ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sosyal Bilimler Ara
tırmaları Dergisi
Issn: 1309-9302 http://sobiad.odu.edu.tr
Cilt: 3 Sayı: 6 Aralık 2012
REÎDEDDÎN VATVÂT’IN KOLEKSYONUNDA
HAREZMÂHLARDAN HALÎFELE YAZILAN ARAPÇA
MEKTUPLAR
ARABIC LETTERS WRITTEN TO THE CHALIPHATE FROM
KHWARAZMIAN SHAHS IN THE COLLECTION OF THE RE
ÎDEDDÎN
VATVÂT
Heribert HORST*
(Çeviren: Ergin AYAN**)
Öz
Re
îdeddîn Vatvât, Harezm
ahlar Devleti’nin kurulu
ve yükselme
devrinde ya
ayan, zamanının büyük edip ve
airidir. Teki
devrinin
ba
langıcına kadar divân-ı in
â reislii yapan müellif, Farsça ve Arapçayı
çok iyi biliyordu. Bu meziyetleri dolayısıyla Arapça divânlarda en büyük
nesir müellifleri arasında yer almı
tır. Belh Nizâmiye medresesinde yeti
en
Vatvât’ın eserlerini, aynı dönemin kaynakları arasında hem edebî hem de
tarihî bakımdan hakikaten en önemlisi olarak sayabiliriz. Gerçi bu
çalı
mamız, bir Avrupalı tarihçinin makalesinin tercümesi olduu için,
kendimi Vatvât’ın eserlerinin önemini tafsilatıyla açıklamak zorunda
hissetmiyorum, fakat onun tarihçilerin istifadesine sunmu
olduu resmî
diplomatik kayıtların müthi
deerine dikkat çekmekten kaçınmak da
imkânsızdır. Çünkü bu mün
eât kayıtları sayesindedir ki, tarihçilerin
dikkatinin Harezm
âhlar, Selçuklular ve Halifelik arasındaki, özünde
tarihsel dönü
ümlerle ilgili sorunlara çekilmesi gibi bir sonuç ortaya
çıkmı
tır.
Anahtar Kelimeler: Vatvât, Mün
eât, Teki
, Halîfe, Badâd.
** Heribert Horst, “Arabische Briefe der Horazmsahs an den Kalifenhof aus der Feder des Rasid ad-Din
Watwat”, Zeitschrift der Morgenlaendischen Geselschaft, 1996, Bd. 116, s. 25-43.
*** Doç. Dr., Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi
- 328 -
Abstract
Rashîdeddîn Vatvât who lived in foundation and growth of the
Khwarazmian Shahs was one of the greatest scholar and poets of his time.
Author who was leadership of Diwan-ı Insha until beginning of Tekish reign
was familiar with Arabic and Persian. Thanks to these abilities, he was one
of the greatest prosaist of Arabic divans. Studies of Vatvât, who was
educated in al-Nizamiyya Madrasah of Balkh, both in a literary sense and
from a historical perspective can be said the most important among studies
of the same period. I do not feel obliged to explain importence of Vatvât’s
studies because this study is translation of a European historian article, but
great value of the official diplomatic records that offered by her to benefit of
historians is also impossible avoid drawing attention attention. Since, thanks
to this records of diplomatic correspondence has emerged attention of
historians about the problems among Seljuks, Khwarazmian and Chalîphate.
Keywords: Vatvât, Münsheât, Tekish, Chalîph, Baghdâd.
Vatvât (Brockelmann, I, 1943-1949: 275, Supplament I, 486; Rypka,
1959: 193; Arberry, 1958: 105; Browne, 1951: 330 vdd.; Tûyserkânî, 1338
h
./1959: mukaddime 3 vdd.) olarak tanınan Re
îdeddîn Muhammed el-
‘Umari, (480 / 1087-573/1177-8 veya 578/1182-3), bir saray
airi ve
Harezm
âh (Encyclopedia of Islam, II: 980 vd.) Atsız (521 veya 522/1127-
8’den 551/1156) (Encyclopedia of Islam, New Edition, I: 750) ve l-Arslan
(551/1156-568/1172) (Encyclopedia of Islam, II: 980 vd.) devirlerinde
divân-ı in
â reisi idi. Bu sıfatla O’nun, çok sayıda
iirlerinin (Vatvât, 1339
h
/1960) yanı sıra yazdıı Hadâ’ik es-sihr fî dakâ’ik e
-
i‘r
1 adlı eserinde yer
alan kimi özel kimi resmî hususiyet (Horst, 1964: 10 vd.) ta
ıyan bir çok
Arapça ve Farsça mektuplar, hem edebî hem de tarihî ara
tırmalar
bakımdan büyük önem ta
ımaktadırlar.
imdiye kadar gördüüm kadarıyla Re
îdeddîn Vatvât’ın Arapça
mektupları arasında Badâd halîfelik sarayına on, Halîfe el-Muktefî
Liemrillah’a (530-555/1136-1160) yazılan be
, Halîfe el-Müstencid Billah’a
(555-566/1160-1170) yazılan bir, el-Muktefî’nin vezîrine yazılan üç ve elMüstencid’in
vezîrine yazılan bir mektup bulunmaktadır. Bunların hepsi,
Mecmu‘atü’r-resâi’l-i Re
îdeddîn Vatvât’ın (Ne
r. Muhammed Fehmî, Kahire
1315/1897-8) birinci bölümünde (metin içinde Mec.
eklinde kısaltılacaktır)
1 Divân’ın son olarak basılan ne
ri için bir önceki nota bakınız.
- 329 -
ve kısmen2 de Ara‘isü’l-havâtîr ve nefâyîsü’n-nevâdîr
3 ve Ebkârü’l-efkâr fî’rresâi’l
ve’l-e
âr adlı koleksiyonların içinde yer almaktadır
4.
* * *
Burada incelenen mektuplar, daınık ayetlerle süslenmi
uyaklı
nesir yazı ile tasarlanmı
tır. Kafiyelerin duraklamaya benzeyen son heceleri
(Mehren, 1853: 167), çok az istisna dı
ında çiftle
meyle düzenlenmi
olup,
kafiyeli bölümler (Fevâsil) aabbcc vb.
eklindedir. Bazan üçlü kafiyeler önce
gelir, örnein kalıpla
mı
bir formül
u
ekildedir:
Selâmullâhi te‘alâ ‘alâ mevlânâ ve’s-seyyidînâ emîrü’l-müminîn
ve imâmi’l-müslimîn
ve halîfeti resûli rabbi’l-‘alemîn (Mec.: 16, 18)
Dört ya da daha fazla bölümde aynı kafiye çok seyrek bulunur. Harîrî’nin
Makamat’ında ve mektuplarında bu tespitlerin çouyla hatta tamamıyla
kar
ıla
mak mümkündür, sadece
u farkla ki, bu
airde ikili kafiyeler biraz
daha sık görülür.
iirsel kurallarda, vezin sınırlaması ya hiç olmaz ya da seyrektir;
a
aıdaki örnek, Arapça gramerine aykırılık te
kil eden kafiye
sınırlamasıyla gerçekle
mi
tir:
hâlika külli
eyy
ve râzika külli hayy (Mec.: 16)
(...Her
eyin yaratıcısıdır/ve tüm canlıların rızkını verendir)
lginçtir ki, burada incelenen on mektubun altısı kafiyesizdir.
Bu çift veya ikiliden fazla aa (a) bbcc vb.
emalı kafiye serisinin
yanında, Re
îd Vatvât’ın mektuplarının içinde Avrupalıların çapraz kafiye
(abab formu) ve sargılı kafiye (abab) olarak tasvir ettikleri ba
ka kafiye
serileri de vardır. S. De Sacy’nin (Sacy, 1853: 24, 25), Harîrî mektuplarının
ne
rinde dört mektuptan ikisinde bir kez, her iki kafiye dizisinden çapraz
tekerlemeler (abab) meydana gelir. Çapraz veya sargılı dizelerin mektup
formunda sınırlandırılmı
olabileceine dair varsayımı riske etmemek
üzere ben, en azından bir mukayese için, böyle zayıf ba
langıç noktası
kazanmak için ura
tıım halde, Harîrî’nin 50. Makamı’nda her iki türün
de bulunmadıını tespit ettim. Çapraz dizeler:
ve ezhere
i‘âreddîn
hatta ihtedeu bi-envârih
ve eudaha menâre’l-yakîn
2 A
aıda özel mektuplarına bakınız.
3 Fatih 4047, Nr. 1’deki yazmalar kullanılmı
tır.
4 stanbul Üniversitesi Kütüphanesi Yazmalar Nr. F 424: bu koleksiyonlar için bk. Horst, 1964: 11.
- 330 -
hatta iktedeu bi-âtârih (Mec.: 4)
(O, dinin i
aretini açıkladı/onlar, onun ı
ıklarına göre yönlendirilene kadar/ve o iman
ı
ıını berrakla
tırdı/onlar, onun ayak izlerini takip edene kadar)
Kafiyelerin kendisini çaprazladıı gibi, tarsî
* de kendisini çaprazlar
(Rückert, 1874: 88 vd.) ve nitekim burada, ikinci ve dördüncü bölümde
kusursuz olan tarsî’yi, birinci ve ikinci bölüm arasında kusurlu bir
ekilde
görüyoruz. Bu durum a
aıdaki örnekte geçerlidir:
li-yasûna bilâde’l-müslimîn
min bevâiki makrihim
ve-yehfeze diyâre’l-mü’minîn
min sevâ’iki
errihim (Mec.: 17)
(... O Müslümanların topraklarını korudu/onların kötülüklerinden önce/ve müminlerin
diyarını korudu/kötülüklerin
im
eklerinden)
Abab
emasından ve kusurlu tarsîden sonra aynı kafiye düzeninin
yanında, müteakip örnekte redde’l-‘auz ‘ale’s-sadr (Rückert, 1874: 118;
Mehren, 1853: 161 vd), kısaca tasdîr (Trablusî, 1955: 183) adı verilen sanat
türü kendini gösteriyor ki, bir ayetin sonundaki kelimenin –veya burada
bir cümlenin- aynı
ekilde ba
ında da bir defa gelmektedir:
ve kad nâbe hittata Hurâsânelleti hiye surretu bilâdi rân
min istilâi’l-‘usâti mâ nâb
ve esâbe buk‘ate Mâverâünnehr elleti hiye gurretu diyâri Turan
min istilâi’t-tugâti mâ esâb (Mec.: 21)
(ve ran’ın göbei olan Horâsân/ asiler tarafından i
gale uradı/Mâverâünnehir Turan’ın
yangın yeri oldu/Tiranlar tarafından istilâ edilince)
Bu abab ritim düzeni, kafiye içinde veya bir tecziyenin
azaltılmasında (bir kıtada ababab düzeninde son b ana kafiyedir) (Mehren,
1853: 169) kullanılabilir. Abba kafiye düzeninde, kasîde formunda bir
paralellik vardır, iki kafiyeli beyitler arasına bir, üç ya da daha çok beyit
kendi kafiyeleriyle eklenirler (Hartmann, 1897: 219). Abab ve abba

eklindeki her iki kafiye dizesi, Arap trajedi
iiriyle balantılı
görünmektedir. Sargılı kafiyelere (abba) bir örnek, yine dei
ik uzunlukta
tarsî ile balantılı olarak göze çarpmaktadır:
makbûl
ve’l-‘afvu min tevlihi
-
âmili’l-âmm
ve fadlihi’l-kâmili’t-tâmm
ma‘mûl (Mec.: 21)
(Özür kabul edildi/ve mafiret onun mutlak gücünden/mükemmel lütfundandır/umulur)
Bu
emanın birinci ve dördüncü kafiyesi, kafiye çiftleri içeren yeni beyitlerde
devam ettirilebilir:
ve eqâme’l-müslimûna resme’n-nizâr
ve a'lenû min sidkı’n-niyeh
ve farzi’l-'ubûdiyeh
ahsenü’l-âsâr
* Beytin iki mısraındaki kelimeleri aynı vezin ve kafiyede söyleme.
- 331 -
hâzâ ve’l-'abdu ma'a tenâzuhi’d-diyâr
ve’t-tebâ'udi’l-mezâr (Mec.: 26)
(Ve Müslümanlar para kullanmayı tecrübe ettiler/ve samimi niyetleri ile/ /güzel eserleri de
itaatın farzını da ortaya koydular/O derecede ki, köleler ülkenin uzaklarında ve ziyaret mahallerinde
emir bekliyorlardı)
Her ne kadar kafiye b, Arap
iirine göre, aabb
emasını (muvâzene
kafiye olarak sayılmı
tır) içeren tarsîden daha iyi yorumlanabilirse de,
müteakip örnekte, en azından Avrupalı kulaıyla abacbc kafiyesi
duyulabilir:
ve hâleti’l-mihnah
‘ale’l-berâyâ
minhah
ve’r-razîyah
‘ale’r-reâyâ
‘atîyah (Mec.: 25)
(ve yaratıklar için/ ziyaret/ bir hayırlı i
e /ve zararlar/reâyâ için/bir hediyeye dönü
tü)
Mihna ve minha ünsüzlerin dei
imiyle olu
an kusurlu bir tecnîs
te
kil ederler (a
aıya bakınız) ki, buna Arapça cinâs’ül-kalb (Mehren, 1853:
158), Farsça maklûb-i ba‘z (Rückert, 1874: 109) adı verilir; mutad kafiye
düzeni yerine, kendi durumlarında bölümlerin sonunda aynı kalıplarda bir
muvâzene (Mehren, 1853: 169) meydana getirirler.
Tarsî ile devam eden kafiyelere ve ilk satırların ba
langıcında aynı
kelimelerin tekrarına en iyi örnek
udur:
kâdeti’s-semâ’u tenfeziru menâkibuhâ
ve tenkadiru kevâkibuhâ.
ve kâdeti’l-ardu tenhedimu etrâfuhâ
ve tenhezimu eknâfuhâ
ve kâdeti’l-milletu tecmudu enhâruhâ
ve tehmudu envâruhâ
ve kâdeti’
-
eri‘atu tenfellu zubâhâ
ve tenfellu hubâhâ (Mec.: 11)
(Neredeyse gökyüzünün katları çökmü
tü/ ve yıldızları sönmü
tü./Neredeyse yeryüzünün etrafı
yıkılmı
tı/ve börü yarılmı
tı./Milletler neredeyse hareketsiz donmu
tu/ ve ı
ıkları sönmü
tü/
neredeyse
eriatın kesmez olu
/ve kemeri çözülmü
tü)
Kafiye elemanlarının uzunluu çok farklıdır. Arap
airler uyaklı
düz yazıya öyle güzel kafiye koyarlar ki, kafiye elemanları kısa olsalar bile,
bir sava
ın tasvirinde a
aıdaki gibi heyecan yaratırlar:
ve me‘ahû huyül
ke’s-suyûl
ve ricâl
ke’l-cibâl
ve efvâc
ke’l-emvâc
ve kurûm
ke’n-nücûm.
- 332 -
(...ordular onunla beraberdi/nehirler gibi/ve erkekler/dalar gibi/ve kalabalıklar/dalgalar
gibi/ve emîrler/ yıldızlar gibi)
Bunun dı
ında bu mısralar, birincisi hariç, e
it uzunlukta olma
üstünlüüne sahiptirler. Örnekte görüldüü gibi genellikle kafiye
elemanları, daha uzundur ve sıkça ilgili bölümlerde farklıdır, meselâ bazı
bölümlerde çok uzundur ki, on tam kelimeyi bulur, ancak kuvvetli
farklılıklar bu uzunlukta ho
olmadıı gibi (Mehren, 1853: 167); kanımıza
göre, bunda bir dei
iklik ilginç olabilir, çünkü bu suretle basit dü
en bir
monotonluk önlenmi
olur. Re
îd Vatvât’ın mektuplarında dikkatimi çeken
bir husus da, kafiye elemanlarının dei
iminde ve kafiye düzenlenmesinde
Arap
iirinin kaidelerine riayet edilmesi suretiyle akıcı ve dinamik bir
üslubun kullanılmasıdır.
Bundan ba
ka Re
îd Vatvât’ın çok sık kullandıı sanatsal araçlardan
biri de tecnîs’dir, bu “benzer yapma”, bir çok anlam ifade ettii için tercüme
edilemeyen bir terimdir; bunu Mehren’in s. 154’de yaptıı gibi Paronomasie

eklinde çevirebilsek de, bu bana eksik gibi geliyor, çünkü biz Arap ve
dier Semitik dillerin gramatiinden, retorik içinde kısmen tecnîsin dei
ik
bir çe
idi, yani tecnîs-i i
tikâk (Rückert, 1874: 101; Mehren, 1853: 160: elmülhâk
bi’l-cinâs), kısmen de kendi sanatsal aracı, yani i
tikâk (Rückert, 1874:
101; Vatvât, 1339: 625 vd.) olarak tanımlanan
eyi anlıyoruz. Bu dei
ik
kelimelerin kullanılı
ı
öyledir:
ve reddihi fi tâ'ati’l-mevâkifi’l-mukaddeseti’l-mukerremeh
kaddesahallâhu ve kerremehâ
ve hidmeti’l-makârri’l-mü
errefeti’l-mu'azzamah

errefehaIlâhu ve ‘azzamehâ (Mec.: 23)
(ve kutsal mekânlara kar
ı itaate yönelmekten (sorumludur...)/Tanrı onları kutsasın/yüce
mekânlara hizmet için/Tanrı onları yüceltsin)
Bu çapraz kafiyeli satırda –tarsî dı
ında- mukaddese ile kaddese,
mükerreme ile kereme, mü
errefe ile
erefe ve mu‘azzama ile ‘azzama arasında
i
tikâk vardır.
ki kelime arasında tam biçimsel aynılıkla beraber farklı anlamlar
içeren Tecnîs-i tâmm (Rückert, 1874: 91 vd.; Mehren, 1853: 1154; Vatvât,
1339: 625 vd.), hâdir “yerle
ik” ve hâzir “mevcut” kelimeleri arasında
bulunmaktadır.
lâ zâlat-ı memdûdate’z-zilli 'ala külli bâdin ve hâdir
mebsûtete’l-cenâhi 'ala külli gâ'ibin ve hâzir (Mec.: 21 vd.)
(sonsuza dek her göçebe ve yerle
ik üzerindeki gölgesi geni
ledi/ ve kanatları her varlıa ve
yoklua uzandı)
Bir tecnîs-i muharref (Rückert, 1874: 92; Mehren, 1853: 156), yani
farklı seslendirmelerle ünsüzlerin uyumu için a
aıdaki örnei verebiliriz:
ve semi‘a habere mâ fîhi min tekatturi’l-‘adad
- 333 -
ve tevaffuri’l-‘udad (Mec.: 10)
(ve o sayıların miktarının/ve durumunun haberini aldı)
Tecnîs-i musahhef veya tecnîs-i hatt (Rückert, 1874: 99; Mehren, 1853:
156 vd.; Vatvât, 1339: 630 vd.), kelimelerin aynılıında, diakritik noktaların
farklılıyla olu
ur (
âdû-sâdû; bundan ba
ka Tecnîs-i musahhef ve muharref,
ellezîne’d-dîn):
ellezîne
âdü’d-dîn
ve sâdü’l-muhtedîn (Mec.: 24)
(dini
âd edenler/ve adil hükmedenler)
A
aıdaki satırlarda tecnîs te
kil eden kelimelerden biri, bir harf
fazladır (tecnîs-i nâkis? (Mehren, 1853: 157) veya tecnîs-i zâ’id) (Rückert,
1874: 93 vd.; Vatvât, 1339: 626 vd.):
‘uzzibe fîhimâ’r-râki‘u ve’s-sâcid
ve hurribe’l-medârisu ve’l-mesâcid (Mec.: 24)
(boyun eenler ve halsiz dü
enler i
kence gördü/mescidler ve medreseler tahrip oldu)
* * *
Re
îdeddîn Vatvât’ın mektuplarının
ekilleri hakkında yaptıımız,
eksiksiz sayılamayacak bu kısa deerlendirmeden sonra, yazıların içeriine
ait çok kısa bir tercümesini sunuyoruz.
1. H a l î f e e l – M u k t e f î L i e m r i l l â h ’ a (Mec.: 4)
Allah’ın hayır ve bereketi Resulullah Muhammed’in ve ailesinin ve
Allah’ın barı
ı Halîfe el–Muktefî Liemrillâh’ın5 üzerine olsun.
Allah, kulunun ve özellikle babasının adalete öncelik verme
yolundaki tutumlarına
ahittir. O, 80 yıldır Müslüman olarak ya
amı
ve
varlıının büyük bir kısmını hayır i
leri için vakfetmi
tir. 20 ya
ından
itibaren, yani iyi ile kötüyü ayırt edeliden beri, onun hiçbir yılı, Horâsân ve
Harezm halkı ona güvenerek emniyet içinde uyuyana ve can ve
mallarından emin olana kadar, Türk ülkelerine ve kâfirlerin ülkesine
muzaffer seferler yapmadan geçmemi
tir.
O’nun zamanında Selçuklular için önemli bir hadise meydana geldi:
onlar, bir çocuun ebeveynine sıınması gibi, O’nun güç ve kuvvetinin
yardımına sıındılar. O, yardım etmekte gecikmedi ve bütün kuvvetini,
kendisinden istenildii
ekilde, onların amaçlarını gerçekle
tirmek için,
onların dü
manlarına kar
ı sarf etti. Atalarımız bunu Allah’ın lütfu ve
keremiyle, peygamberin izinden6 giderek gerçekle
tirdiler. O
ehit öldüü
5 530/1136-555/1160, 31. Abbâsî halîfesi.
6 Yani halîfeliin
- 334 -
zaman, bu kul onun yerini aldı ve kötülere kar
ı sava
arak, Selçuklu
kadınlarının ve devletinin korunması hususunda onun yolundan gitti.
ntikam zamanı gelince, bugün her kabilenin en kudretlisi olan
kulunuz, onların
ehirlerini yıktı, adamlarını öldürdü ve smailî
7 katili ona
gönderdi, onun her iki halife el-Müste
id8 ve er-Râ
id’e9 yaptıı gibi. Eer
O, kalp ve akıl, kulak ve göz sahibi olsaydı, cehaletten uyanır ve Allah’ın
izni ile kâfirlerin üzerine gitmeyi tercih ederdi. Fakat, göz önünü görmekte
kördür, dil af dilemekte dilsiz, gözleri kör, kulakları saır olmu
tur.
O gün dü
man orduları ile kar
ıla
tıımızda, o sava
ba
lamadan
önce büyük kayıp vererek kaçtı. Bu felâketi ya
adıktan sonra, kendisine
gelmesi gerekirdi; fakat O, kâfirlerden kalabalık bir grup ile birle
ti ve
onların yardımıyla sava
mak üzere kulların ülkesine girdi.
537 yılının Rebî’ülahir ayı ba
ında10 O, Harezm’in en önemli
kalelerinden biri olan Hezâresb’i ku
attı, fakat 5 günde kaleyi alamadı ve
müdafîleri müzakere yoluyla teslim olmaya zorladı. Kalenin teslimi önerisi
reddedilince sava
ba
ladı ve iki taraf da 20 gün boyunca büyük kayıplar
verdi. O, kalenin fethinin arzularını yerine getirmediini fark edince,
oradan kulunuzun domu
olduu büyük
ehre geçti. Oraya ula
tıı
zaman,
ehrin asker ve teçhizat bakımından donatılmı
bulunduunu
örenince, çekilmek, orada kalmak veya
ehrin etrafındaki dü
man
topraklarında hareket etmek konularında kararsız kaldı. O, en kolayını
seçip, askerlerini köyleri katil ve yamaya gönderdi. Bu arada kahramanlar
ona kar
ı geldiler, pek çoklarını öldürüp, ganimet elde ettiler. Durumu
ümitsiz bir hale gelince O, Ramazan ayının ortasında kale kapısının önüne
geldi; tıpkı ya
ama veda eden ve ölümü bekleyen biri gibi.
Kulunuz bunun üzerine fakih ve âlimler çaırarak onlardan,
dü
manla sava
manın dinen caiz olup olmadıına dair fetva istedi. Onlar
ittifakla onu malup edenin Allah tarafından mükâfatlandırılacaını
bildirdiler. Bunun üzerine kulunuz Allah’ın inayeti ve izni ile büyük bir
ordunun ortasında dı
arı çıktı. “lâ ilâhe illellâh” ve “Allahu Ekber” sava

nidâlarıyla dü
mana hücum ettiler ve O’nu öyle bir malup ettiler ki,
kurtulu
u kaçmakta aradı. Bundan sonra Harezm’in dı
bölgelerinde
bulunan ’SKND adındaki bir kaleyi 50 gün ku
attıysa da muvaffak
olamadı. Nihayet O, hiçbir
ey elde edemeden, çok sayıda at, silah ve e
ya
bırakarak ülkeyi terk etti.
7 Bk. Handwörterbuch des Islam, s. 222 vd.
8 512/1118-529/1135, el-Muktefî’nin karde
i.
9 529/1135-530/1136, el-Muktefî’nin yeeni, 30. Abbâsî halîfesi.
10 24 Ekim 1142.
- 335 -
Bu güzel durum için kulunuz, sadece el-Muktefî’nin hanedanının
yardım ve hayır duasına minnetdardır ve majestelerinden Harezm
vilâyetinin valilii için tevkî konulmu
bir men
ûr rica eder.
Allah müminlerin emîrinin günlerini artırsın…..
* * *
Bu mektupta bahsedilen birçok tarihsel olaydan mektubu
gönderenin Harazmsâh Atsız olduu kesin olarak anla
ılmaktadır (521
veya 522/1127-8’den 551/1156’ya kadar). O, halîfeye kar
ı kendisinden
nezaket icabı kulunuz veya köleniz olarak söz etmektedir.
Mektubun ba
ında zikredilen babası Kutbeddîn Muhammed b.
Anu
tegin (490/1097’den 521 veya 522/1127-8’e kadar)’dir (Kafesolu,
1956: 42 vd; EI, II: 1251).
Selçuklu sultanlarının en büyüü ve kudretlisi Sultan Sancar b.
Melik
âh (511/1117’den 552/1157’ye kadar)’dır (EI, II: 1251).
Halîfe el-Müster
id Billâh 17 veya 18 Zilkaade 520/29 veya 30
Austos 1135’de smâilîler tarafından katledildi (Cüveynî, 1916: III, 220;
Boyle, 1958: 685; bnü’l-Esîr, 1301/1883-4: 12; Kafesolu, 1956: 26). Bu
suikasdı Sancar’ın tertip ettiine dair iddialar Cüveynî tarafından
reddedilmi
tir (Kafesolu, 1956: 26). El-Müster
id’in olu ve halefi er-Râ
id
Billâh da aynı kaderi (Cüveynî, 1916: 221; Boyle, 1958: 686) 25 veya 26
Ramazan 532/6 veya 7 Haziran 1138’de sfâhân’da payla
mı
tır (bnü’lEsîr,
1301/1883-4: 28; Kafesolu, 1956: 26).
Mektupta zikredilen Hezâresb (Le Strange, 1930: 450 vdd.) (Farsça

ekli böyledir) ku
atması hakkında verilen tarih doru deildir: birinci
ku
atma 533/1138, ikinci ku
atma 542/1147’de yapılmı
tır. Mektupta
muhtemelen ikinci ku
atma kasd edilmi
tir, çünkü Sancar mektupta sözü
edilen “büyük
ehir” Gürgenç’e (Le Strange, 1930: 445 vd.) o tarihte gitmi
ti
(EI: I, 750). Üçüncü bir ku
atmayı ise imkânsız buluyorum. Mektupta
yazılanların aksine gerçekte Sancar’ın, Hezâresb’i ikinci ku
atması da
birinci ku
atması kadar ba
arılı geçmi
ve sava
Atsız’ın yenilgisi ve
sultana itaatiyle sonuçlanmı
tır (EI: I, aynı yer).
Böylece doru olduunu var saysak bile mektubumuzdan,
önümüze açıkça bir tarih yanlı
lıı çıkıyor ki, halîfenin onu kısa veya uzun
süre tanımı
olduunu kabul edemeyiz.
- 336 -
’SKND’nin (belki a
aı Seyhun’da Özkend) (Barthold, 1958: 179)
ku
atmasına dair verilen bir haberi M. A. Köymen’in Büyük Selçuklu
mparatorluu Tarihi (1958) adlı eserinde buluyorum. Kafesolu (1956: 56)
da Vatvât’ın, stanbul’da bulunan Farsça elyazması bir mektubunda yer
alan, 537 yılındaki Harezm seferinden ve 50 günlük Kal‘a-i skender
ku
atmasından bahsetmektedir ki, bu belge Harezm valilii için diplomatik
bir ba
vuru idi. .
542/1147 içinde veya biraz sonrasında yazılmı
olan mektubun
sonunda Atsız, baımsız hükümdar olmak uruna, gerçekleri çarpıtarak
kendi talebini ilk olarak dile getiriyor: O, halîfeden kendisini Harezm’in
baımsız valisi olarak tanıdıına bir men
ur istiyor
11 . Bu tanımanın
gerçekle
ip gerçekle
mediini tam olarak tespit edemedim12.
2. H a l î f e e l – M u k t e f î L i e m r i l l â h ’ a (Mec.: 14, Ebkâr,
Nr. 1)
Allah’ın barı
ı müminlerin emîrinin üzerine olsun ve kulunuz,
Allah’tan ve peygamberinden, O’nun sarayına ve dostlarına bereket niyaz
eder.
Müminlerin emîrine en mükemmel dinî itaat farzdır ve kulunuz
doruyu yanlı
tan ayırt edeliden beri, mukaddes majestelerinin13
hizmetçisi olmak, dostlarına yardım etmek ve dü
manlarına kar
ı
sava
mak istei hasıl olmu
tur.
Fakat bu arada, majestelerinin keskin bakı
larına malum olduu
üzere, kulunuzun amaçlarını gerçekle
tirebilmesi için bazı engeller
bulunmaktadır. Bunların en büyüü
udur, kulunuzun ülkesi ile kâfir
Türklerin ülkesi sınırda
tır ve kulunuz zamanının büyük kısmını din
dü
manlarıyla sava
makla ve onları slâm ülkelerinden uzak tutmakla
geçirmektedir. Kulunuzun kısa sürelik yokluunda bile, halk kâfirlerin
saldırılarına kar
ı savunamamaktadır.
Sarayınızın çok uzak olmasına ramen, kulunuz kendini halîfenin
tahtına yakın bulmakta ve Allah’tan kutsal majestelerini esirgemesini
dilemektedir.
11 Bu olayın ba
ka örnekleri için bk. Handwörterbuch des Islam, s. 293 bk. “Khalîfa”
12 Bk. A
aıda ikinci mektup.
13 Kelime anlamı olarak el-mevâkıf el-mukaddese en-nebeviyye
- 337 -
Kulunuz bu hzimeti
14, görü
ve dü
üncelerinizin saflık ve temizlii
için, haber vermek amacıyla gönderdi. Kutsal majestelerinden istemi

olduum hilât ve te
rifât, battıktan sonra yıldızları yeniden yükseltecektir.
Harezm’in imâmları ve ‘alimleri arasında müminlerin emîrine dua
etmeyen hiç hiç kimse yoktur.
* * *
Bu mektup, belki de Atsız’ın I. Mektubuna, halîfenin vermi
olduu
cevaba tasdik nitelii ta
ımaktadır. Hilât ve te
rifât valilik atamasıyla ilgili
diplomasiye ait olabilir. Ba
ka bir bilgi ve belge bulamadım.
3.H a l î f e e l – M u k t e f î L i e m r i l l â h ’ a (Mec. s. 16, ‘Arâ’is
Nr. 1)
Allah’ın barı
ı müminlerin emîri el-Muktefî’nin üzerine olsun;
kulunuz yüce Allah’tan Elçisi Muhammed’e, sarayına ve dostlarına bol
nimetler diler.
slâma balı olanlara malumdur ki, Allah’ın halîfesi, müminlerin
emîri, yeryüzünde onun saf aacının adil bir dalıdır.
Kulunuz hayırla
erri biri birinden ayırt edebildiinden beri, en
büyük arzusu yüce tahtın yanında duranlara katılmak olmu
tur. Ancak, bu
isteini yerine getirebilmekte önüne açık engeller çıkmı
tır. En büyük
mania ise Harezm ülkesinin kâfirlerin di
lerinin önünde durmasıdır.
Kulunuz, slâm topraklarını korumak için yılın dei
ik mevsimlerinde
yazın ve kı
ın iki defa kâfirlerin üzerine sefere çıkmaktadır.
te bu açık
engeller olmasaydı, kulunuz ivedilikle kutsal majestelerine gelirdi. Fakat,
kulunuz adaletin güçlenmesine, dü
manların, kâfirlerin ve evlâtlarının
kahrına, dinin ve müminlerin ise korunmasına hizmet eder.
Bu nedenle kulunuz, görevini ayaklarının yerine kalemle yerine
getirmeye çalı
maktadır. Müminlerin emîrinin iyi niyetlerinden dileimiz,
kulunun özrünü kabul etmesi, onun kutsal majestelerinin en sadık
hizmetçisi olduuna emin olması ve onu bazen yüce emirleriyle
ödüllendirmesidir ki böylelikle kulu bunları büyük bir gayretle yerine
getirsin ve samimi tutumunu göstersin…
Bu mektup kesinlikle Atsız’dan çıkmı
tır. Tarihi tespit edilemiyor.
* * *
14 Yani bu mektubu.
- 338 -
4.H a l î f e e l – M u k t e f î L i e m r i l l â h ’ a (Mec.: 18, ‘Arâ’is,
Nr. 2)
Allah’ın barı
ı müminlerin emîri el-Muktefî’nin üzerine olsun. Uzak
ve yakına, onun emniyet ülkesinin en kutsalı olduu sır deildir.
Eer kulunuz, slâmın ünlü bir sınır ülkesi olan Harezm’de nöbetle
i
tigal etmeseydi ve sadakatle din dü
manlarına ve kâfir Türklere kar
ı
sava
masaydı, itaat için kanatlarıyla kutsal majestelerine doru uçardı.
Fakat, engeller açık ve özür bellidir ve müminlerin emîrinin lütfu özür
dilemeyi mümkün kılmaktadır.
Bu mektubu getiren zamanımızın büyük ‘alimi ve ülkenin en ünlü
zatıdır. Memleketinde ona tasavvufun ve Allah korkusunun ı
ıı denmi
tir
ve ya
adıı
ehirde ona tedrisin anahtarı emanet edilmi
tir ve günlerini
ilim ve irfan öretmekle geçirmi
tir. Bu tanınmı
meziyetlerinden ba
ka o,
Abbâsî hânedânının sadık bir balısı ve duacısıdır.
imdi o, barı

ehrine15 seyahat edecek ve oradan devamla
mukaddes
ehirlere hac vazifesini yerine getirmek için gidecek. Bu
vesileyle kulunuz, bu hizmeti onun samimi niyetlerini ve itaatini gösterme
bakımından onun eliyle yerine getirmek istedik. Umarız, bu hizmetimizi
kabul eder ve kulunuzu mühürlü men
urunuzla onurlandırırsınız ki
böylece ona riayet için olaanüstü çaba harcar…
* * *
Mektup muhtemelen Atsız'ın hacca gitmek isteyen bir ‘alim için
gönderdii bir tavsiye mektubudur. Tarih tespit edilemedi.
5. H a l î f e e l – M u k t e f î L i e m r i l l â h ’ a (Mec. s. 19)
Allah’ın barı
ı müminlerin emîri el-Muktefî’nin üzerine olsun;
kulunuz yüce Allah’tan Peygamber’e, sarayına ve dostlarına afiyetler diler.
Uzak ve yakın herkesin malumudur ki, Halîfe el-Muktefî
Liemrillâh, elçilerin ülkesinin ve imâmlık makamının en
öhretlisidir. Sadık
ve samimi köleniz, kutsal majestelerine olan uzaklıına ramen, Harezm’in
savunmasıyla me
gul olmasaydı ve her yıl kâfir Türklerle sava
masaydı,
itaatkâr kanatlarıyla hizmet ifa etmek için kutsal majestelerine uçardı.
Fakat, engel te
kil eden sebepler açık ve özrümüz bellidir.
Kölenizin, Abbâsî hânedânına olan balılıı ve hayatı boyunca onlara itaat
için göstermi
olduu çabalar, aydın bakı
lara sır deildir.
15 Yani Badat.
- 339 -
Kulunuz, özellikle bu zamanda onların ayak izlerini takip
etmektedir, çünkü haydutlar tarafından zapt edilen ran’ın göbei Horasan
ülkesinde, ve asiler tarafından ele geçirilen Turan’ın yangın yeri
Mâverâünnehir’de isyan ate
i alevlenmi
tir. Orada dua edenler ve secdeye
gidenler i
kence görmü
ve cami ve medreseler tahrip edilmi
tir ve eer
bunları düzeltmek ve közü söndürmek için halîfeliin yardımı olmazsa,
onların haberleri Irak bölgesine kadar gelecektir. Bu mesele ancak halîfenin
rızası ve bütün Müslümanların anla
masıyla ve ayrıca bu bölgenin sultanı
ve emîrinin bayraı altında çözülebilir.
Kudretli sultan Gıyâsü’d-dünyâ ve’d-dîn Ebû ücâ‘ Muhammed b.
Mahmûd b. Muhammed b. Melik
âh Kasım Emîrü’l-mümînîn kendi
zamanının hükümdarları arasında bu vazifeyi yerine getirmeyi kabullendi,
çünkü Allah onu ba
arılı vasıflarla donatmı
tır ve O, bu uygunsuz durumu
ortadan kaldırmak için kendini ciddi bir
ekilde hazırlamı
tır. Fakat
halîfenin hayır duaları i
lerini ku
atmadıı müddetçe O, bu arzularını
gerçekle
tiremedi.
Bu arada kulunuzun kulaklarına geldi ki, ona kar
ı
16 mutâd
lütufkârlıınızda bir hayli mesafe alınmı
tır. Eer bu acıklı olayların sebebi
kudretli sultan tarafından geliyorsa, kulunuz bundan sorumludur, çünkü
sultanı birle
menin engebeli zemininden düz zeminine ve yükseklerden
itaat bahçesine indiren odur.
Fakat, eer mesele, kutsal majestelerinin hizmetkârları arasında ikili
oynayan ve karı
ıklık çıkaran insanlar için
ahsî hedefler içeriyorsa,
halîfenin iyi niyetinden, kötülere kar
ı mücadele talep edilir; ve eer sultan
halîfeye itaatten biraz uzakla
ırsa, bu i
i temizlemek için tereddüt edilip
dikkatsiz davranılamaz, özellikle de kudretli sultanın gücünden
Müslümanların, umutlarının kar
ılanmasını ve zayıf memleketlerin ve
zavallı halkın zalimlerin elinden kurtarılmasını bekledikleri bu zamanda.
Halîfenin slâma balı olanlara kar
ı, iyiliklerinin ispatı çoktur, bu hayırlı
i
i ihmal etmeyip nazarı dikkate alırsa bu onarlı mutlu eder.
Köleniz, yüce fermânınızın haberini beklemektedir, ki bununla o,
bunları gözler önünde gerçekle
tirsin ve dürüstüün izlerini takip etsin…
* * *
Mektubu gönderen Harezm
âh l-Arslan (551/1156-5678 /1172)’dır.
Mektubun muhtevası a
aıdaki gibidir: Irak Selçuklu Sultanı Gıyâsü’ddîn
16 Yani sultana.
- 340 -
Muhammed b. Mahmûd (548/1153-554/1159) ordusuyla douya sefer
yapmayı amaçlamaktadır.
Bu niyet farklı durumları ama özellikle de sultanla halîfe arasındaki
dü
manlıı engelledi. Sultana yardım etmeyi çok arzulayan l-Arslan,
ba
arısız bir
ekilde sultanla halîfenin arasını bulmaya çalı
tı (Barthold,
1958: 332 vd; Kafesolu, 1956: 75). Bu amaçla yukarıdaki mektubu halîfeye
ve hemen hemen aynı içerikli ba
ka bir mektubu da halîfenin vezirine
yazdı (Barthold, 1958: 332 vd; Kafesolu, 1956: 75). Tarihi sonuçlardan,
mektubun tarihi tespit edilebilmektedir: 551/1156 ile 554/1159 arasındadır
ve muhtemelen Sultan Sancar’ın 552/1157’deki ölümünden kısa bir süre
sonrasına denk gelmektedir.
6.H a l î f e e l-M ü s t e n c i d B i l l â h ’ a (Mec. s. 24)
Tanrı’nın barı
ı Halîfe el-Müstencid Billâh17’ın üzerine olsun;
köleniz Tanrı’yı överek, ondan Ümmet-i Muhammed’i korumasını diler.
Bilindii gibi müteveffa mâm el-Muuktefî Liemrillâh kullarına
yayılmı
zillullâh idi; sözleri doruluun yıldızlar üzerindeki beyaz
alevleriydi ve amelleri gerçein daların üzerindeki yüksek tepeleriydi.
Onun zamanında halîfelik, yüksek yapı ve kuvvetli sütunlardı ve dünyanın
dousunu ve batısını ku
atan Müslümanların talihsizlii vaki oldu. Onun
ölüm haberi yayıldıında, gökyüzü hemen hemen tamamen çöktü ve
yıldızlar söndü, yeryüzü neredeyse battı yanları yıkıldı, fakat Halîfe elMüstencid
Billâh athta çıkıp sorumluluu üzerine alınca, her yangın söndü
her i
düzeldi.
Gök cisimleri hareket ettikçe, bir melek ilahi söyledikçe, bir
güvercin öttükçe, bir gök gürledikçe. Halîfe el-Müstencid’in
ahsında ve
ölenin halefi olarak, gerçekten her
ey için -ülkelerin mimarı, ya
amın bir
mirasçısı, halîfelik tahtının süsü, halkın koruyucusu olarak, bir tazmin
duruyor.
Kulunuz, aralıksız Harezm’de nöbetle i
tigal etmeseydi,
ahsen ve
yazıyla deil, onun ilgilerini ve
ans dileklerini kazanmak için en ivedi bir

ekilde kutsal majestelerine gelirlerdi. Haber Harezm’e ula
ınca köleniz,
ülkenin bütün halkıyla beraber bir yas töreni düzenledi ve bu üç gün
sürdü. Bunun üzerine taziye tavanı çöktü ve kutlama sancakları yükseldi
ve halk Halîfe el-Müstencid’in tahta çıkı
ına sevindi.
17 555/1160-566/1170, 32. Abbâsî halîfesi, el-Muktefî’nin olu.
- 341 -
Cuma vaazı adıyla süslendi ve sikkeler onun adına düzenlendi ve
Müslümanlar parayı kullandılar ve dürüstlüün ve saygının en güzel
örneklerini gösterdiler.
Bu arada kulunuz, ülkenin uzaklarında üzerinde alamet bulunan
yüce emirlerinizin haberini beklemektedir.
* * *
Bu taziye ve tebrik mektubu Harezm
âh l-Arslan adına 555/1160
veya kısa bir müddet sonta yazılmı
tır.
7.H a l î f e (e l – M u k t e f î)’n i n V e z î r i n e (Mec. s. 27, Ebkâr Nr.
2)
Benim mektubum -Tanrı adil vezîrin ömrünü uzun etsinHarezm’den
gelmektedir. li
kiler Halîfe Muktefî’ye balılıın nimeti
vasıtasıyla yürümektedir. Allah’a
ükür olsun.
Adil vezîrin, halîfelik ve imâmlık sarayının en asili olduu
dünyanın bütün iklimlerinde duyulmu
tur.
Bu mektubu getiren N. N. güzel karakteri ve üstün meziyetleri ile
tanınmı
tır. Bütün bu hususiyetlerinin yanında o, bana balı adamlarımdan
biridir. imdi Kâbe’ye ve hacca gitmeye niyetlenmi
tir. Vezîrin iyilik ve
lütfundan beklentimiz, ona saygılı gözlerle bakılması ki böylece o, vezîrin
destei sayesinde bu mukaddes yolculuktan tatminkar arzularla dönsün.
Bu hayırseverlii yapacaınızı umuyor ve bunun için te
ekkür
ediyorum.
* * *
Bu yazı Mekke’ye hac yolculuu yapmak isteyen adı verilmeyen
birisi için yazılmı
tavsiye mektubudur. Gönderen, alıcı
18 ve tarih mektupta
tespit edilememi
tir.
8.H a l î f e e l – M u k t e f î ’ n i n V e z î r i n e (Mec. s. 28, ‘Arâ’is
Nr. 3)
Benim mektubum -Tanrı vezîre uzun ömür ihsan etsin-Harezm’den
gelmektedir. li
kiler, doruluk yolunun tatbikatçısı Halîfe Muktefî’ye
sadakatle balılıın nimeti vasıtasıyla yürümektedir. Allah’a hamd olsun.
18 El-Muktefî’nin birbiri ardına be
vezîri olmu
tur. Zambaur, 1955: 8.
- 342 -
Saya olan uzaklııma ramen kendimi vezîrin övgüsüne adıyorum
ve Tanrı’nın ona verdii ve selefinden miras aldıı takdire deer
özelliklerini ve ı
ık saçan erdemlerini nakletmekle me
gul oluyorum.
çimde dostluk ve balılık olduu müddet içerisinde, mektuplarım
vezîre fasılasız yazılmı
tır. Fakat, geçmi
isyanlar ve hadiseler beni
engelledi ve yolumu kapattı.
Bununla birlikte
imdi, Allah kullarına kederin kaldırılması ve
zulmün sona ermesini ihsan edince, ben de sırlarımı ve gizli kalmı

dü
üncelerimi açıkladım ve yazı
ma yolunu açarak samimi dostluk
hislerimi vezîrle payla
maya yöneldim. Ender ki
iliinden ve soylu
hususiyetlerinden, iyi cevaplarıyla beni memnun etmesi beklenir.
Bu mektuba ili
ik olarak, kutsal majestelerine inançlarımı ku
atan
Abbâsî ailesine olan muhabbetimi bildirmek isterim. Eer vezîr bu fırsatı
sunma iyiliini yaparsa, ona müte
ekkir olacaım.
* * *
Gönderen, alıcı ve mektubun tarihi tespit edilememi
tir.
Belki mektup Atsız tarafından 542/1147’den sonra yani kendisinin
Sancar ile sava
ının bitiminden sonra yazılmı
tır ve valilik müracaatına (1.
Mektup) ili
iktir: buna göre alıcı Vezîr Ebû’l-Kâsım ‘Alî b. Sadaka
(535/1140-1141’den 544/1149-1150’ye kadar)’dır (Zambaur, 1955: 8).
9. H a l î f e e l – M u k t e f î ’ n i n V e z î r i n e (Mec. s. 30, ‘Arâ’is
Nr. 4)
Benim mektubum -Tanrı vezîr bahâü’d-dîne uzun ömür ihsan etsinHarezm’den
gelmektedir. Ben Halîfe Muktefî’ye sadakatle balılıımın
nimeti vasıtasıyla refah yolunda muvaffak olmaktayım. Allah’a hamd
olsun.
Her Müslüman ülkesinde vezîrin yücelii artmaktadır ve adaletin
ve emniyetin yayılmasına,
iddet ve husumetin bastırılmasına
ükürler
olsun. Kalpler onunla beraberdir ve diller ona müte
ekkirdir. Onun hayrını
dileyen herkesi de sayıyorum. Onun iyilikleri hakkında nasıl mübalaa
etmeyebilirim! Halîfeliin gerdanlıını dizen ve sapkınlıı kesilmi

kanatlarıyla geride bırakan O’dur. O iyi bir vezîrdir.
Bu çok deerli hayırlı vasıflar ve asil meziyetler beni onunla
yazı
maya yöneltti ve ona sevgilerimi sunmak için bu satırları yazdım ve
Abbâsî hânedânının en samimi balısı olduumu bildirmek için kutsal
- 343 -
majestelerine bir mektup yazdım. Eer vezîr bu fırsatı sunma iyiliini
yaparsa, ufukları ku
atan dostluk muhabbetiyle ona müte
ekkir olacaım.
* * *
Gönderen, alıcı ve mektubun tarihi tespit edilememi
tir.
Bahâü’d-dîn burada özel isim deildir: Zambaur (s. 8) bu adla bir
vezîr zikretmiyor.
10. H a l î f e e l – M ü s t e n c i d ’ i n V e z î r i n e (Mec. s. 31)
Tanrı vezîre uzun ömür ihsan etsin. Geçen sene, Irak sarayında
me
hur bir adam olduunu iddia eden S‘adü’d-devle adındaki birisi
vasıtasıyla büyük divândan (el-Meclisü’l-‘alî) dostça bir mektup aldım.
Onun varı
ıyla birlikte hürmet sancaını çektim ve küçük büyük herkesten
onun ta
ıdıı mektupta yazılan her
eyi i
ittim. El-Meclisü’l-‘alî’nin
mektubunun içinde, benim Halîfe el-Müstencid’e balılııma i
aret
edenler, benim zatıma ve bu bölgenin ‘ayân ve e
râfına aittir. Ben o uur
getiren balılıı, henüz ben be
ikteyken dindar babamın yaptıı gibi yerine
getiriyorum. Bu üzerine benim aacımın dikildii ve tabiatımı olu
turan bir
Atsız geleneidir ve içinde benim dinim salamla
mı
ve zamana ve
mekana göre dei
meyen imanım kuvvetlenmi
tir.
Halîfelik tahtına oturduuna dair güzel haberi aldıımdan beri, bu
ülkenin Cuma vaazlarını güzel ve vakur yaptım, sikkelerini bastırdm ve
üzerlerine Halîfe Müstencid’in uurlu adını yazdırdım. Bu arada
dei
iklerle birlikte
imdiye kadar ülkede asayi
sizlik, isyan alevleri ve
insanlar için felaketler yava
ladı
imdi Allah, halamın barı

ehrine ve oradan da mukaddes
mekânlara hac için gitmesini nasip ettiinden, ona el-Meclisü’l-‘alî’ye
balılıımı bildiren bu mektubu verdim. Harezm’de bulunduu müddetçe
o, el-Meclisü’l-‘alî’ye balılıından söz ve yardımlarına te
ekkür etmeden
bir saat bile geçirmemi
tir.
Onunla birlikte size sadaımdan bir ok, maiyetimden Emîr-i Hâcib
Kemâleddîn Mahmûd adında mükemmel vasıflara sahip, güvenilir bir
adamımı gönderiyorum. El-Meclisü’l-‘alî’den beklediimiz, Kemâleddîn
gönderilen mektupla birlikte getirdiklerini teslim ettiinde, onun dostça
dinlenerek, ne getirdiine bakılması ve yüce kraliçenin isteklerinin
çekinmeden yerine getirilmesi için devlet memurlarına buyrulmasıdır…
* * *
- 344 -
Mektubu gönderen Harezm
âh l-Arslan’dır, tarih halîfenin tahta
çıkı
ından (555/1160) sonradır; bu nedenle zikredilen vezîr el-Muktefî’nin
vezîrliini yapan (544/1149-1150’den 560/1165’e kadar) (Zambaur, 1955: 8
vd.) bn Hübeyre olmalıdır. Dier
ahıslar tanımlanamamı
tır.
KAYNAKÇA
‘ATA MELK CÜVEYNÎ (1916). Ta’rîh-i Cihâgü
â, Ed. M. Qazvînî, Leyden, London: Gbb Memorial
Series.
ARBERRY, A. J. (1958). Classical Persian Literatur, London.
BARTHOLD, W. (1958). Turkestan Down to the Mongol Inwasion, London: Gbb Memorial Series.
BOYLE, J. A. (1958). The History of the World-Conqueror by ‘Ata-Malik Cuwaini, Manchester.
BROCKELMANN, K. (1943-1949). Geschichte der Arabischen Literatur, Leipzig.
BROWNE, E. G. (1951). A Literary History of Persia, Cambridge.
DE SACY, S. (1853). Les Séances de Hariri, Paris.
Encyclopedia of Islam,
HARTMANN, M. (1897). Das Arabische Strophengedicht, I. Das Muwa

âh, Weimar.
HORST, H. (1964). Die Staatsverwaltung der Grosseluqen und Horazmschâhs (1038-1231). Eine
Untersuchung nach Urkundenformularen der Zeit, Wiesbaden: Veröffentlichungen der Orientalischen
Kommission.
BNÜ’L-ESÎR. (1301/1883), al-Kâmil, Kairo.
KAFESOLU, . (1956). Harezm
ahlar Devleti Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
KÖYMEN, M. A. (1954). Büyük Selçuklu mparatorluu Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
LE STRANGE, G. (1930). The Lands of Eastern Caliphate, Cambridge.
MEHREN, A. F. (1853). Die Rhetorik der Araber, Kopenhagen, Wien.
RAÎD WATVÂT (1339 h
/1960). Divân-i Ra
îd ad-Dîn Watvât, Ne
r. Abbâs kbâl A
tiyânî, Teheran.
RÜCKERT, F. (1874). Grammatik, Poetik und Rhetorik der Perser, Yeni Ne
r. W. Pertsch, Gotha.
RYPKA, J. (1959). Iranische Lteraturgeschichte, Leipzig.
TRABLUSÎ, A. (1955). La Critque Poétique des Arabes, Damas.
TÛYSERKÂNÎ, Q. (1338 h
./1959). Nâmehâ-yi Ra
îd ad-Dîn Watvât, Teheran.
ZAMBAUR (1955). Manuel de Généologie, Bad Pyrmont.