullamlan c;:agirma ve kovma ifadelerinin Arapr;ada daha c;:ok isimfiil
ba§hgi alttnda ele almmas1 nedeniyle bu makalede, Arapr;adaki isim-fiillerle Tiirkr;edeki
astl iinlemler kat'§tla§ttrtlacakttr.
I. Arap~da isim-Fiiller
1. isim-Fillin Tanlllll:
Arapr;a nahiv kaynaklannda gene! olarak kelime isim, fiil ve barf olarak iir;e aynhrl.
Baz1 kelimeler de vardrr ki bunlar ne tam olarak fiildir, ne isimdir ne de harftir. Bu tiir
kelimeler ic;:in nahivciler isim-fiil terimini kullamriar2.
iki kelimeden olu§an isim-fiil terimi, gorebildigimiz kadanyla ilk olarak Sibeveyh
(o.180/796)'in el-Kitab adh eserinde ger;er. Bu eserde isim-fiiller, ismu'l-fi'l teriminin
r;oguluyla esmii.' li'l-ef'ii.l §eklinde ifade edilmi§ ve isim-fiil ir;in herhangi bir tamm verilmeden
konu bol omeklerle ar;lklanmi§ttr3. Sibeveyh'in kulland1g1 bu terim dilciler tarafmdan
genel kabul gormii§tiir.
Muberrid ise isim-fiillerle ilgili olarak el-Muktadab'mda "Bu, fill ve mastar olmadiklan
hfilde fiil yerine ger;en kelimelere dair bir babttr." §eklinde atttgi ba§hkta isim-fiili de
tarif etmi§tir4. Sibeveyh ve Muberrid'den sonra dilciler tarafmdan birbirine benzer degi-
§ik tammlar yaptlmi§trr5. Giiniimiiz dilcilerinden 'Abbas Hasan isim-fiili "isim-fiil, anlam,
zaman ve amel/etki yonlerinden belirli bir fiile delfilet eden, fiile ait alametleri almayan
ve fiili etkileyen iimillerden/etkenlerden etkilenmeyen isimdir."6 diyerek kapsamli
bir §ekilde tarif eder.
1) Sibeveyh, Ebll Bi§r 'Amr b. 'Osman b. Kanber, e/-Kitab, Bulak, 1316/1898, I, 2; el-Muberrid, Ebu'l-
'Abbas Muhammed b. Yezid b. 'Abdulekber, el-Muktadab, n§r. Muhammed 'Abdulhiihk 'Uzayme,
Alemu'l-Kutub, Beyrut, ts., I, 3.
2) es-Saydiivi, Yusuf, el-Luga ve'n-Nfis, Diiru'l-Fikr, Dima§k, 1996, s. 69.
3) Sibeveyh, a.g.e., I, 123; Bulut, Ali,.Sibeveyh 'in e/-Kitab 'mda Ele Ald1g1 Baz1 Nahiv Konulari, /§leme
Yiintemi ve Koydugu Kurallqr, (Yaymlanmamt§ Doktora Tezi), Samsun, 2003, s. 182.
4) el-Muberrid, a.g.e., III, 202.
5) Bu tammlar i~in bkz. Yaruk, Nevzat Hafiz, Arap Dilinde lsim Fii/ler, (Yaymlanmamt§ Yiiksek Lisans
Tezi), Erzurum, 1988, s. 1-5.
6) Hasan, 'Abbas, en-Nahvu'l-Vafi, Daru'l-Ma'arif, Kahire, ts., IV, 137-138.
ARAP(;A ve TORK<;EDE jSiM-FiiL- UNLEM
KAR$ILA$TIRMASI UZEfilNE Bil DENEME-------- 227
Baztlan isim-fiil i.,;:in el-hdlife ve harf terimlerini kullanmt§lardrr7• Bunlara gore
isim-fiil, ne fiildir, ne de isim. Ayn bir kelime grubudur8. Ne var ki hem bu iki terim hem
de kelimenin bu §ekilde dorde taksimi dilcilerin c.;:ogunlugu tarafmdan pek kabul gormemi§tir.
Bununla birlikte geleneksel dilciler, ashnda isim-fiil tabirini kullanarak bu gruptaki
kelimelerin miistakil bir grup olmasa da arada bir grup olu§turdugunu ima etmi§lerdir.
Fakat el-hfilife ve barf terimlerini kullanan modem baZI dilcilerin bu gruptaki kelimeleri
bagunsiz bir kategori oiarak gormeleri, geleneksel dil tasnif'me aykm bir bic.;:imde
dili, dortlii bir yap1 olarak algtladiklanm ortaya koymaktadrr.
2. isim-Fiillerin Tasnifi
isim-fiiller, genel olarak hem ifade ettikleri zaman hem de yapdan itibariyle iki grupta
incelenirler:
1- Yaptlan itibariyle isim-fiiJier:
a- Miirtecel,
b- Menkiil,
c- Kiyasl/Ma' diil
§eklinde uc.;:e aynlll'Iar9.
2- Zamanlan itibariyle isim-fiiller:
a- Mazi/gec.;:mi§ zaman anlamh isim-fiiller,
b- Muzari/§imdiki zaman anlamh isim-fiiller,
c- Emir anlamh isim-fiiller,
olarak.uc.;:e aynlll'IarlO.
Bu taksimin d1§mda olarak Sibeveyh, isim-fiilleri gec.;:i§li olup olmamas1 bak1mmdan
dorde aymrll:
1. Emir anlamh gec.;:i§li isim-fiiller
2. Emir anlamh gec.;:i§siz isim-fiiller
3. Nehiy anlamh gec.;:i§li isim fiiller
4. Nehiy anlamh gec.;:i§siz isim-fiiller.
Yme Sibeveyh, tamlama §eklinde gelen isim-fiiller i.,;:in ayn bir ba§hk atarak bir baklma
isim-fiilleri, miifred ve tamlamah olarak ikiye aymr12. Bu taksimlerin yanmda
7) el-Lebedi, M. Semir Necib, Mu'cemu'l-Mustalahlit en-Na_hviyye ve's-Sarfiyye, Muessesetu'r-Risale,
Beyrut, 1985, s. 175; 'Abdulmesih, Core Mitr!-Tabri, Ham Core, el-Ha!U, Mu'cemu Mustalahliti'n-Nahvi'l-'Arabt,
Mektebetu Lubnan, Beyrut, 1990, s. 63.
8) el-Lebedl, a.g.e., s. 175.
9) 'Abdusselam M. Hamn, el-Esallbu'l-lll§a'iyye fl'n-Nahvi'l-'Arabt, Daru'l-CTI, Beyrut, 1990, s.
154-156; el-Galayini, a.g.e., I, 159.
10) ibn 'Aki!, Bahli'uddin 'Abdullah el-Mtsri el-Hemedam, $erhu lbni 'Akll, n§r. M. Muhyiddin 'Abdulhamid,
Daru'l-Fikr, Dima§k-1985, II, 277-278; el-Galayini, Mustafa, Cami'u'd-Durusi'l-'Arabiyye,
Il§r. Abdiilmiin'im Hafaee, el-Mektebetii'l-~Asriyye, Beyrut-1983, I, 158.
11) Sibeveyh, a.g.e., I, 122-123; Bulut, a.g.t., s. 183.
12) Sibeveyh, a.g.e., I, 122-128; Bulut, a.g.t., s. 182-193.
228 /Dr. Ali BULUT-~--------EKEV AKADEMi DERGiSi
isim-fiiller, mtifredlik-miirekkeblikl3, ma'rifelik-nekrelikl4, ihbanlik-in§fillikl5 a!ISmdan
da taksim edilir.
Bu §ekilde isim-fiiller degi§ik §ekillerde taksim edilmekle birlikte, biz bu !ah§mamIZda
isim-fiilleri, yapdan ve ifade ettikleri zaman yoniiyle ele alacag1z.
A· Yap1larma Gore isim·Fiiller:I6
a- Miirtecel isim-fiil: Mtirtecel isim-fiil, ilk var oldugundan itibaren hep isim-fiil
olarak kullarulan kelimelerdirl7. Bu isim-fiiller, hem emir, hem mazi hem de muzari anlamh
olarak kullamlmakla birlikte !Ogunlukla emir anlamhdirlar. Bunlann bir kism1 ayru
zamanda ses yans1mal1 kelimelerdir. 'Uffun vb. kelimeler gibi18.
'Uffeten I 'Uffen I 'Uffun I : Of!: Bunal1yorum, s1kihyorum.
'Uffin: Etedacceru (dat ile)
Amin : istecib : Amin!: Kabul eyle.
Behhun (noktah ha ile) Pehl : Begenme ifadesi olarak kullamhr.
Bes : Yeter!
Sah : ~i§§t! Sus!
Middun (dat ile) Ki§inin dudaklanm kullanarak "hay1r,
yok!" anlammda !Ikard1g1 sesi ifade
eder.19
Meh : Birak! Vazge!! Yapma!
Heybate : Neredee!: Ne kadar uzak!
Vey : Vay! Vaybe! Vay canma!
Kti!iik !OCuklara ya da hayvanlara hitaben kullamlan bazi sesler de mtirtecel grubuna
dahildir20. Esmau'l-Esvat/Ses isimleri §eklinde ifade edilen bu terim i!in Tiirk!ede
ses yanswah kelimeler, ses yans1malan ifadeleri kullan11Jr21. Ses isimleri hitap zamiri
almazlar ve ctimlede miibteda, haber, s1fat vb. bir sorumlu oge olmad1klanndan i'rabta
13) Yamk:, ag.t., s. 36-37.
14) ez-Zemah§eri, Ebu'l-Kas1m MahmOd b. 'Omer, el-Mufassalfi '/lmi'l-'Arabiyye, Daru'l-Cil, Beyrut,
ts., s. 164; Yamk, a.g.t., s. 38-41.
15) en-Nuaymi, Selim, "Ara~'da isim-Fiiller", ~ev. Ali Ytlmaz, CO/FD, c. V, sy. 1, (2001), s. 381.
16) Tabla hfilinde Tiirk~eleriyle birlikte sunulan isim~fiillerin tespitinde §U kaynaklardan yararlantlrrn§- tlr: Sibeveyh, a.g.e., I, 122-123; ez-Zemah§eri, a.g.e., s. 151-168; ibn 'Akil, a.g.e., II, 277-282; Hasan,
a.g.e.; IV, 136-160; Hamid es-Seyyid Ramazan- 'Adnan Kerim, Mu'cemu'l-Esvatfi'l-Lugati'l-
'Arabiyye, Dima§k-1993; el-Galayini, a.g.e., I, 158-163; Bulut, a.g.e., s. 182-193; Yamk:, a.g.e., s.
12-45; en-Nuaymi, a.g.m., s. 380-391.
17) el-Galayini, a.g.e., I, 159.
18) el-Galayini, a.g.e., I, 1?£1-161.
19) ez-Zemah§eri, a.g.e., s. 167; en-Nuaymi, ag.m., s. 389.
20) ez-Zemah§eri, a.g.e., s. 151; ibn 'Aki!, a.g.e., II, 281.
21) Tiirk~e'de ses yans1mal1 kelimeler'le ilgili en geni§ ara§tlrmay1 gorebildigirniz kadanyla Tiirk~ede · Ses Yans1mal1 Kelimeler adh eseriyle Hamza Ziilfikar yapm1§tir (TDK Yay., Ankara, 1995).
ARAP<;:'A ve TURK<;:'EDE isiM-FllL- UNLEM
KAR$ILA$TIRMASI UZERiNE BiR DENEME-------- 229
yerleri de yoktur22. Bu seslerin baz1s1 c;:agn ve kovalama ifade ederken, bir kisllll da hayvanlann
c;:1kard1g1 sesler ic;:in kullambr23:
aa- (,;agr1, kovalama vb; anlam ifade edenler24:
Bis.25
Bus26 (Sin ile)
Ceh ceh (Noktas1z ha ile)27.
Haf haf (Noktas1z hii ile)28
se•29
'Ades 30
Keh/Eh (Noktah hii ile)31
Hi'h (Nok~as1z ha ile), hus, fii•32
Hella/Halin33
Heyd, ceh, deh, hab (noktas1z hii ile),
hal (noktas1z ha ile), hfib (noktas1z ha
ile), hay (noktas1z ha ile), 'ay, se', cevte34
Pis, pist, bisi bisi, pisi pisi !
Kid1 kidi! Kidlk kidlk!
Kic;:1 k.ic;:1, kic;:i kic;:i, kuc;:u kuc;:u!
Ki§, ki§i ki§i!
Deh! :ii§!
Hos! Host!
C1ss! E!
Kic;:1 k.i:t!
Kumh kumh! Hos! Host!
Bunlar develeri c;:agirma ve kovma
amac1yla kullamhrlar.
ab- Hayvanlarm ~lkardig1 sesler ve diger ses yans1malan35
zag Zag36 Gag!
Tak Taak!
Tak Tak!
Gftk37 Gag!
22) ed-Dahdlih, Antuviin, Mu 'cemu Kava'idi 'l-Lugati '!-' Arabiyye fi Cedavil ve Levebat, n§r. Core Mitri
'Abdulmesih, Mektebetii Liibniin, Beyrut, 1981, s. 103.
23) Bu seslerden sadece bir klsmlill burada ornek olarak verecegiz. Arap9a'da sesler haklanda daha geni§
bilgi i9in bkz. Ramaziin - Kerlm, a.g.e.
24) Bu seslerin Tiirk9e'ye 9evirisinde Hamza Ziilfikar'm ad1 ge9en eserinden yararlarulmI§tJ.r.
25) Buses, benzer telaffuzla hem Tiirk9e hem de Arap9a'da kedi vb. hayvanlan 9agrrma ya da kovala- ma i9in kullamhr. Ziilfikar, a.g.e., s. 180, 257; Ramaziin-Kerlm, a.g.e., s. 22.
26) Koyunlar1 ~g1rmay1 ifade eder. ez-Zemah§erl, a.g.e., s. 167.
27) Ke9ileri kovalamak amac1yla kullarnhr. Ramaziin-Kerlm, a.g.e., s. 30.
28) Tavuklan ki§ki§lemek i9in soylenir. Ramaziin-Kerlm, a.g.e., s. 39.
29) Buses e§ekleri kovalama ve siirme i9in kullarulrr. Ziilfikar, a.g.e., s. 204; Ramaziin-Kerlm, a.g.e., s. 67.
30) Kanrlan kovalama amac1yla soylenir. Bkz. Ramaziin-Kerlm, a.g.e., s. 92.
31) (:ocuklan sakmcal1 yerlerden saland1rmak i9in soylenir. Ramaziin-Kerlm, a.g.e., s. 109.
32) Koyunlar1 kovmay1 ifade eder. ez-Zemah§erl, a.g.e., s. 167.
33) Atlar1 kovalamak i9in kullarnhr. ez-Zemah§erl, a.g.e., s. 166.
34) ez-Zemah§erl, a.g.e., s. 166.
35) Arap9a' da kokii dort harfli ve ik:ilemli (fa 'fa 'a vezni) fiillerin bir klsmI da ses yans1mal1 kelimelerdir.
Bkz. S. Prochazka, "Kokii Dort Harfli ve ikilemli Fiillerin Anlamsal Fonksiyonuna Dair Bazi
Gorii§ler (Fa'fa'a Vezni)", (:ev. Nurettin Ceviz, Di! Dergisi, Say1: 53, Mart 1997, s. 14-21.
36) Karga sesini ifade eder. Ramaziin-Kerlm, a.g.e., s. 66.
230 I Dr. Ali BULUT----------EKEV AKADEW DERGjsj
b· Menkfil isim-fiil: Menkfil isim-fiil, ilk var oldugunda isim-fiil olarak kullamlmay1p
daha sonra isim-fiile c;:evirilmi§ olan kelimelerdir38. Bunlar da car-mecrfirdan, zarftan,
mastardan ya da tenbih harfinden elde edilmi§tir39. Menkul isim-fiiller yalmzca
emir anlamh olarak kullamhrlar40.
ba. Car-Mecrfirdan Menkfil isim-fiil:
'Aleyke nefsek: ilzemha
ileyke 'anni: Tenahha!ibta'id
Kendine bak!
Defol!
Bu isim-fiillerdeki kiifharfi zarnir degil, muhatap harfidir. Bu muhatap zarnirinin yerine
gfilb zarniri ya da isim gelemez. Omegin "Kitab1 alsm" anlammda ileyhi el-kitabe
denmez. Yine "Halit kitab1 alsm" anlammda ii§ Halidin el-kitabe denmez. Ancak bu muhatap
harfi tekil, ikil, c;:ogul, eril-di§il olarak ileyke, ileyki, ileykuma, ileykum vb. §ekillerde
c;:ekimlenebilir41. Bazllan car-mecrurdan olu§an bu tiir ifadelere isim-fiil denmesini
ktyasa ayktn gorseler de42 hemen hemen biitiin gramer kitaplannda bu tiir ifadeler
isim-fiil ba§hg1 altmda incelenirler. Bu §ekilde car-mecrurlu isim-fiillerin kullamlmas1-
nm amac1 ciimlenin ktsaltdmas1dir. <;iinkii ileyke 'anni: isim-fiilinin ash dam rahleke ve
sekaleke ileyke ve'zheb 'anni:'dir. Yine 'aleyke zeyden_ isim-fiilinin ash da vecebe
'aleyke ahzu Zeydin ifadesidir43.
bb. Zarftan Menkfil isim-fiil::
Emfunek : Tekaddem
Dfineke'l-Kitabe : Huzhu (Noktah h§ ile)
Mekanek: Usbut (Peltek sa ile)
ileri! ilerle!
Kitab1 al!
Kimildama! Yerinde kal/dur/say!
be. Mastardan Menkfil isim-fiil: Bu da iki ktsund1r44:
i. Fiil Kokii Kullarulan:
Ruveyde ehiike (noktah h§ ile): Emhilhu Karde§ine miihlet ver.
ii. Fiil Kokii Kullarulmayan:
Belhe'§-§erra: Utrukhu, da'hu Kotiiliikten vazgec;:/b1rak.
bd. Tenbih Edatmdan Menkfil isim-fiil:
Ha'l-kitabe Aha kitap! (balk agzmda), i§te kitap: Onu al ..
37) Gag iinlemi tavuk vb. Hayvanlann sesleni§ini, bu tarda sinirli konu§ma, bagn§ma ve seslenmeleri
anlattr. Ziilfikar, a.g.e., s. 217. ·
38) el-Galayini, a.g.e., I, 159.
39) el-Galayini, a.g.e., I, 159; ed-Dahdfill, a.g.e., 103.
40) el-Galayini, a.g.e., I, 160.
41) es-Saydavi, a.g.e., s. 71.
42) en-Nuayrni, a.g.m., s. 382.
43) en-Nuayrni, a.g.m., s. 382-383.
44) Hamn, a.g.e., s. 155.
ARAP<;A ve TlJRK<;EDE jS.fM-FffL- UNLEM
KAR$ILA$TIRMASI UZEfilNE Bill DENEME--------- 231
5- iki Kelimeden Menkfil isim-fiiJ45:
Hayyehele: Hayye+hella
Helumme: Ha et-Tenbth+lumme
c- Kiyasi!Ma'dfil isim-fiil:
N ezfili: inzil
Hazan: ihzer (Peltez za ile)
Haydi! Haydin!
Getir!
in!
Saktn!
Tera.Id Birak!
Bedari Girl§, giri§irnde bulun, ba§la!
LehfilBunlar, aslt fiil olup fiilden 9evrilmi§ kelimelerdii46. Sadece emir anlamlt olarak kullambrlar47.
Diger isim-fiiller semfil iken bunlar k.tyastdirler. Biitiin 9e§itleri fa'fili kaltbmda
gelifJ8. Esedogullan kabilesi bu tiir isirn-fiilleri nezfile §eklinde fetha iizere mebnt
olarak soylerler. Bazilan if'al kahbmdan da bu isirn-fiilinin tiiremesini ge9erli sayarlar,
edrake/yeti§ti fiilinden derfilgelen karkfui./gurulda isirn-fiiline k.tyasla dahraci/yuvarlan, kartasi/hedefi vur vb.
isim-fiillerin tiiretilmesine cevaz verir49.
Kaf Harfi: Bu isim-fiillerden yalmzca menkfil olanlann sonuna bazen kaf harfi gelir.
Bu kaf harfi, muhatab1 gosterir ve muhataba gore degi§ir ve muhatabm durumuna gore
tekil, ikil ya da 9ogul, miizekker-miiennes gelir50. Car-mecrfir ve zarftan tiireyen isirnfiillerde,
bu muhatab kaft zorunlu olarak gelir. Mastar ve tenbihten tiireyenlerde gelmesi
ise zarun degildir51.
B- ifade Ettikleri Zaman A~ISmdan isim-Fiiller:
a- Mazi/Ge~mi§ Zaman Anlamh isim-fiiller: isirn-fiiller eger mazi anlamb iseler
taacciib, yani §a§irma ve begenme ifade ederler:52
Heyhate: ba'ude:Ma eb'adeh! Heyhat! Neredee! Ne kadar uzakta kald1.
~ettane:ifteraka, Ma e§edde'l-iftirfil45) Haran, a.g.e., s. 156. Haran helumme'nin tenbih ha's1 ile toplarnak anlarnmdaki lumme isim-fiilinden
olu§tugunu soyler.
46) el-Galayini, a.g.e., I, 159.
47) el-Galayini, a.g.e., I, 160.
48) el-Galayini, a.g.e., I, 161. Fa'ali kahb1 isim-fiil olmasmm yanmda ozel isim, mastar, niteliklerden
almrru§ cins isim ve s1fat-iinlem yapilannda da kullanillf. Bkz. Giindiizoz, Soner, Slbeveyh'te Kelime
Yapm, Yaymlanmarn1§ Doktora Tezi, Samsun, 2002, s. 80-81.
49) Hartin, a.g.e., s. 157.
50) el-Galayini, a.g.e., I, 159.
51) el-Galayini, a.g.e., I, 159-160.
52) Mehmed Zihni, el-Muntehab ve'l-Muktadab ft Kava'idi's-Sarf ve'n-Nahv, Marifet Yay., istanbul,
1991, s. 621.
53) Akdag, Hasan, Arap Dilinde Edatlar, Tekin Dag1t1m, Konya, l987, s. 81.
232 /Dr. Ali_BULUT---------EKEV AKADEMi DERGjSj
Vu§kane: Esra' a, Ma esra'ah!
Sur'ane: Esra'a, Ma esra'ah!
But'ane: Ebta'e, Ma ebta'eh!
Bu ne h1z! Ne kadar hizh!54
Bu ne htz! Ne kadar h1zh!55
Ne kadar yava§!56
b· Muzari/~imdiki Zaman Anlamh isim-fiiller:
Uffun:Etedacceru (dat ile)
'Ah: Etevecce'u
Evveh:Etevecce 'u
Becel: Yekfi
Bah (noktah ha ile):Estahsinu
Zih: Estahsinu
Kad: Yekfi
Kat: Yakfi
Va: Ete'accebu I Etelehhefu
: Of! : Bunahyorum, s1kthyorum.
: Ah! Ay! Of! Vay!: Ac1 ~ekiyorum.
: Ah! Ay! Of! Vay!: Ac1 ~ekiyorum.
: Tamaro : Yeter.
: Oh!: Aferin, bravo, a§k olsun, memnun oldum,
ba§arimzla bizi §a§1rttm1z, sevindirdiniz. 57
: Oh!: Aferin, bravo, a§k olsun, ha §oyle, i§te
boyle olacak, i§te boyle olmab.58
: Tamaro: Yeter.
: Tamaro: Yeter.
: Vay! Vaybee! Vay canma! :
~a§iyorum-Uziiliiyorum.
Vaben: Ete'accebu I Etelehhefu: Vay! Vaybe! Vay canma! :
~a§tyorum -Uziiliiyorum.59
Vey: Ete'accebu I Etelehhefu : Vay! Vaybe! Vay canma60:
c- Emir Anlamh isim-filller.
ileyke 'anru: Tenahha 'anru
ileyke'l-kitabe : huzhu.
Emamek: Tekaddem
'Arriln: 'istecib
54) Akdag, a.g.e., s. 79, 139.
55) Akdag, a.g.e., s. 79.
56) Akdag, a.g.e., s. 55.
57) Akdag, a.g.e., s. 54.
58) Akdag, a.g.e., s. 78.
~a§1yorum -Uziiliiyorum.61
Defol, y1ktl, bas, yaylan, ikile, goztim
gormesin.62
Kitab1 al.
ileri, devam, ontine bak.
Amin : Kabul eyle! Tann kabul etsin.
59) Vii.hen lafzI Arap'Molla Cami el-Fevii.'idu'z-Ziyii.'iyye, n§r. Usfune Taha er-Rif1i'i, islam Kitabevi, istanbul,
ts., II, 116.
60) Akdag, a.g.e., s. 139.
61) Bu lift isim-fiile -vii., vii.hen, vey - de ayru anlamI verilir. el-C1irim, 'Ali - Emin, Mustafa, en-Nahvu
'l-Vii.dzhfl Kava 'idi'l-Lugati'l- 'Arabiyye, D1iru'l-Ma'1irif, Kahire, 1965, I, 42; el-Galayini a.g.e.,
I, 161.
62) Bulut, a.g.t., s. 191.
ARAP('A ve TORK<;EDE jsiM-FtlL- lJNLEM
KAR$ILA$TIRMASI UZERiNE Bill DENEME-------- 233
'Ihi: imdi fi had!sike, hasbeke.
Ba'deke: te'ahhar (noktah ha
ile ), uftun lima half eke
Belhe: Da', utruk
Hazerake Zeyden
Hayye 'ale's-saiah: Helumme
ila zalike ve te'ale musri'an
Hayyehele'I-emra: i'tihi
_'ale'l-emri:: Akbil 'aleyhi
_ile'l-emri: 'accil ileyhi
_bi'l-emri: 'accil bihi
_es-sende: i'tevhu
Ruveyde: Emhil
Sah: Uskut
'Aleyke nefseke: ilzemh§.
'indeke64
Dfineke'l-kitabe: Huzhu
(noktah ha ile)
'indeke'l-kitabe: Huzhu
Ledeyke'l-kitabe: Huzhu
Mekaneke: Usbut (peltek sa ile):
Meh: inkefif
Helumme: Te'fil
Heyya: Esri'
Heyte/Hite leke: Esri •65
Veraeke: Te' ahhar, uftun
lima halfeke
HatHake/Ha'e'l-kaleme: Huzhu:
Ht, eee! Devam!/Eh yeter!.63
Geri (dur), arkana bak.!
Birak, bo§ ver!
Zeyd'e dikkat et, Zeyd'den sakm!
Haydin namaza: Acele namaza gelin.
Bu i§i yap.
Bu i§e bak.
Bu i§e acele et.
Bu i§te acele et.
Haydi tiride (gelin).
Stire tarn! Miihlet ver! Acele etme!.
~i§§t! : Sus.
Kendine bak.
One! ileri! Yanma dikkat et.
i§te kitap! Kitab1 al! : Onu al.
i§te kitap!: Onu al. .
i§te kitap! : Onu al.
Kimddama! Yerine geg! Yerinde dur.
Brrak, vazgeg, yapma.
Gel.
Haydi! <;abuk!
Hadisene! <;abuk!
Gerile! Arkaya! Geriye dikkat et!
Aha kalem! (halk agzmda), i§te kalem!: Onu al.
Dua Ciimleleri: Baz1lan dua ve beddua ifade eden ve genelde gramer eserlerinde
mef'ul-i mutlak ba§hg1 altmda ele ahnan veyhak/ yaziklar olsun, veybek/yaziklar olsun,
suhkan/Allah seni uzak kilsm, sakyen /Allah seni susuz birakmasm vb. kelimeleri de
isim-fiil ba§hg1 altmda "Dua iyin kullandan isim-fiiller" §eklinde dordiincii bir grup olarak
incelemi§lerdir66.
63) Miitercim As1m Efendi, Kamus Terciimesi, istanbul, 1305, IV, 793.
64) Bu ifade birisini yamnda olan bir §eyden sakmd1rmak ya da bir kimsenin one <;:Ikmasm1 istemek i<;:in
kullarur. Bkz. Sibeveyh, a.g.e., I, 126. ·
65) Heyte !eke isim-fiili Kur'an-1 Kerim 'de de ge<;:er. Yusuf (12): 23.
66) en-Nuaymi, a.g.m., s. 391.
234 /Dr. Ali BULUT---------EKEV AKADEMi DERGiSi
3. isim-Fiillerin Ba§hca Ozellikleri:
isim-fiilller, 9ok yonden tart1§Ilffil§tJ.r. Burada bu tartJ.§malara deginmeden dilcilerin
geneli tarafmdan kabul gormii§ ozelliklerini aktarmakla yetinecegiz. isim-fiillerin belliba§II
ozellikleri §unlardir:
* isim-fiiller, fiil anlamlI olan fakat fiil alfuneti ta§1mayan kelimelerdir. isim-fiiller
anlam, zaman ve amel ay1smdan fiil yerinde kullan1hriar67.
* Fiile ait alfunetleri almazlar, fiilin ba§ma gelen funiller isim fiilin ba§ma gelseler de
bir etkileri olmaz68.
* isim-fiiler, manas1m ta§Idiklan fiillerden daha fazla miibalaga ve tekit ifade ederler,
fiile gore anlarm daha vurguludur69.
* Sibeveyh'e gore isim-fiiller isimdir70.
* Mebni:dirler.
* Bunlann i'rabda yerleri yoktur.
* Hitap kM1 alanlar hari9 tekil-9ogul, miizekker-miiennes gibi durumlarda da hep aym
kahb1 kullamlir.
* Tenvinli isim-fiiller nekra, tenvinsiz olanlar ise marife kabul edilirler.
* <;ogunlukla mamulii oniine ge9emez.
* Failiyle birlikte isim-fiil, fiil ciimlesi mesabesindedir.
* Ma'dfil ve menkill isim-fiiller sadece emir ifade ederken, miirtecel isim-fiiller hem
emir hem de mazi ve muzari fiil yerinde kulland1riar71.
* isim-fiiller, fiil gibi amel ederler. Bunlann bir klsm1 lazun/ge9i§siz fiil gibi, bir kismI
da miiteaddl/geyi§li fiil gibi amel eder. Ge9i§siz fiil gibi olan isim-fiilller sadece fail
alirken, ge9i§li fiil gibi olanlar hem fail hem de mef'fil/tiimle9 alirlar. isim-fiilin amel etmesi
i9in mef'filiinden/tiimlecinden once gelmesi ve de isim-fiillle mef'illii/tiimleci arasma
ba§ka bir oge girmemesi gerekir. Omegin Zeyden hazan veya Hazan ya feta Zeyden
§eklinde ciimle kurulamaz72.
* isim-fiillerin bazismdan isim ve fiil de tiiretilmi§tir. Uffin isim-fiilinden efftiflr;ok
oflayan, effefelteffefe/ofladz, ejUj/mahzun kalpli, efafelr;ok oflayan, efejlkalp szkzntzsz gibi
isim ve fiil yaptlan 73; Ah isim- fiilinden de evvehe/tevvehe/ah eyledi, ehhunlehhetunlah
vtih etmek vb. §ekiller tiiretilmi§tir74.
67) el-Galayini, a.g.e., I, 158; ed-Dakr, 'Abdulgani, Mu'cemu'n-Nahvi'l-'Arabiyyeji'n-Nahv ve't-Tasrif,
Diiru'l-Kalem, Dima§k, 1986, s. 42.
68) 'Abdulmesih-Tabri, a.g.e., s. 63.
69) el-Muberrid, a.g.e., III, 205; ibn Ya'i§, Muvaffakuddin Ya'i§ b. Ali, $erhu'l-Mufassal, 'Alemu'l-Kutub,
Mektebetu'l-Mutenebbi, Beyrut, Kahire, ts., IV, 25; en-Nuaymi, a.g.m., s. 381.
70) Sibeveyh, a.g.e., I, 123; Bulut, a.g.t., s. 1&2.
71) 'Abdulmesih-Tabri, a.g.e., s. 63-65.
72) ibn 'Aki!, a.g.e., II, 279, ed-Dahdah, a.g.e., 103.
73) Mtitercim As1m Efendi, a.g.e., III, 519.
74) el-Halil~b. Ahmed el-Ferahidi, Kitiibu'l-'Ayn, Daro ihyil.i't-Turasi'l-'Arabi, Beyrut, ts., s. 49; Mtitercim
As1m Efendi, a.g.e., IV, 792-793.
ARAP<;A ve TCIRK<;EDE iSM-FliL- UNLEM KAR$ILA~TIRMASI UZERiNE BiR DENEME-------- 235
IT. Tiirk~ede Unlem
1. Unlemin Tanum ve Ozellikleri:
Tiirk9ede isim-fiil ka.I"§thgmda, sozliiklerde ve dilbilgisi kitaplannda eylemlik terirni
kullamhr. Fakat Tiirk9edeki isim-fiilleylemlik /adeylem terimlerinden maksat «-mek, -
me, -i§, -meklik» vb. ek almt§ kelimelercUr, yani mastarlardrr. Bu nedenle Tiirk9edeki
isim-fiil terimi Arap9adaki isim-fiil teriminin ka.I"§thg1 degildir. Ktp9ak Tiirk9esi gramerini
ele alan ve Kilisli Muallim Rtfat Bilge tarafmdan ne§redilen Osmanh donemine ait
eserde ise isim-fiille ilgili olarak §U ifadeler yer alrr: "MebnJ:lerden/sabit seslilerden be-
§incisi isim-fiillerdir. Tiirk9ede isim-fiil hemen hemen yok gibidir. Ancak sah!/sus! anlaminda
tektur! derler. Bunu tekit amac1yla ba§ma tep getirerek tep tektur derler. Tep tektur
ve tektur hem isim-fiil hem de siikfit/susmaktan emir fiilidir. Genelde emir fiili anlammdadrr.
"75
Tiirk9ede Arap9adaki isim-fiile benzeyen ifadeler ise astl iinlem diye ifade edilen iinlemlerdir.
Unlem terimi, Tiirk9ede yiiksek ses anlarnma gelen iin kelimesinden dogmu§-
tur76. Dnlem ifadesi i9in Osmanhcada nida terimi kullantlmt§trr77. Bilgegil'e gore nida,
aym ad1 ta§tyan barf vas1tas1yla dinleyenin yonelip bakmas1m istemek demektir ki, bana
bak, seni r;agmyorum sozlerini kar§tlar. Bu kelimenin zamanla anlam sahas1 geni§lemi§;
sonra da, hem yerini hem de kavramindaki §ilmiilii iinlem soziine btrakmt§ttr78. Bilgegil
'e gore iinlemin ash seslenme ve hitap ifadeleridir. Ancak Ergin' e gore ise seslenme
ve hitap bildiren iinlemler, astl iinlemlerin bir alt grubu olup, bunlar asd iinlem olarak
kabul edilmemektedir. <;iinkii asd iinlemler, his ve heyecanlan ifade i9in i9ten koparak
gelen edatlarla tabiattaki sesleri taklit eden edatlardtr. Bunlar, ses yapdanna dayamr.
His ve.heyecanlarla tabiattaki seslerin ses hfilindeki tezahiirleridir: ah (ah),vah (vah), eyvah,
ay, vay, oy, of, of, piif, tu, oh; pat, kilt, r;at, r;ut, §rak, miyav, tis, hop, di, haydi, pist,
O§t, aman, yazzk, heyhat, aferin, sakm, hazer, hah, yuh, yuha, ha§a gibi79. Ergin'in srralad1g1
ve astl iinlemler dedigi bu iinlemlerin Arap9adaki pek 9ok isim-fiilin ka.I"§llig1 olduklan
goriiliir.
Tiirk9ede iinlemler gorebildigimiz kadanyla hemen hemen birbirine benzer §ekillerde
tarif edilmi§tir. Ergin ve Banguoglu'na gore iinlem, "Aym bigimde duygulanmizm etkisiyle
soyledigimiz ve aym zamanda gagrrmaya yarayan sozciikler" olarak tarif edilmi§-
tir80. Gencan'a gore iinlemler bir co§kunun etkisiyle ir;ten kopup gelen sevinr;, korku,
75) Me~hul Yazar, Tiirkrenin Temel Kurallarz XIV. Yy. Kzprak Tiirkresi, D§r. Kilisli Muallirn Rifat Bilge,
~v. Mehrnet ~alar, Ozkan Matbaactllk, Ankara, 1999, s. 91.
76) Bilgegil, Kaya, Tiirkre Dilbilgisi, Dergiih Yay., istanbul, 1982, s. 229.
77) Bilgegil, a.g.e., s. 229; Yegin, Abdullah - Badtlh, Abdiilkadir - Hekirnoglu, isrnail, - ~Im, ilharn,
Osmanlzca Tiirkre Ansiklopedik Biiyiik Lflgat, Tiirdav, istanbul, 1992, s. 787; Ozan, Nijat, Biiyiik
Dil Kzlavuzu, Yap1 Kredi Yay., istanbul, 1995, s. 589, 786. ·
78) Bilgegil, a.g.e., s. 229.
79) Ergin, Muharrern, Tiirk Dil Bilgisi, Bogazi~i Yay., istanbul, 1985, s. 349.
80) Atabay, Ne§e - Ozel, Sevgi - Kutluk, ibrahirn, haz. Dogan Aksan, Sozciik Tiirleri, TDK Yay., Ankara-1983,
s. 181.
236 /Dr. Ali BULUT---------EKEV AKADEMi DERC:fsj
iiziintii, ac1ma, §a§ma duygularzm can/1 can/1 anlatmaya yarayan sozciiklerdir81• Grand
Larousse' a gore enerjik ve k1sa bir bifimde kimi duygular1 apga vurmaya yarayan, bag1rma,
haber verme ifin kullamlan sozciiklerdir82. Ergin, ilnlemleri ilg~lerin bir bOlilgu
olarak ele alnu§, Deny de ilnlemleri ilge! diye gostermi§tir83. Hac1eminoglu'na gore
ilnlemler, her tiir duygu ve heyecam anlatmak ifin kullamlan ilgef sozciiklerdir84. Ozel
ise ilnlemleri "Kimi zaman sevinme, klzma, korku, acima, §a§ma gibi ans1zm beliren
duygulari, kimi zaman da birtakim doga seslerini yans1tmaya yarayan sozcilklerdir''85
§eklinde tarif etmi§tir. Bazdari da ilnlemlerin i§levini daha da geni§leterek yansimalar,
dilek, buyruk, dua anlami i!eren tiim sozcilkler, tiimceler ve baz1 durumlarda sanlan bile
ilnlem grubuna dahil etmi§lerdir86. Birbirinin hemen hemen aym olan bu ilnlem tarifleri
Arap!adaki isim-fiillerin gorevleriyle bilyiik oranda benze§mektedir. ~iinkii isim-fiiller
de verilen orneklerd~ de goriildiigil gibi ses yans1malari, buyruk, ac1, §a§ma vb. duygulari
ifade ederler.
Akalm'a gore ilnlemler, Tiirk!e'nin en az i§lenmi§ konularmdan biridir. Unlem ilzerine
monografik/ozel bir !ah§ma yap1lmad1g1 gibi metin iizerindeki dilbilgisi !ah§malannda
iinlemler !Ogu zaman ihmal edilmi§, bazen de bir cilmle ile g~i§tirilrni§tir. Dilbilgisi
kitaplarinda da neredeyse en az yer ilnlemlere verilmi§tir87.
Unlemlerin ayn bir kelime tiirii mil yoksa edatlarin_ bir boliimil mil oldugu konusunda
dilciler arasmda tam bir gorii§ birligi yoktur. Yapilan tammlarda goriildiigil gibi, kirni
dilciler iinlerni ayn bir sozciik tiirii olarak goriirken, kimisi de edatlar konusuna dahil
ederler88. Ancak Tiirk Gramerinin Sorunlarz II konulu sempozyumda katJ.hmcilar arasmda
ilnlemin ayn bir kelime tiirii oldugu konusunda genel bir kanaat olu§mU§tur.
Tilrk¥ede ilnlemlerin ozel bir i§levi vardrr, ¥ilnkii !Ogu zaman birka! ciimle ile anlatJ.labilecek
durumlar bir ilnlem ile dile getirilebi1ir89.
81) Gencan, Tahir Nejat, Dilbilgisi, TDK Yay., Ankara, 1979, s. 479.
82) Atabay, a.g.e., s. 181.
83) Ergin, a.g.e., s. 348-349; Deny, Jean, Tiirk Dili Grameri (Osman/1 Lehfesi), ¥ev. Ali Ulvi Eli:ive,
MaarifVekfileti Yayllli, istanbul, 1941, s. 676.
84) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 293.
85) Atabay, a.g.e., s: 181.
86) Atabay, a.g.e., s. 182.
87) Akalm, $illaii Haluk, ''Tiirkiye Tiirk¥esinde tlnlem", Tiirk Gramerinin Sor11n/ar1 II, TDK Yay., Ankara,
1999, s. 476.
88) Ergin, Hac1eminoglu, Deny iinlelnleri edat olarak gi:iriirken; Topaloglu, Banguoglu, Bilgegil, Korkmaz,
Gencan, Vardar, Pa¥ac1oglu, Akalm ve Ozel'e gore ise ayn bir kelime tiiriidiir. Ergin, a.g.e., s.
348-349; Hac1eminoglu, Necmettin, Tiirk Dilinde Edatlar, M.E.B. Yay., istanbul, 1992, s. 293;
Deny, a.g.e., s. 676; Topaloglu, Ahmet, Di/ Bilgisi Terimleri Soz/iigii, Otiiken Yay., istanbul, 1989,
s. 149; Banguoglu, Talisin, Tiirkfenin Grameri, TDK Yay., Ankara, 1990, s. 396, Bilgegil, a.g.e., s.
229; Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Sozliigii, TDK Yay., Ankara, 1992, s. 157; Pa¥ac1oglu,
Burhan, Tiirk Dili Dersleri, Ankara, 1987, a.g.e., s. 92; Akalm, ag.m., , s. 481; Atabay, a.g.e., s.
181; Vardar, Berke, Apk/ama/1 Dilbilim Terim/eri Soz/iigii, Multilingual, istanbul, 2002, s. 206.
89) Akalm, ag.m., s. 476.
ARAP:A ve TIJRK<:;EDE jSM-FllL- UNLEM
KAR$ILA$TIRMASI UZEfilNE BiR DENEME--------- 237
Yine i.inlemler c;ekim ve tiireme eki almayan kelimelerdir90.
Bir dilde degi§meyen, belli s6zci.ikler olarak da ifade edilen91 i.inlem tiirlerinden
maksat astl i.inlemlerdir.
Dnlemlerin anlarnlan tonlama ve vurgulamayla ortaya c;Ikar92.
Dnlemler isim cinsinden kelimeler olarak ifade edilir. :iinkii bunlar iyelik ve c;ekim
eklerini alarak isim olarak da kullamlabilirler. Ahi, ahmi, vahlan, oflan gibi93. Yine
isimden fiil ti.iretme eki alrrlarsa fiil olarak kullamhrlar. Ahlamak, oflamak gibi94.
Korkrnaz'a gore i.inlemlerin kendi ba§lanna anlamlan yoktur diyerek edat grubuna
dahil edilmesi yanlI§tir. <;i.inki.i ohhh! dedigimiz zaman bu kelime bir duyguyu, bir sevinci
ifade ediyor. Biz bunun yerine "Aman ne kadar memnunum! Aman ne kadar seviniyorum!"
da diyebiliriz95. Yine off! demek "Camm stlalch" demektir. Burada i.inlemlerin
c;ok 6nemli bir 6zelligi ortaya c;1Iayor. 0 da i.inlemlerin, kelime s1runrun ch§ma c_;:tlap
s6z ve ci.imle degeri ta§1yor olmalandrr. Yani i.inlemlerin hepsi de ci.imle degerindedir%.
Arna buna ragmen i.inlemler bazi istisnalar haric.;:97 ci.imlede hic_;:bir g6rev almazlar98.
Unlem terimi ve tammI, hangi tiir kelimeleri kapsayacak §ekilde ve nasd yapdmalIdrr;
onaylama, ret, sorma, g6sterme, emir bildiren kelimeler bu kapsama dahil edilmeli
midir ? vb. sorulann cevabmda dilciler arasmda tam bir ittifak yoktur.
2. Unlemin Tasnifi
Dnlemin tasnifinde de dilciler arasmda tam bir ittifak yoktur. Bilgegil ve Ozel, i.inlemleri
i.ic;e ay1rmI§lardrr99:
1. Dogrudan dogruya i.inlem olarak kullamlan s6zci.ikler
2. Dnlem olmu§ s6zci.ikler
3. Taklidi sesler/Yansima s6zci.ikleri
Bilgegil yaptlan ac;1smdan yukandaki taksimi yaparken, anlamlan ac;1smdan da §U
taksimi yaparlOO:
1. <;agrrma i.inlemleri
2. Duygu bildiren i.inlemler
3. Taklidi sesler
90) Bilgegil, a.g.e., s. 229.
91) Atabay, a.g.e., s. 182.
92) Ozkan, Mustafa, Tiirk Gramerinin Sorunlari II, (Onlem konusunda mtizekereci olarak), s. 518.
93) Banguoglu, a.g.e., s. 116; Par;ac1oglu, a.g.e., s. 92.
94) Akalm, a.g.m., s. 498.
95) Korkmaz, "Ttirkiye Ttirkr;:esinde Onlem", Sunu§ Konu§mas1, Tiirk Gramerinin Sorunlari II, s. 474.
96) Karahan, Leyla, Tiirk Gramerinin Sorunlari II, (Onlem konusunda mtizekereci olarak),s. 504, 508.
97) Sevgi Ozel'e gore tinlemlerin, ttimce ii;:inde seyrek de olsa ozne, ttimlei;: ve ytiklem olu§lanna rastlanmaktad1r.
Atabay, a.g.e., s. 183.
98) Kaymaz, Zeki, Tiirk Gramerinin Sorunlat1 II, (Unlem konusunda mtizekereci olarak), s. 507.
99) Bilgegil, a.g.e., s. 229-230; Atabay, a.g.e., s. 184.
100) Bilgegil, a.g.e., s. 230.
238 I Dr. Ali BULW:---------EKEV AKADEMi DERGiSi
Banguoglu iinlemleri aszl unlemler ve egreti unlemler olarak ikiye aymrlOI. Ergin ise
iinlemleri iinlemler, seslenme edatlan, sonna edatlan, gostenne edatlan ve cevap edatlan
olrnak iizere be§e aymr. Ergin 'e gore, iinlemler ve seslenme edatlan, astl iinlem edatlan
iken; sonna, gostenne ve cevap edatlan ise ikinci derecede iinlem edatlanchrl02 Hac1eminoglu
ise Ergin'in taksiminde yer alan iinlemler d1§mdaki diger edatlan ayn ba§-
ltklar altmda inceleyerek bunlan iinlemlerden aymrl03.
TUrk Gramerinin Sorunlan II konulu sempozyumda da iinlemlerin tasnifi konusu ele
almml§, ah! vah! vb. iinlemlerin astl iinlemler oldugu konusunda katihmcdar hemfikirken,
cevap, sonna ve gostenne edatlan gibi, baz1 dilciler tarafmdan ikinci dereceden iinlemler
olarak kabul edilen edatlann, iinleme dahil edilip edilemeyecegi konusunda fikir
birligi saglanamami§tlr.
3. isim-Fille Benzeyen Bazi Unlemler
· Bu 9ali§mada baz1 Tiirk9e sozliikleri tarayarak 104 Arap~adaki isim-fiil ifadesine benzer
iinlemleri tespit etmeye 9ali§tik. Tespitlerimize gore Tiirk~ede Arap~adaki isim-fiil
ifadesinin kar§11Ig1 olarak kabul edilebilecek baz1 iinlemler §Unlarchr:
A I A a! : Taacciib, takdir ve taltif ifade eder. "A, kar yagmi§!", "A, ne kadar giizel!",
A a!... Onu soyleyen sanki benmi§im!"l05
Ab_, abav, abfi: Halk agzmda hayret, korku ve iiziintii ifade eder. "Bu gece bir dii§
gordiim. Ab_ ne kadar korktum." "<;ocuga bak! Ab_ ne kadar giizel!"106
Ah! : Ah iinlemi sesin tonuna gore pi§manllk, ot'ke, ozlem, begenme gibi duygulann
yanmda ac1 ve iiziintii duyuldugu zaman da soylenir107.
Aha! : (Halk agzmda) i§te burada: Bizim kOy aha §Uraczkta/108
Aferin! Fars9adrr. Ok§ama, alla§lama, begenme gibi duygulan belirtmek i9in soylenir,
bravo109.
Aman!: Bu iinlemin bir9ok anlami vardrr:110
1- YardIID istendigini anlanr: Aman AllahIID!
2- Yalvarma, bir su~un bagi§lanmasmm istendigini anlatlr: Aman, bir daha yapmam!
3- Usan9 ve ot'keyi anlatlr: Aman, brrak beni! Aman, artlk btlctim!
101) Banguoglu, a.g.e., s. 115-116.
102) Ergin, a.g.e., s. 349.
103) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 269-283; 284-289; 290-292; 306-308.
104) Tuglac1, Ziilfikar ve Hasan Eren ve heyetinin attfta bulundugumuz eserleri tararum§tlr.
105) Bilgegil, a.g.e., s. 235.
106) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 293.
107) Tuglac1, Pars, Okyanus Ansiklopedik Sozliik, Pars Yay., istanbul, 1972, I, 38; Hac1eminoglu, a.g.e., s. 294.
108) Eren, Hasan, Tiirkre Sozliik, TDK Yay., Ankara, 1988, I, 29.
109) Eren, a.g.e., 1,18.
llO) Tuglac1, a.g.e., I, 83.
ARAP<;A ve TlJRKr.;EDE jsiM-FllL- UNLEM ~ILAf}TIRMASI UZEiVNE Bill DENEME-------- 239
4- Begenme ve hayranhk anlattr: Aman, ne gi.izel §ey!
5- Ac1y1, elemi ve bir tehlikeyi belirtmek igin: Aman ba§un!
6- Dikkat uyand1rmak igin: Aman, gocuga iyi bakm!
7- Rica anlatir: Aman, gocuga iyi bakm!
8- <;ift kullarularak bir §eyden gok §ikayet edildigini belirtir: istemem, aman aman
birak!
Amin! : Arapgadir. "Allah kabul etsin" anlammda, dualann arasmda ve sonunda kullamhrI
I I.
Awa awa! "Vah vah" anlammda eski dilde ac1ma ve i.izi.inti.i ifade ederll2.
Ay! : Ay i.inlemi, birdenbire duyulan degi§ik his ve heyecanlan belirtir. Bunlar ac1,
hayret ve korku vb. duygulardir. "Parmag1mi kap1ya stkt§ttnp ay! diye bag1rd1gun gi.ini.i
hatirhyor II).Usun", "Ay §Urada biri var", "Ay ay akrep" omeklerinde oldugu gibil13.
CISS! : "Yakla§ma, uzak dur."
Defol! : "Git burdan."
Devam! : Arapgadtr. "Kesme, si.irdi.ir, devam et" anlammda i.inlem olarak da kullaruhrll4.

Dikkat! : Arapc;adir.Bu i.inlem, uyamk ve haztr bulundurmak igin "Dikkat ediniz"
anlaminda kullamlirl15: Dikkat! Konferans ba§hyor.
Eee! : Devam et.
Eh!: R1za ve yetinme ifade eder. "Eh ne yapalun; eh bu da almmizm yaz1s1ymi§."ll6
Eyvah! : Uzi.inti.i ifade eder. Eyvah ne yer ne yar kaldt!"ll7
Geri! : Bu i.inlem "Geri don, geri git" anlammda kullamJtrll8.
Hadisene! : Acele et.
Hadi/Haydi! : Acele et.
Hay! : Temenni, i.izi.inti.i ve pi§manhk ifade eder. "Hay Allah razt olsun!", "Hay c;agirmaz
olaydtkF'Il9
Heybat! : Arapc;adtr. Ne yaztk ki anlaminda i.iziinti.i ve ve pi§manhk ifade eder. "Bu
perde bitti mi? Heyhat ataniadun bir adtm daha!"l20
Ill) Eren, a.g.e., I, 63.
112) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 295.
l13) Tuglac1, a.g.e., I, 179; Hac1eminoglu, a.g.e., s. 295.
114) ·Eren, a.g.e., I, 365.
115) Tuglac1, a.g.e., II, 577.
116) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 297.
117) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 298.
118) Tuglac1, a.g.e., II, 883; Eren, a.g.e., I, 542.
119) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 299.
120) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 299-300.
240 /Dr. Ali BULVT----------EKEV AKADEMi DERGiSi
Hey gidi hey! : Ne§e ve ozlem ifade ederl2l.
HI! : Devam et.
Hi§t! : Dyanna ifade eder. "Hi§t, dii§ersin!"l22
Hoop!: Dur.
iieri! : "Amaca dogru durmadan yilril" anlammda kullamlan bir iinlemdirl23.
Medet! : Arapgadrr. Bu iinlem de "Aman, yeti§in, kurtann" anlamlanna gelirl24.
0 I Oo! : Hayret, §a§kmhk ve tehdit ifade eder. "0! Bu iyi olmad1!", "0, gok oluyorsunuz
arttk!"l25
Of?/Of! : Of! iinlemi, bezginlik, btkkmhk, tiksinti, s1kmt1, usang, begenme, ovme,
ac1, agn, 1st1rap vb. duygulan ifade eder: "Of, §U toprak agdsa da yerin dibine gegebilsem'',
"Of, brrakahm bu konuyu arttk", "Of, neredeyse patlayacagtm", "Ofne giizel §erbet"
ciimlelerinde oldugu gibil26. Bunlann yamnda kibirli gorilnmek amac1yla iifleyip
pilflemeyi, burundan solumay1 da anlanrl27. "Of! Bu mutfak sas1 sas1 kokuyor'', "Off,
deme gitsin!"l28
Oh! : Oh! iinlemi kullamld1g1 yere ve sesin tonuna gore ge§itli duygulan anlanr. Begenme,
hayranhk, sevinme, ferahhk duygulan da bunlardandrr. "Oh, ne kadar giizel",
"Oh, ne manzara" "Oh ne gilzel rilzgar esiyor'' omeklerinde oldugu gibi129.
Peh peh! : Begenme duygusu ifade eder. "Peh peh! Ne kadar yigit!130
Sakm! : Koruma, tehdit ve tehlike ifadeleri igin kullamlrr. "Saktn ii§ilmeyesin!",
"Saktn, bu kitaplara dokunmaJ"l31
~i§§t! : Sus!
Tu! : Pi§manhk ve kmama duygusunu ifade eder. "Tfi! Utanmaz maskara herif."132
Tiih! : Yaztklar olsun anlammda ilnlemdirl33.
Uf? : SlZl ve dokunaklthk ifade ederl34.
121) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 300.
122) Banguoglu, a.g.e., s. 117.
123) Tuglac1, a.g.e., III, 1192; Eren, a.g.e., I, 695.
124) Tuglac1, a.g.e., IV, 1882
125) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 301; Bilgegil, a.g.e., s. 235.
126) Tuglac1, a.g.e., V, 2150; Hac1eminoglu, a.g.e., s. 302.
127) Zillfikfu', a.g.e., s. 251.
128) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 302; Bilgegil, a.g.e., s. 235.
129) Tuglac1, a.g.e., V, 2152, Hac1eminoglu, a.g.e., s. 301.
130) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 302.
131) Bilgegil, a.g.e., s. 238.
132) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 302.
133) Eren, a.g.e., II, 1501.
134) Bilgegil, a.g.e., s. 235.
ARAP<;A ve TORK<;EDE jSiM-FtiL- UNLEM
KAR$ILA$TIRMASI UZERiNE Bill DENEME--------- 241
Vah! Vah vah!: Teessiir ve pi§manhk duygusu ifade eder. "Ke§ki ben evde olayd1m
esef ettim, vah vah!"l35
Vay! : Vay iinlemi agn, ac1 ve §a§ma gibi duygulan anlatrr. "Vay ba§lill vay!", "Vay
sen burada mlSln?" omeklerinde oldugu gibil36. Hac1erninoglu'na gore teessiif ve pi§-
manhk da ifade ederl37.
Veyl! : Arap9ad1r. "Yaztk" anlamma teessiif ve aclffia ifade ederl38.
Yank! : Aclilla ve teessiif ifade eder. "Yaz1k yazlk! Bir anneye boyle mi muamele
edilirdi!"l39
Ynfl : Ofke ve nefret ifade ederl40.
Yuh! : Ho§nutsuzluk ve ofke anlatrrl41.
Yuba! : Birine kar§l begenilmeyen bir durumda hep birden haykmlan bir hakaret sozu
142.
Zihi/Zehi!: Arap9adrr. Umurniyetle a§m takdir ve begenme ifade eder. Fakat bazen
olumsuz anlamda kullaruld1g1 da olurl43.
Zinhar! : Fars9adrr. Yasaklama, zimni bir tehlike ve tehdit ifade eder. "Zinhar, terli
terli soguk su iymeyesiniz!"l44
Bu iinlemlerin yanmda yans1ma sozciiklerinin de hemen hepsi, iinlem gibi kullanilir.
Hayvanlar iyin kullandan ld§t, O§t, pist, pisi pisi, bili bili, kufu kltfu gibi yans1malar 90-
gunlukla 9agrrmaya, kovmaya yarayan iinlem sozciikleridir. Bunlardan ba§ka §U yans1-
ma sozciikleri de iinlem ba§hg1 altmda ele ahnmaktadrr: tak, tuk, tzrk, fat, zzrt, pzrt, gibi
145.
Degerlendirme ve Sonni;
isim-fiiller, zamanlan itibariyle mazi, muzari ve emir anlamll olarak kullanilirlar.
Ancak emir anlamll olarak kullamlan isim-fiillerin oran1 digerlerine gore olduk9a fazladrr.
Yapdan itibariyle ise isim-fiiller, miirtecel, menkul ve ma'dul/kJ.yast olarak ii9e ayrdrrlar.

isim-fiiller, tekil, ikil ve 9ogul biitiin §ahislara hitapta hep aym kahpta kullamhrlar.
Omegin bir ki§i i9in de sahl§i§t! ifadesi kullamhr, iki ki§i iyin de daha fazla ki§i iyin de.
135) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 303.
136) Tuglac1, a.g.e., VI, 2974
137) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 304.
138) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 304.
139) Bilgegil, a.g.e., s. 239.
140) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 305.
141) Eren, a.g.e., II, 1644.
142) Eren, a.g.e., II, 1644.
143) Hac1eminoglu, a.g.e., s. 305.
144) Bilgegil, a.g.e., s. 239.
145) Atabay, a.g.e., s. 200; Banguoglu, a.g.e., s. 116; Ergin, a.g.e., s. 349.
242 I Dr. Ali BULUT·---------EKEV AKADEMi DERGjsj
Sadece aleyke vb. muhatap zamiri alan isim-fiillerde muhatabm niceligine gore bu zamirler
9ekimlenir. 'Aleyke, 'aleykiima, 'a/eykiim vb. ifadelerde oldugu gibi.
Aym §ekilde yukanda verilen omeklerde goriildiigii gibi, menkul ve ma'dul/ktyasi
isim-fiiller sadece emir anlamh olarak kullamhrken, miirtecel isim-fiiller genelde emir
anlamh olarak kullamlmasma ragmen mazi ve muzari fiil anlammda da kullamhrlar.
Arap9ada isim-fiil olarak kullamlan baz1 ifadeler, aym lafizla Tiirk9ede de iinlem olarak
kullamhrlar. Ah, amfn, heyhat, of, oj, ii/, ha/aha (halk agzmda), vah, hi, heyyfi!haydi
gibi.
Arap9ada hayvanlan kovma ve 9agrrma i¥in kullamlan kelimelerle, hayvan ve tabiat
seslerine ait yans;malar isim-fiil ba§hg1 altmda ele ahmrken; Tiirk¥ede ise bu ifadeler ses
yans1malan §eklinde iinlem ba§hg1 altmda incelenir. Gag, pis, kip klfz, ki§ ki§, deh, fii§,
hos, host, czss gibi.
Arap9adaki isim-fiiller mebnl/sabit sesli oldugu gibi iinlemler de ¥ekim ve tiireme
eki almayan kelimelerdir. Aym §ekilde Arap9adaki isim-fiiller ¥Ogu dilciye gore isimdir.
Onlemler de isim cinsinden kelimeler olarak ifade edilir. <;iinkii bunlar iyelik ve 9ekim
eklerini alarak isim olarak kullamlabilirler. Ahz, ahzm, vah/arz, ojlarz gibi.
Arap9ada isim-fiillerle ilgili isim midir fill midir gibi tartI§malann benzeri Tiirk9ede
de iinlemlerle ilgili olarak Arap9adaki kadar yogun olmasa da mevcuttur. Yaptlan tammlarda
da goriildiigii gibi bazt dilciler iinlemleri ayn bir sozciik grubu olarak goriirken, baztlan
edat/ilg~ grubuna dahil etmektedirler.
Tiirk¥edeki «aman!, czs!, hadi!haydi! hop!» gibi iinlemler bir bir a¥tdan isim-fiil saytlabilir.
<;iinkii bunlar buyruk ifade ederler, ¥ekimlenemezler ve tekil-9ogul biitiin kahplan
aymdir.
Bazi dilcilerin de ifade ettikleri gibi146 Tiirk¥e'ye dair yaztlan gramer eserlerinin ¥0-
gu, zamanm etkisine. ve §artlanna bagh olarak ¥Ok defa ya Arap gramerlerinin ol9iilerini
veyahut da Tanzimattan sonraki eserlerde goriildiigii gibi, Batt gramerlerinin Ol¥iilerini
esas almt§lard1r. ihmalkarhgm sonucu olarak Tiirk¥e'nin kendi malzemesine dayanan
derinlemesine ara§ttrmalar yaptlmad1g1 veya yaptlamad1g1 i9in, hem yontem hem de konunun
niteligi baktmmdan Tiirk9e gramerimiz birtaktm ¥Ikmazlara siiriiklenmi§tir. Bu
vb. konulann Tiirk9e'nin kendi malzemesine dayanarak i§lenmesi ve niteliklerine uygun
gruplara baglanmas1 gerekir.
Kanaatimizce iinlemlerin seslenme ve hitap ifade eden ktsffil AraP¥adaki nidadan,
duygu ifade eden yonii ise Batt dillerinden -ozellikle de Frans1zcadaki iinlemlerdenahnffil§
gibidir. <;iinkii Arap9a nida konusu geneli itibariyle seslenmeleri i¥erir, duygu
ifade eden yaptlan ise -baz1 istisrialar hari¥- kapsamaz147.
146) Korkrnaz, a.g.e., s. 473.
147) Ara~ada nida bahsinde Ya le 'l-mlil Suya bald Aman ne giizel su! vb. ifadelerle; nidilrun bir alt kolu
da diyebilecegimiz niidbe konusunda Va kebidlih! Cigerim yamyor! vb. ornekler de seslenme
degil, duygu ifade eder.
ARAP(;A ve TIJRK(:EDE iSiM-FllL- UNLEM
KAR$ILA$TIRMASI UZERiNE BiR DENEME-------- 243
Tiirkr;:edeki asd iinlemler kapsammdaki ey! vb. seslenme ve hitap iinlemleri Arapr;:ada
nida ba§hg1 aitmda ele ahmrken, ir;:ten gelen duygulan ifade eden ah! vah! vb iinlemler
ise Arapr;:ada isim-fiiller ba§hg1 altmda ele ahmr.
Son olarak Tiirkr;:e gramer konulannm tasnifindeki Arapr;:a ve Bau dillerinin etkisi
benzer §ekilde dilbilgisi terimlerinde de goriiliir. Tiirkr;:e dilbilgisi eserlerindeki kelime,
ciimle, isim, fiil, harf, s1fat, zamir, zarf, edat, ha!, unvan gibi bir r;:ok terim Arapr;:a astlhdir.
Bunun yanmda vokal, konsonant, diftong, partisip; gerundium, genitif, akuzatif, datif,
Iokatif, ablatif, instrumental ekleri, fonksiyon vb. terimler ise Frans1zcadan Tiirkr;:eye
girmi§tir. Terim ve kurallarla ilgili sorunlann giderilip, Tilrkr;:e dilbilgisinin kendi
ayaklan iizerine sagiam bir §ekilde basabilmesi ir;:in, Tilrkr;:e-Arapr;:a ve Frans1zca dilbilgisi
alanlan arasmda uzmanlan tarafmdan kar§tla§tlrmal1 dilbilgisi ve dilbilim r;:ah§malannm
yapilmasmm yararh olacag1 kanaatindeyiz.
244 I Dr. Ali BULUT----------EKEV AKADEW DERGisi
l.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Unlem ve isim - fiil Mukayesesi
Tilrk9e
Onlemler, isim ve fiillerden ayn bir
kelime grubudur.
Onlemler uzun cilmleleri ktsaca ifade
eden kelimelerdir. Ohhh! demek "Aman
ne kadar memnunum! aman ne kadar
sevindim!"; offf! demek "Camm sdald1"
demektir.
Onlemler 9ekim ve tilreme eki almazlar.
Onlernlerin anlam1 tonlama ve vurguyla,
yani soyleyi§le ortaya 91kar.
Baz1 ilnlemler 9ekim ve tilreme eki
aldtldannda isim ve fiil haline
donil§ilrler. Ahzm aldz. Oflayzp pufladz,
gibi.
Onlemler, cilmle degerinde olsalar da,
cilmlede gorev almazlar.
Tilrk9ede aszl iinlemler, iinlem olmu§
sozciikler tasnifi vardir.
Tilrk9ede hayvanlan kovma ve 9ag1rma
is_:in kullamlan kelimelerle, hayvan ve
tabiat seslerine ait yans1malar ilnlem
ba§ltg1 altmda incelenir. Gag, pis, kip
kzp, ki§ ki§, deh, rii§, hOs, host, ClSS
gibi.
Arap9a
isim-fiiller bir yonilyle isim, bir yonilyle
fiil olduklan i9in ayn bir kelime
grubudur.
isim-fiiller de uzun cilmleleri ktsaca
ifade eden kelimelerdir. Of! demek
"S1k1hyorum"; Ah! demek "Ac1
9ekiyorum! Camm yamyor!" demektir.
isim-fiiller de mebnl yani sabit sesli
olup yapdar1 degi§mez.Baz1 isim-fiillerdeki
kaf zamiri ozne vb. degil, hitap i9in
getirilmi§tir.
isim-fiillerde de bazen soyleyi§ anlam1
degi§tirir. ileyke soyleyi§ vurgusuna
gore hem defol, hem de al! Anlamma
gelebilir. Arna isim-fiillerde tonlama ve
vurgu, anlam1 belirlemede genelde
onemli degildir.
Baz1 isim-fiillerden de isim ve fiil
tilretilmi§tir. Ah dedi, anlammda
Teevvehe, Ah eden anlamma milteevvih
denilmesi gibi.
isim-fiillerin de i'rabda mahalli yoktur,
yani cilmlede gorev almazlar.
Arap9ada da miirtecel/aslf ve
menkul/aktarzlm1§ isim-fiil tasnifi vardir.
Arap9ada da hayvanlan kovma ve
9ag1mia is_:in kullamlan kelimelerle,
hayvan ve tabiat seslerine ait yans1malar
isim-fiil ba§bg1 altmda ele ahmr.