1
©sakarya üniversitesi ilahiyat fakültesi dergisi 11 / 2005, s. 1-30
arap dili ve belagatı
İLÂHİYAT FAKÜLTELERİNDE ARAPÇA ÖĞRETİMİNDE
KULLANILAN DERS KİTAPLARI
VE DİĞER ARAÇ-GEREÇLERİN TESPİT VE ANALİZİ
Ahmet BOSTANCI•
The Evaluation of Text books and Other Materials in Teaching Arabic in Theology
Faculties
Finding teaching materials in teaching Arabic is a problem in Theology Faculties as in other
faculties that needs a solution. This study tries to give an evaluation of the textbooks and
other materials that have been used in teaching Arabic in Theological Faculties in Turkey.
This evaluation will be helpful in producing new textbooks and new materials in teaching
Arabic in Theology Faculties.
Key words: Teaching Arabic, Theology Faculties,Textbooks
Anahtar kelimeler: Arapça Öğretimi, İlâhiyat Fakülteleri, Ders Kitapları
Dil, bir anda düşünemeyeceğimiz kadar çok yönlü, değişik açılardan
bakınca başka başka nitelikleri beliren, kimi sırlarını bugün de çözemediğimiz
büyülü bir varlıktır. O gerek insan, gerek toplum, gerekse insan ve toplumdan
ayrı düşünülemeyecek olan bilim, sanat, teknik gibi bütün alanlarla ilgili
bulunan, aynı zamanda onları oluşturan bir kurumdur.1 Bu yönüyle insanoğlu
için öteden beri hep bir ilgi odağı olagelmiştir. Bu ilginin sonucu olarak da
öğrenilmesi ve öğretilmesi sürekli üzerinde durulan bir konu olmuştur.
Günümüzde kabul edilen anlayışa göre dil melekesi; dili konuşma ve yazma
gibi çeşitli etkinliklerle doğru olarak kullanmaktır. Yoksa dil bilgisi kurallarını
tam ve ayrıntılarıyla bilmek değildir.

•
Sakarya Üniv. İlâhiyat Fak. Arap Dili ve Belagatı ABD Öğretim Üyesi, Yrd. Doç. Dr.
bostanci@sakarya.edu.tr
1 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara 1998, I, 11.
2
Çağımızda dil öğretiminde pek çok metot ortaya konulmuş bulunmaktadır.2
Bir yabancı dilin istenilen düzeyde öğretilebilmesi için her şeyden önce bu
yöntemlerden hangisinin kullanılacağının doğru olarak seçilmesi gerekir. Ancak,
yöntem tek başına yeterli değildir. Yabancı dil öğretiminin başarılı olabilmesi
için dört temel unsur bir araya gelmelidir. Bu dört unsur şunlardır:3
1. Yöntem (Metot)
2. Eğitim araçları
3. Eğitim ortamı
4. Öğretim tekniği
Biz bu çalışmamızda bunlardan “Eğitim Araçları”nı İlâhiyat Fakültelerindeki
Arapça öğretimi çerçevesinde inceleyeceğiz. Bu incelememizi de “Ders Kitapları”
ve “Kitap Dışındaki Diğer Araç-Gereçler” olmak üzere iki ana başlık altında
yapacağız.
I. DERS KİTAPLARI
Eğitim araçları içerisinde en önemlisi kitaptır. Diğer eğitim araçları kitaptaki
konuların daha kolay öğretilmesine yardımcı olacak niteliktedir.
Yabancı dil öğretim/öğrenim sürecinde kaynak olarak kullanılan ders
kitapları gerek öğretmen, gerekse öğrenci açısından oldukça önemlidir. Seçimi
iyi yapılmış ders kitaplarının başarıyı artıracağı kesindir. İyi düzenlenmiş bir ders
kitabının gerek öğretmen ve öğrenci için gerekse programda belirtilen hedefleri
gerçekleştirmede küçümsenemeyecek faydaları vardır. Özellikle yabancı dil
öğretiminin sadece okullarda yapıldığı durumlarda dil öğretimi çoğunlukla ders
kitabına ve öğretmene dayanmaktadır. Dolayısıyla öğretmen ve ders kitabına
büyük sorumluluklar yüklenmiş olmaktadır.
Dil öğretiminde kullanılan ders kitapları iki ana gruba ayrılarak incelenebilir:
1. Geleneksel ders kitapları, 2. İletişimsel ders kitapları. Geleneksel özellikteki
bir ders kitabında temel hedef, belirli bir gramer kuralının metin içerisinde
irdelenmesidir. İletişimsel özellikteki ders kitapları ise öğrencinin dilbilgisi

2 Dil öğretim metotları konusunda bk. Mehmet Hengirmen, Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri,
Engin Yayınevi, Ankara ty., s. 17-42; Ömer Demircan, Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri,
İstanbul 1990, s. 163-280; Hasan Şehhâte, Ta‘lîmu’l-lugati’l-‘Arabiyye beyne’n-nazariyyeti ve’ttatbîk,
Lübnan 1993, s. 23-62. Metotların sayısı giderek artmakta bu konuda tecrübeye dayalı
yeni alternatif öneriler de ortaya atılmaktadır. Bunlara bir örnek olarak bk. Barry Farber,
Yabancı Dil Öğrenme Yöntemleri (çev. Cem Şen), İstanbul 1994.
3 Hengirmen, a.g.e., s. 13. Hûlî, eserinde yabancı dil öğretiminde metodu etkileyen, öğretmen,
öğrenci, program ve kullanılan araç-gereçlerle ilgili on altı faktör zikretmektedir. Bk.
Muhammed Ali el-Hûlî, Arapça Öğretim Metotları, (Çev. Cihan Akçay), Ankara 2000.
3
kurallarını öğrenmesinin yanı sıra dili bir iletişim vasıtası olarak kullanabilmesini
amaçlar. Dil öğretimi alanında gelişen yeni anlayışların etkisiyle, günümüzde,
ders kitapları, genellikle iletişimsel özellikler taşıyacak şekilde hazırlanmaktadır.4
Dil öğretiminde kullanılacak ders kitaplarının genelde şu özellikleri
taşımasının gerektiği kabul edilmektedir: Ders kitabı dayanıklı, çekici, kullanışlı,
kolay temin edilebilir, ucuz ve aşamalı seri hâlinde olmalıdır. Gerçek hayatta
kullanımı olmayan kalıplara yer vermemelidir. Konular ihtiyaca göre
sıralanmalıdır. Motivasyon sağlayıcı özellikler taşımalıdır. Öğretimi yapan
kurumun amaçlarına ve öğrencilerin seviyelerine uygun olmalıdır. Öğretmene
esneklik tanımalıdır. Dili konuşan ülkelerin kültürel özelliklerine de yer
vermelidir. Alıştırmalar gerçek hayattan kopuk olmamalıdır. Yeterli sayıda farklı
alıştırma türü içermelidir. Sözvarlıkları listesi her ünitede verilmelidir. Dilbilgisi
konuları kolaydan zora doğru ele alınmalıdır. Temelde tüm dil becerilerine aynı
önem verilmelidir. Resim, fotoğraf, karikatür gibi ilgi çekici yardımcılarla
zenginleştirilmelidir. Öğretmen kitabı, alıştırma kitabı, video ve ses kasetleri gibi
tamamlayıcı materyalleri bulunmalıdır.5
Bütün bu hususlar Arapça öğretiminde kullanılacak ders kitapları için de
aynen geçerlidir. Bununla birlikte Arapça öğretim kitaplarına has özellikler
olarak şu hususların ilâve edilmesi mümkündür: Arapça öğretimi amacıyla
hazırlanan kitaplar, fasih Arapça’yı anlama ve kullanmayı öğretmelidir.
Arapça’yı doğrudan bir iletişim aracı olarak öğretmeyi hedeflemelidir. Dil bilgisi
kurallarının öğretimi yalın halde değil de parçalarda verilen kullanım ve örnekler
aracılığıyla olmalıdır. Kademeli ve fonksiyonel öğretim esas alınmalıdır.
İstatistiklere dayalı kelime listelerinden faydalanılarak hazırlanmış olmalıdır.
Seçilen konular dili bir araç olarak öğretirken asıl hedef olan iletişimi sağlamaya
uygun, çeşitli dil bilgisi alanlarını kapsayan özellikte ve öğretime elverişli
olmalıdır. Metinler kolay bir üslûp ile yazılmış, fazla açıklamaya gerek
bırakmayan ve ayrıntıya girerek konuyu dağıtmayan tarzda yazılmış olmalıdır.
Bu sayılan özellikler açısından mevcut Arapça ders kitaplarına baktığımızda
bunların tamamını veya en azından büyük çoğunluğunu bünyesinde barındıran
kitapların varlığından çok fazla söz etme imkânımızın olmadığını görmekteyiz.
Zaten yapılan araştırmalar Türkiye’deki Arapça öğretiminin başarısız olduğunu,

4 Emin Cihan Üzüm, Türkiye’de Arapça Öğretimi Açısından el-‘Arabiyye li’n-Nâşi’în Ders Kitabının
Değerlendirilmesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü, Ankara 2002, s. 26.
5 Bk. Hengirmen, a.e., s. 64.
4
sebebin de % 82 oranında kitap, metot ve öğretmen eksikliğinden
kaynaklandığını göstermektedir.6
Bugün Arapça öğretiminde ders kitabı sorunu diğer öğretim kurumlarında
olduğu gibi İlâhiyat fakültelerinde de henüz tam anlamıyla çözülebilmiş değildir.
1996 yılında fakülte temsilcilerinin katılımı ile Uludağ Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesinde yapılan bir toplantıda hazırlık sınıflarında Kral Suud Üniversitesi
Dil Enstitüsü serisinin okutulması kararlaştırılmıştı. Ancak söz konusu
toplantının tekrarı 2003 yılana kadar bir daha yapılamadığından 1997’de hazırlık
sınıflarının kaldırılmasının ardından yeni müfredata uygun olarak hangi
kitapların okutulacağı hususunda herhangi ortak bir tutum belirlenmemiş, her
fakülte aşağıda yer vereceğimiz üzere kendi seçtiği kitapları okutma yoluna
gitmiştir. 21 Haziran 2003 tarihinde Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde
yapılan “İlâhiyat Fakültelerinde Arapça Öğretimi ve Problemleri” konulu
çalışma toplantısında da “ders kitapları” konusu temel gündem maddelerinden
birisi olarak ele alınmış; ancak herhangi somut bir karar alınamamıştır.
Burada İlâhiyat fakültelerinde hâli hazırda okutulan Arapça ders kitaplarına
geçmeden, tarihî gelişimi göz önünde bulundurabilmek ve bu sayede
bulunduğumuz konumu daha net tespit edebilmek amacıyla Osmanlı
medreselerinde ve geçmişte İlâhiyat fakültelerinde okutulan Arapça ders
kitaplarından da kısaca bahsetmemiz yerinde olacaktır.
A. Osmanlı Medreselerinde Okutulan Arapça Ders Kitapları
Türkiye’deki din eğitimi Osmanlı eğitim sisteminden tevarüs etmiştir. Bu
nedenle Osmanlı medreselerinin dinî ilimler okutulan kısımlarını günümüz
İlâhiyat fakültelerinin ilk şekilleri olarak nitelendirmek mümkündür.7
Osmanlı Medreselerinde Tanzimat dönemine kadar Arapça derslerinde
başlıca şu kitaplar okutulmaktaydı:
8

6 Candemir Doğan, Arapça Öğretim Metot ve Teknikleri, Ankara, 1989, s. 58; genel olarak da
Arapça öğretimindeki başarısızlığın en önde gelen sebepleri arasında uygun metodun
geliştirilememiş ve ilmî araştırmalara dayalı öğretim kitaplarının yazılamamış olması
sayılmaktadır. Bk. ‘Abdul‘alîm Fevdâ, “Ta‘limu'l-lugati’l-‘Arabiyye fî Cumhuriyyeti Mısr elArabî
fi rub‘i'l-karni’l-ahîr”, Mu’temeru Ta‘lîmi'l-luga fi rub‘i'l-karni’l-ahîr, Amman 1978, s. 185;
İbrâhîm Mahmûd eş-Şâfi‘î, "Naksu’l-buhûsi’l-‘ilmiyye fî mecâli tedrîsi'l-lugati’l-‘Arabiyye",
Mu’temeru tatvîri tedrîsi ‘ulûmi’l-lugati’l-‘Arabiyye ve âdâbihâ, Hartum 1986, s. 238.
7 Bk. Münir Koştaş, “Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi (Dünü Bugünü)” Ankara
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 1999 Özel Sayı, s. 141.
8 Cahit Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976, s. 35-43; Hüseyin Atay,
Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul 1983, s. 112; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı
5
Sarf kitapları olarak; el-Emsiletu’l-muhtelife, Binâ’u’l-ef’âl, el-Maksûd, et-Tasrîfu’l-
‘İzzî, Merâhu’l-ervâh, eş-Şâfiye fi’t-tasrîf, el-Esâs fi’t-tasrîf, el-Hârûniyye fi’t-tasrîf...
Nahiv kitapları olarak; el-‘Avâmil, el-Misbâh, el-Kâfiye, el-Elfiyye, el-Fevâi’du’zZiyâ’iyye,
Molla Câmî, İzhâr...
İlm-i meânî kitapları olarak; Miftâhu’l-‘Ulûm, Telhîs, el-Mutavvel ve elMuhtasar...

Lugat konusunda; Cevherî’nin Sıhâh’ı, Fîrûzâbâdî’nin el-Kâmûsu’l-muhît’i ...
Medreselerde okutulan bu kitaplara yabancı dil öğretim yöntemleri
açısından bakıldığında, bunların 17. yüzyıldan itibaren yerini dilbilgisi-çeviri
yöntemine bırakan dilbilgisi yöntemine uygun olarak yazılmış oldukları
söylenebilir.
Osmanlı medreselerinde Arapça öğretiminden maksat, genellikle İslâmî
kaynak kitaplar ile ilmî kültürel eserleri okuyup anlamaktı. Bu maksadı
gerçekleştirecek Arapça öğretimi ise birbiri ardından, kolaydan zora doğru bir
dizi Arapça sarf, nahiv kitabı öğretilerek veya ezberletilerek yapılırdı. Arapça
öğretiminde tümden gelimle dilbilgisi ve dilbilgisi-tercüme metodu
uygulanıyordu.
Osmanlı medreselerinde İmam Birgivî’nin eserleri dışında, okutulan gramer
kitapları konusunda Tanzimat’a kadar bir yeniliğe tesadüf edilmemektedir.
Tanzimat’tan sonra ise hayatın hemen her alanında görülmeye başlayan değişme
ve yenileşme temayülü Arapça öğretiminde de müşahede edilmiş, Arapça
öğretimi metodundaki eksiklik anlaşılmış, çeşitli mahfillerde söz konusu edilen
tenkitler gazetelerde de yer almıştır.9 İkinci Meşrutiyet’ten sonra memlekete
gelen fikir hürriyeti sonucu medreselerin ıslahı üzerinde en çok medreseliler
durmaya başlamıştır. Bu arada en çok tenkide uğrayan ders Arapça olmuştur.10

Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1988, s. 20-23, 39-43; Ahmet Turan Arslan, “Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Kadar Arapça Öğretimi” XIII. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, Ankara 1999, s.
802-803; Kerim Açık, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Arapça Öğretimi, (Basılmamış Doktora
Tezi), MÜSBE, İstanbul, 2002, s. 56-57; Şükran Fazlıoğlu, “Manzûme fi tertîbi’l-kutub fi’l-
‘ulûm ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları”, Değerler Eğitimi Dergisi, sy. 1, Ocak 2003,
s. 101-104. Medreselerin ders programları konusunda bk. Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi,
İstanbul 1977, I, 139-166. Osmanlı medreselerinde okutulan Arapça ders kitapları
konusunda ayrıca şu kitaplara da müracaat edilebilir: Mustafa Bilge, İlk Osmanlı Medreseleri,
İstanbul 1984; Ahmet Turan Arslan, İmam Birgivi ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul 1992;
Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997; Ahmet Gül, Osmanlı Medreselerinde
Eğitim-Öğretim ve Bunların Arasında Dâru’l-hadislerin Yeri, Ankara 1997
9 Arslan, a.g.m., s. 804.
10 Atay, a.g.e., s.145.
6
Bu gelişmeler neticesinde, her alandaki yenilenme hareketlerinden Arapça
öğretimi de nasibini almış bu meyanda yeni ders kitapları yazılması yanı sıra
Avrupa’daki metotlardan istifade ile yeni metotlar geliştirme çabaları da
görülmüştür.11
B. İlâhiyat Fakültelerinde Okutulan Arapça Ders kitapları: 12
Bugünkü anlamda, Türkiye’de yüksek din eğitiminin 1 Eylül 1900’de
kurulan Darülfünun’da başladığı kabul edilmektedir. 11 Ekim 1919 yılında
Osmanlı Mebusan Meclisinden çıkan bir kanunla Darülfünûn’un dinî ilimler
okutulan bölümü kaldırılmıştır.13 1924 yılında Tevhid-i Tedrisât Kanununun 4.
maddesine istinaden Darülfünûn’a bağlı bir İlâhiyat fakültesi kurulmuş,
14 31
Mayıs 1933 tarihine kadar varlığını devam ettiren fakülte, o tarihte
Darülfünun’un İstanbul Üniversitesine dönüştürülmesi neticesinde kadro dışı
bırakılarak kapatılmıştır. Onun yerine Edebiyat Fakültesi’nin bünyesinde
kurulan İslâmî İlimler Enstitüsü de 1936 yılında faaliyetine son vermiştir. 21
Kasım 1949 tarihinde Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi öğretime
başlamış,
15 Arapça’nın Farsça ve batı dilleri gibi yardımcı bir ders olarak
okutulması kararlaştırılmıştır.16
Daha sonraki gelişmeler neticesinde, 19 Kasım 1959 tarihinde öğretime
başlayan İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünden itibaren yirmi yıl içersinde sekiz
Yüksek İslâm Enstitüsü açılmıştır. Ayrıca 1971-72 öğretim yılında Atatürk
Üniversitesine bağlı olarak İslâmî İlimler Fakültesi faaliyete geçmiştir. Yüksek

11 Bu konuda geniş bilgi için bk. Açık, a. Tez. Bu meyanda ilgi çekici bir çalışma Hacı İbrahim
Efendi tarafından gerçekleştirilmiştir. Hacı İbrahim Efendi, Arapça’yı 2-3 yıl gibi bir sürede
ve kolay bir şekilde öğretme iddiasında bulunmuş ve düşüncelerini uygulamaya koyma
amacıyla 1883 yılında “Dâru’t-Ta’lîm” adıyla özel bir okul kurmuştur. Geniş bilgi için bk.
Ahmet Turan Arslan, “Hacı İbrahim Efendi ve Dâru’t-Ta’lîm Müessesesi”, İlmi Araştırmalar,
İstanbul 1999, sy. 7, s. 31-46.
12 İlâhiyat fakültelerinde okutulan ders kitapları, diğer yardımcı kitaplar ve öğretimde kullanılan
araç-gereçlerle ilgili olarak vereceğimiz bilgiler, 21 Haziran 2003 tarihinde Sakarya
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde yapılan “İlâhiyat Fakültelerinde Arapça Öğretimi ve Problemleri”
konulu çalışma toplantısı için fakülte temsilcileri tarafından sunulan yazılı raporlara ve yine
fakülte hocalarından alınan bilgilere dayanmaktadır.
13 Bk. Koştaş, a.g.m., s. 144.
14 Darülfünun İlâhiyat Fakültesi hakkında geniş bilgi için bk. Hamit Er, İstanbul Darulfünunu
İlâhiyat Fakültesi Mecmuası Hoca ve Yazarları, İstanbul 1993.
15 Bk. Koştaş, a.g.m., s. 145-149; Suat Cebeci, “Cumhuriyet Döneminde Yüksek Din
Öğretimi”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 1999 Özel Sayı, s.227- 229.
16 Bk. Koştaş, a.g.m., s. 151.
7
İslam Enstitülerinde uygulanan haftalık otuz altı saatlik yoğun program
içerisinde Arapça dersleri de önemli bir yer işgal etmekteydi. 6 Kasım 1982
tarihinde çıkan kanun ile bu enstitüler İlâhiyat fakültelerine dönüştürülmüştür.
Daha sonraki yıllarda açılan yeni fakültelerle birlikte hâlihazırda Türkiye’de
yirmi dört İlâhiyat Fakültesi bulunmaktadır.17
İlâhiyat fakültelerinde Yüksek Öğretim Kurulu’nun 11.07.1997 tarihinde
yaptığı düzenlemeye gelinceye dek bir yılı Arapça ağırlıklı hazırlık sınıfı olmak
üzere beş yıllık bir program uygulanmakta iken bu tarihte hazırlık sınıfı
kaldırılarak biri İlâhiyat Lisans Programı ve diğeri de İlköğretim Din Kültürü ve
Ahlâk Bilgisi Öğretmenliği olmak üzere iki ayrı program getirilmiştir.18 Yeni
düzenlemede hazırlık sınıflarının kalkmasıyla birlikte Arapça derslerinin
sayısında önemli oranda bir azalma meydana gelmiştir.
Son on yıllık zaman dilimine gelene değin İlâhiyat fakültelerinde (önceki
ismiyle Yüksek İslâm Enstitülerinde) büyük bir ihtimalle mevcut da
olmadığından belirli bir Arapça öğretim serisi takip edilmemiş; genelde Türkçe
veya Arapça bazı gramer kitaplarının yanı sıra çeşitli metin kitapları
okutulmuştur. Bunlar arasında İbn Hişâm’ın Katru’n-nedâ ve Şuzûru’z-zeheb adlı
eserleri, İmam Birgivî’nin İzhâr’ı, Maksûd, Hayrettin Karaman-Bekir
Topaloğlu’nun Sarf-Nahiv kitabı gibi gramer kitaplarının yanı sıra Ali Özek ve
Nihad Çetin’in Seçme Metinler kitapları vb. sayılabilir. Bu kurumlarda Arapça
çoğunlukla, dinî metinlerin okunup anlaşılabilmesi gayesiyle okutulduğundan bu
eserlerin o yıllar itibariyle bu amaca uygun oldukları düşünülebilir.
Son yıllarda ise bir iletişim dili olarak Arapça’nın öğretimi dünyada ve
Türkiye’de büyük bir gelişme göstermiş, Arapça öğretiminin yapı ve sorunlarıyla
ilgili çeşitli çalışmalar yapılmış, bunun sonucu olarak da Arapça’nın çağdaş
yabancı dil öğretim yöntemlerine göre öğretilmesini amaçlayan ders kitapları
hazırlanmıştır.19 Ortaya çıkan ders kitaplarından bazıları Türkiye’de İlâhiyat

17 Bk. Cebeci, a.g.m., s. 229-232.
18 Bk. Cebeci, a.g.m., s. 233-234.
19 Arapça öğretiminde kullanılmaya başlayan yeni metotların yeni gibi görülseler de aslında
diğer dillerin öğretimi için geliştirilen metotların taklidinden ibaret olduğu şeklinde eleştiriler
de yapıla gelmektedir. Bunlara göre her dilin öğretilmesinde o dile has metotlar kullanılır ve
bunlar göz önünde bulundurulmadan bir diğer dilin öğretiminde istiare edilmeleri isabetli
değildir. Bk. ‘Abdurrahman ‘Abdulhâfız el-Hatîbât, el-Muşkilâtu’l-lugaviyye elletî tuvâcihuhâ ettalebe
gayri’n-nâtıkîne bi’l-lugati’l-‘Arabiyye fi'l-Câmi‘âti’l-Urduniyyeti’r-resmiyye fi merhaleti bakalûryûs,
Mute 1999, s. 239; ‘Abdul‘alîm Fevdâ, a.g.m., s. 185.
8
fakülteleri tarafından da kabul görmüş ve ders kitabı olarak okutulmaya
başlanmıştır.
İlâhiyat fakültelerinde hâlihazırda okutulan ders kitaplarını “Arapça
Öğretim Serileri”, “Diğer Kitaplar” ve “Ders Notları” şeklinde incelememiz
mümkündür:
a) ARAPÇA ÖĞRETİM SERİLERİ
1) KRAL SUUD ÜNİVERSİTESİ DİL ENSTİTÜSÜ SERİSİ
Türkiye’deki baskılarına göre; a) el-Kavâ’idu’l-‘Arabiyyetu’l-muyessere (üç cilt),
b) el-Kırâ’atu’l-‘Arabiyyetu’l-muyessere (üç cilt), c) el-‘Arabiyyetu li’l-hayât (üç cilt)
olmak üzere toplam dokuz kitaptan oluşmaktadır.
1a) el-Kavâ’idu’l-‘Arabiyyetu’l-muyessere: “Silsile fî ta‘lîmi’n-nahvi’l-
‘Arabî li gayri’l-‘Arab” alt başlığını taşıyan bu seri Muhammed İsmâ‘îl Sînî,
İbrâhîm Yûsuf Seyyid ve Muhammed er-Rifâ‘î eş-Şeyh tarafından hazırlanmıştır
ve şu İlâhiyat fakültelerinde okutulmaktadır:
1. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
2. Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,20
3. Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
4. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
5. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
6. Gazi Üniversitesi Çorum İlâhiyat Fakültesi,21
7. Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,22
8. İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi23,
9. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,24
10. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,25
11. Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,26
12. Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
13. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.27

20 1. sınıfta I ve II. ciltleri 2. sınıfta III. cildi okutulmaktadır.
21 1-3. ciltler birinci sınıfta okutulmaktadır.
22 1. ve 2. sınıfta tamamı okutulmaktadır.
23 I ve II. ciltleri birinci sınıfta, III. cildi ikinci sınıfta okutulmaktadır.
24 Yeni program birinci sınıflarda I-III. ciltleri okutulmaktadır.
25 Ahmet Yüksel, Osman Şahin, Metin Yanarateş tarafından, Uygulamalı Arapça Dilbilgisi adıyla
özetlenmiş olarak İlâhiyat bölümü 2. sınıfta okutulmaktadır.
26 1 ve 2. ciltler birinci sınıfta, 3. cilt ikinci sınıfta okutulmaktadır.
27 1-3. ciltler birinci sınıfta okutulmaktadır.
9
Bilindiği üzere dil öğretim metotları ve buna dayalı olarak dil öğretimi
alanında yazılmış kitaplar arasındaki en önemli farkı nahiv öğretimindeki
yaklaşım oluşturmaktadır. el-Kavâ’idu’l-‘Arabiyyetu’l-Muyessere serisinin en önemli
özelliği ıstılahlara dayalı teorik izahlara yer vermekten daha çok nahiv
kalıplarının uygulanmasına dayalı alıştırmalar yaptırmak yoluyla dilbilgisi
öğretimi usulünü benimsemiş olmasıdır.
Seride belirli sayıda kelime kullanımı ile sınırlı kalınmaya özen gösterilmiştir.
Muhammed ‘Abduh tarafından hazırlanmış olan Arapça’da yaygın kelimeler
listesinden her bir kitapta bin kelime kullanılmıştır. Yaygın ve zaruri kaidelerinin
hazmı kolay cüzlere ayrılarak verilmesi hedeflenmiş, mümkün olduğunda
faydasız ıstılahlardan kaçınılmış, kaideler bazen geleneksel üslûptan farklı tarzda
verilmiştir. Çeşitli ve çok sayıda alıştırma konulmuş, kolaydan zora doğru bir
sıralama takip edilmiştir. Alıştırmaların dilin kabiliyetlerini geliştirici tarzda
olması hedeflenmiştir. Parça ve alıştırmaların içeriklerinde İslâm kültürüne ait
unsurlara ve uluslar arası planda öneme sahip konulara yer verilmiştir.
el-Kavâi’du’l-‘Arabiyyetu’l-Muyessere serisi, el-‘Arabiyyetu li’l-hayât serisinin birinci
ve ikinci kitaplarını bitirenlerin seviyelerine göre hazırlanmıştır. Üç kitaptan
oluşan serinin her bir kitabında dersler gramer örneklerini ihtiva eden bir parça
ile başlamaktadır. Parçada geçen gramer ile ilgili örnekleri açıklama kısmı (şerh)
takip etmektedir. Ardından alıştırmalar gelmekte, bunlar kısa metinler de ihtiva
etmektedir. Kaidelerin özeti ile ders bitmektedir. Her dört-beş dersten sonra
geçmiş derslerin tekrarını içeren “et-Tedrîbâtu’l-‘âmme” bölümü ve kitabın
sonunda da genel bir tekrar bölümü bulunmaktadır.
Seri hakkında şu değerlendirmelerde bulunabiliriz: Seri, dilbilgisi
öğretiminde çağdaş öğretim metotlarına uygunluk arz etmektedir. Geçmiş
konularla ilgili genel alıştırma bölümleri bulunması olumlu bir özelliktir. Seride
bazı gramer konularına temas edilmemiştir. Ancak, iştigâl, nüdbe, terhîm, i’lâl
kaideleri gibi çok fazla kullanım alanı bulunmayan bu tür gramer kaidelerine yer
vermemesi bir eksiklik olarak nitelendirilemez. Zira yaygın kullanımı olmayan
bu konular gerektiği ölçüde ders hocaları tarafından verilebilir. Ancak
cümlelerin i’rabı gibi konulara yer verilmesi uygun olurdu. Sarf konuları kitabın
içerisine dağılmış vaziyettedir. Bu durum genellikle sarf derslerinin ayrı olarak
işlendiği İlâhiyat fakülteleri için bir zorluk vesilesi olarak değerlendirilebilir.
Yine nahivden istisnâ konusu, sıfatlar vb bazı konular birden fazla derse
dağıtılmış durumdadır. Bunların bir arada verilmesi daha uygun olabilirdi. Bazı
gramer konularında takviyeye ihtiyaç duyuracak eksiklikler bulunmaktadır.
10
Alıştırmaların oldukça fazla olması derslerde hepsinin uygulanması imkânı
vermemekte ve öğrenciler açısından da bıktırıcı olmaktadır.
Yine de seri İlâhiyat fakültelerinde gramer öğretiminde kullanılabilecek
mevcut en derli toplu kitap olarak değerlendirilebilir.
1b) el-‘Arabiyyetu li’l-hayât: “Menhec Mutekâmil fî ta‘lîmi’l-‘Arabiyye li
gayri’n-nâtıkîne bihâ” alt başlığını taşıyan seri Muhammed İsmâ‘îl Sînî, Nâsif
Mustafâ ‘Abdu’l-‘azîz, Muhyiddîn Ahmed Sâlih, Mustafâ Ahmed Suleymân’dan
oluşan bir heyet tarafından hazırlanmıştır ve şu İlâhiyat fakültelerinde
okutulmaktadır:
1. Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,28
2. Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
3. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
4. Gazi Üniversitesi Çorum İlâhiyat Fakültesi,29
5. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
6. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,30
7. Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
8. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.31
el-‘Arabiyyetu li’l-hayât, temel seviye için iki, orta ve ileri seviyeler için birer
kitap olmak üzere dört kitaptan oluşan ve yetişkin yabancılara Arapça öğretmeyi
hedefleyen bir seridir. Türkiye’de üç cildinin tıpkı basımı yapılmış
bulunmaktadır. Seride destekleyici materyal olarak ses bantları, resimler,

28 Birinci sınıfta I ve II. ciltleri okutulmaktadır.
29 Birinci sınıflarda pratik Arapça için I ve II. ciltleri okutulmaktadır.
30 Mehmet Çakır tarafından “el-‘Arabiyye el-hayye li’t-tullâbil’l-Etrâk” adıyla hazırlanmış özeti
birinci sınıfta okutulmaktadır. Kitapta Türk öğrencilerinin genelde zorlandığı hususlar göz
önünde bulundurularak bazı alıştırmaların azaltılması veya çoğaltılması yoluna gidilmiştir.
Zaman zaman tercüme örnekleri verilmiştir. Kitabın aslî ünitelerine hemen hemen hiç
müdahale edilmemiştir. Sadece alıştırmalarda güncelliğini yitiren bazı konular ve bunlara
bağlı metinler yenilenmiş, günümüz iletişim dilinin vazgeçilmez ifade tarzı olan dolaylı cümle
alıştırmaları yazar tarafından ilave edilmiştir. Laboratuara yönelik alıştırmalar sınıfta
uygulanabilir hâle getirilmiştir. Bazı ünite sonlarına Türkçe’den Arapça’ya çeviri alıştırmaları
konulmuştur. Bk. Mehmet Çakır, Türkler İçin Yaşayan Arapça, Ankara 1998. Ancak kitabın
aslında zaten az olan resim vb. görsel unsurlardan arındırılmış olması bir olumsuzluk olarak
değerlendirilebilir. Mamafih Arap âleminde yazılmış bulunan ders kitaplarının Türkiye’deki
Arapça öğretimi ile tam örtüşmediği hususu zaman zaman gündeme getirilmektedir. Bu
açıdan Mehmet Çakır’ın verimliliği ancak uygulama ile test edilebilecek bu çalışmasının yurt
dışında yazılmış kitapların Türkiye’deki öğretime uyarlanması çalışmaları için önemli bir
örnek teşkil edeceği kuşkusuzdur.
31 Birinci ve ikinci sınıflarda I ve II. cildi okutulmaktadır.
11
alıştırmalar vb. kullanılmıştır. Video kasetleri gibi görsel-işitsel materyalleri
bulunmamaktadır.
Arap olmayan yetişkinler için tam bir Arapça öğretim programı ortaya
konulması, dilin dört becerisi çerçevesinde öğrencinin dili uygulaması, kaidelerle
ilgili zarurî kısa bilgiler yanında temel terkipler ve kelimelerle öğrenciyi donatma
ve Arap-İslâm kültüründen örnekler sunulması, müellifleri tarafından serinin
genel hedefleri olarak belirlenmiştir.
Seride dersler diyaloglarla başlamaktadır. Diyaloglar özellikle ilk bölümlerde
oldukça kısa tutulmuştur. Sonraki bölümlerde daha uzun ve girift bir hâl
almaktadır.
Her bir ders öğretimde esas kabul edilen çok sayıda alıştırma ile
desteklenmiştir. Bu alıştırmaları konu bakımından: anlama alıştırmaları,
sözdizimi ve morfoloji alıştırmaları, diyalog alıştırmaları, sözlü ve yazılı anlatım
alıştırmaları, biçim bakımından: tekrar alıştırmaları, ayırt etme alıştırmaları,
değiştirme alıştırmaları, konuşmaya yönelik iki veya üç aşamalı cevap
alıştırmaları şeklinde tavsif edilebilir. Ünitelerde kırk-atmış civarında alıştırma
bulunmaktadır. Bu alıştırmalarda beş yüz kadar kelime hazinesi kazandırılması
da amaçlanmaktadır. Alıştırmaların dilin dört temel becerisini geliştirmeye
yönelik olmasına özen gösterilmiştir. Her ünitenin sonunda basit ve temel
yapılarla sınırlandırılmış biçimde dilbilgisi ve geçen kelimelerin listesi
verilmektedir.
Seride dil öğretim metotlarından direkt metot benimsenmekle birlikte nadir
olarak öğretmenin vasıta dil kullanmaya başvurması kabul edilmektedir. Günlük
hayatla ilgili kelimelerin ve terkiplerin verilmesi ve kaidelerin terkipler
çerçevesinde fonksiyonel olarak öğretilmesi hedeflenmektedir.
Seride ikinci kitapta birinciden farklı olarak her dersin sonunda açıktan
okuma parçaları yer almakta, ayrıca otuz tane yazılı veya sözlü anlatım (tabir)
konusu bulunmaktadır. Ayrıca diyalogun nesre çevrilmesi, zıt anlamlı kelimeler,
belirli bir kelime ile başlayarak diyaloğun yeniden yazılması gibi birinci kitapta
bulunmayan alıştırmalar yer almaktadır. Üçüncü kitapta ise bunlardan farklı
olarak serbest sözlü ve yazılı anlatım ve sarf alıştırmaları yer almaktadır.
Ünitelerde otel, çarşı, posta-telefon-telgraf, hastane, doktor muayenehanesi,
trafik-yol sorma gibi konular ele alınmaktadır.32

32 Bk. Yusuf Karataş, Türkiye’de Arapça Öğretimi Açısından “el-Arabiyyetu lil-hayât” Ders Kitabının
Değerlendirilmesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri
Enstitüsü, Ankara 2001, s. 55-57
12
Serinin genel bir değerlendirmesi olarak da şu hususlar söylenebilir:33
Kitap, eski ve yeni kabul edilen yöntemlerin sentezini yaparak iletişimsel ve
bilişsel bir öğrenme kuramı takip etmektedir. Kitapta daha çok yapısal,
durumsal ve kavramsal dilbilimsel tanımlamalar olduğu gibi az da olsa işlevsel
tanımlamalar da bulunmaktadır. Kullanılan dil kısmen gerçekliğe sahiptir.
Resim, karikatür, harita, şiir, şarkı, bilmece-bulmaca gibi unsurlara fazla
rastlanmamaktadır. Dinleme anlama bölümlerinde soru-cevap, çoktan seçme vb
alıştırmalara yer verilmiştir ve bunlar öğrencilerin seviyelerine uygundur. Sözlü
anlatımla ilgili konular günlük hayatta ihtiyaç duyulan konulardır. Okuma
metinleri öğrencinin seviyesine uygundur. Yazılı anlatım bölümlerinde cümle
yazma, kompozisyon yazma, diyalog yazma vb uygulamalar bulunmaktadır ki,
bunlar dilin öğreniminde pozitif etkiye sahip unsurlardır. Sözvarlığı ve dilbilgisi
yükü öğrenci seviyesine uygundur. Kitapların sonunda kelime dizinleri yer
almaktadır.
Kitabın tenkit edilebilecek yönleri olarak da şunlar söylenebilir: Çok sayıda
benzer alıştırma içermesi öğrenci açısından bıktırıcı olmaktadır. Ayrıca ders
saatlerinin azlığı sebebiyle hepsini çözme imkânı bulunmamaktadır. Özellikle
birinci ciltten sonra görsel unsurlar son derece azalmaktadır. Bu bakımdan
kitabın Türkiye’deki baskısı öğretime yeterince elverişli değildir.
1c) el-Kırâ’atu’l-muyessere:
Şu İlâhiyat fakültelerinde okutulmaktadır:
1. Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,34
2. Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
3. Dicle Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
4. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
5. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
6. Gazi Üniversitesi Çorum İlâhiyat Fakültesi,35
7. Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,36
8. İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,37
9. Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
10. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
11. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.38

33 Bk. Karataş, a. tez.
34 1. ve 2. sınıfta metin derslerinde I. cildi okutulmaktadır.
35 Birinci sınıfta her üç ciltten seçme metinler okutulmaktadır.
36 1. ve 2. sınıfta tamamı okutulmaktadır.
37 I. cildi birinci sınıfta Metin dersinde okutulmaktadır.
13
el-Kırâ’atu’l-muyessere serisi, Kral Suud Üniversitesi Arap Dili Enstitüsü
tarafından yabancılara Arapça öğretmede okumanın sağladığı yararlar göz
önünde bulundurularak bu konudaki ihtiyacı karşılamak amacıyla hazırlanmıştır.
Seride yaygın kelimelerin kullanılmasına özen gösterilmiş, bu amaçla Dâvûd
‘Abduh tarafından derlenmiş olan “Arapça’daki Yaygın Kelimeler” listesi göz
önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Bu listenin yanı sıra Kur’an-ı Kerim’de
20’den daha fazla geçen kelimeler de kullanılmış her iki listede yer alamayan az
sayıdaki kelime de konuların gereği olarak kullanılmıştır.
Seride girift ve garip terkipler kullanılmamaya özen gösterilmiştir.
Konuların İslâm kültürüyle ilgili konulardan genel Arap kültürüne ait ve
evrensel öneme sahip konulara, nüktelere varıncaya kadar dengeli bir çeşitlilik
arz etmesine özen gösterilmiştir.
Her metinden sonra okunanı anlamaya, kelime ve terkiplerin kazanılmasına,
tabir (anlatım) yeteneğinin arttırılmasına yönelik uygulamalar bulunan çeşitli
alıştırmalar yer almaktadır.
Seride dinî konular ağırlıktadır. Metinlerin büyük oranda harekeli oluşu,
öğrenciyi harekesiz metinleri okumaya alıştırma açısından dezavantaj olarak
düşünülebilir. Ayrıca kitap her türlü görsel malzemeden uzak donuk bir sunuma
sahiptir. Modern metinler de yeterince yer almamaktadır.
2) El-‘ARABİYYETU Lİ’N-NÂŞİ’ÎN SERİSİ:
“Menhec mutekâmil li-gayri’n-nâtikîne bi’l-‘Arabiyye” alt başlığını taşımaktadır.
Mahmûd İsmâ‘îl Sînî, Nâsif Mustafâ ‘Abdul‘azîz, Muhtâr et-Tâhir Huseyn
tarafından hazırlanmıştır. Orijinali, altı kitaptan oluşmaktadır. Ancak Türkiye’de
on iki kitap hâlinde basılmıştır.
Seri, şu İlâhiyat fakültelerinde ders kitabı olarak okutulmaktadır:
1. Gazi Üniversitesi Çorum İlâhiyat Fakültesi,39
2. Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,40
3. Karadeniz Teknik Üniversitesi Rize İlâhiyat Fakültesi,41
4. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,42

38 Birinci sınıflarda metin dersinde I. cildi, ikinci sınıflarda metin dersinde II. cildi
okutulmaktadır.
39 2. sınıflarda IX ve X. ciltleri, 3. sınıflarda da XI-XII. ciltleri Metin kitabı olarak
okutulmaktadır.
40 3. sınıfta X, XI ve XII. ciltleri okutulmaktadır.
41 Nahiv konuları ders hocaları tarafından anlatılmakta ve bu seri metin kitabı olarak
kullanılmaktadır.
14
5. Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.43
Serinin tek bir yabancı dil öğretim yöntemine bağlı kaldığı söylenemez.
Birinci kitapta direkt metot göze çarparken beşinci ve altıncı kitap dilbilgisi-
çeviri yönteminin izlerini taşımaktadır. Bu nedenle seri seçmeli metot teorisine
göre hazırlanmış denebilir.
İlk dört kitap sözlü ve yazılı anlatım becerilerini öne çıkartmaktadır. Beşinci
ve altıncı kitap okuma-anlama, dinleme-anlama ağırlıktadır. Bu nedenle son iki
kitapta çeşitli konularda uzun sayılabilecek metinlere yer verilmekte ayrıca konu
sonlarına dilbilgisi özetleri konulmuş bulunmaktadır. Her ciltte kelime sayıları
sınırlandırılmış olup kelime bilgisini geliştirmeye yönelik yeterince alıştırma
vardır. Müellifler tarafından oluşturulmuş yapay metinler yanında Arap
yazarlardan alınmış örnek metinler de sunulmuştur. Öğrencilerin ilgisini
çekebilecek bilmece, bulmaca gibi çalışmalar pek bulunmamaktadır ki, temel
hedefi gelişim çağındakilere Arapça öğretmek olan seri için bir eksiklik olarak
değerlendirilebilir.
Sözlü anlatım bölümündeki konular, öğrencinin günlük yaşamda iletişim
kurmasına duygu ve düşüncelerini ifade etmesine yardımcı olacak niteliktedir.
Yazılı anlatım bölümünde paragraf yazma, diyalog hazırlama, özet çıkarma gibi
aktiviteler bulunmaktadır ki, bunlar öğrencinin yazma yönünün güçlendirilmesi
bakımından önemlidir.
Seride yer alan kelime ve dilbilgisi yükü her cildin hitap ettiği öğrenci
seviyesine uygun olduğu söylenebilir. Kelime sayısı sınırlı olup sonraki
ünitelerde de tekrarlanarak öğrencinin kavraması kolaylaştırılması olumlu bir
yön olarak göze çarpmaktadır.
Seride metinlerin harekeli olması özellikle ileri seviler için bir dezavantaj
olarak düşünülebilir. Bir de serinin orijinali cilt, kapak, sayfa düzeni vb özellikler
açısından ilgi çekici özellikler taşımakla beraber Türkiye’de yapılan baskıları
orijinalinin özelliklerini pek yansıtmamaktadır ki, bu da öğretim açısından
olumsuz bir durum teşkil etmektedir.44
Seri İlâhiyat fakültelerinde gramerle ilgili derslerin de ihtiyacını karşılayacak
komple bir kitap niteliğinde değildir. Zaten seriyi okutan İlâhiyat fakülteleri

42 Yeni Program birinci sınıflarda Metin derslerinde 1. dönemde (1-4), 2. dönemde (5-6)
kitapları, ayrıca öğretmenlik bölümünde birinci sınıflarda Muhâdese derslerinde (1-2), Metin
derslerinde (3-4) kitapları okutulmaktadır.
43 Metin derslerinde 6. ciltten itibaren okutulmaktadır.
44 Serinin geniş değerlendirmesi için Bk. Üzüm, a. tez, s. 95-97.
15
bunlardan metin kitabı olarak ya da pratik konuşmaya yönelik kısımlarından
mükaleme derslerinde istifade etmektedirler.
3) İMAM MUHAMMED B. SUUD ÜNİVERSİTESİ DİL
ENSTİTÜSÜ ARAPÇA ÖĞRETİM SERİSİ
İmam Muhammed b. Suud Üniversitesi Dil Enstitüsü tarafından hazırlanan
bu seri, “Silsiletu Ta‘lîmi’l-lugati’l-‘Arabiyye” genel başlığını taşımaktadır. 4 kura
göre düzenlenmiş olan seri Arapça ve bazı İslâmî ilimlerin beraberce öğretilmesi
hedefi gözetildiğinden çok sayıda kitaptan oluşmaktadır. Ancak Türkiye’de bazı
İlâhiyat fakültelerinde sadece Nahiv, Sarf ve Ta‘bîr kitapları okutulmaktadır.
Nahiv ve Sarf kitapları: Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde; Sarf ve Ta‘bîr
kitapları: Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde ders kitabı olarak
kullanılmaktadır.
Seride genel hedef, Arapça’nın İslâm kültürünü yaymak için bir kapı olacak
şekilde sunulmasıdır. Bu yüzden İslâmî mefhumlar dille ilgili kitaplara
serpiştirilmiş, dinî bilgilere ise yine seride yer alan dinî kitaplarda yoğun olarak
yer verilmiştir. Tüm serinin 2 yıllık bir öğretim devresinde verilmesi
öngörülmektedir.
Birinci kurda öğrenci nahiv terkiplerini ve sarf sîgalarını uygulama
bağlamında görürken ikinci kurdan itibaren kaidelerle de karşılaşmaktadır.
Mümkün olduğunca en yaygın nahiv terkipleri ve sarf sîgalarının verilmesine
çalışılmıştır. Basit cümlelerden mürekkebe doğru bir sıralama takip edilmiştir.
Şaz ve nadir kalıplardan uzak durulmaya çalışılmıştır.
3a) Nahiv Kitapları: Nahiv kitapları 2, 3 ve 4. kurlar için hazırlanmıştır.
Konular kitaplar içerisinde seviyeye uygun olarak dağıtılmış vaziyettedir.
İkinci kurun kitabında şu konulara yer verilmiştir: Kelimenin üç çeşidi, isim
çeşitleri: müennes-müzekker, müfred-müsenna-cemi, isim cümlesi ve bu
çerçevede munfasıl merfu zamirler, ism-i işâret, ism-i mevsûl, inne ve
benzerleri, kâne ve benzerleri. Fiil cümlesi, fâil, mef’ûl, muzâf ileyh, zarflar,
istifham cümlesi ve istifham edatları. 3. Kur kitabında yer alan konular da
şunlardır: İ‘rab alametleri, isim ve fiillerde mebnîlik, sahih ve mu’tel fiiller, ef’âl-i
hamse, esmâ-i hamse, isim ve fiillerin i‘rab şekilleri, şart cümlesi, haberin öne
geçtiği cümleler. Hâl, na't, nidâ, istisnâ, ism-i tafdil, teaccüb üslûbu, medh ve
zem filleri, te’kid, bedel, temyiz, gayri munsarifler, mef‘ûl-i mutlak, mef‘ûl li
eclih, sayılar konuları da 4. Kurun kitabında ele alınmaktadır.
Kitaplarda öncelikle anlatılacak kaidenin örneklerini içeren metin
verilmekte, sonra ayrıntılı cetvellerle kaide ile ilgili örnekler sunulmaktadır.
16
Bunu tahlil ve açıklama içeren kısım ve onu da kaidenin istinbatı takip
etmektedir. Sonra dersin konusuna göre değişiklik gösteren alıştırmalar yer
almaktadır. Her bir kitapta belirli sayıda kelime ve nahiv ıstılâhı yer almaktadır.
Görsel malzeme olarak sadece her konunun başında metinle ilgili bir resim
konulmuştur. Metinlerde genellikle dinî konulara ağırlık verilmektedir.
3b) Sarf Kitapları: Sarf sîgalarının okuma parçası çerçevesinde tabi siyak
içerisinde verilmesi hedeflenmiştir. Her dersin başında yer alan metni, parçayı
kavramayı ölçen sorular takip etmektedir. Ardından sarf konusunun arzı ve
kaidelerin çıkarılması kısmı yer almakta, son olarak da kaidenin yerleşmesi
amacıyla konulmuş olan çeşitli alıştırmalar bulunmaktadır.
2. Kur kitabında şu sarf konuları bulunmaktadır: Fiil-i muzârînin halleri,
zamirlerin bitişmesi, mâzî fiillerin muzârî ve emirleri, mezid fiillerde muzârî ve
emir konuları sahih salim fiil çerçevesinde verilmekte, kitap kelimenin kökünün
bulunmasına ve anlamının sözlükten çıkarılmasına ayrılmış bir bölümle
bitirilmektedir. 3. Kur kitabında ise şu konulara yer verilmiştir: Mehmûz,
muzâaf, misâl, ecvef, nâkıs, lefîf fiillerin çekimleri, sülâsî fiillerden ism-i fâil ve
ism-i mef‘ûl yapımı, sözlüklerden, kökünü bularak ve ilâve edilen harfleri tespit
ederek fiillerin anlamlarının çıkarılması. 4. kur kitabının konuları da ise
şunlardır: Sıfat-mevsûf, câmid-müştak tanımları, masdar sîgalarının öğretimi
(aslî masdar, mimli masdar, masdar-ı merre, masdar-ı hey’e), ism-i fâil, ism-i
mef‘ûl, sıfat-ı müşebbehe, ism-i zamân ve mekân, ism-i âlet, ism-i mensûb,
sözlüklerden kelimelerin anlamlarının tespiti konusunun tamamlanması.
Sarf konularının metinlere ve alıştırmalara dayalı olarak verilmiş olması
kitabın en önemli özelliğini teşkil etmektedir ve bu özelliği ile bu serinin sarf
kitapları İlâhiyat fakültelerinde eksikliği çekilen sarf kitabı meselesinde bir
alternatif olarak düşünülebilir.
3c) Ta‘bîr (Mukâleme) Kitapları: Bu kitaplarda her ders konu ile ilgili bir
diyalogla başlamakta sonra anlama soruları ve diğer alıştırmalar yer almaktadır.
İlk kitapta cümle kurulmasına, ikinci kitaptan itibaren de kompozisyon
yazdırılmasına ağırlık verilmektedir. Kalıp ifadeler, ilgili alıştırmalar yoluyla
yerleştirilmeye çalışılmaktadır. Birbiriyle bağlantılı konular birkaç dersten oluşan
ünitelerde toplanmıştır. Alıştırmalarının “el-‘Arabiyyetü li’l-hayât” serisine göre
daha az ve sade oluşu ve yazılı kompozisyona önem vermesi bu serinin olumlu
yönleri olarak göze çarpmaktadır. Ancak ağırlıklı olarak dinî konuların yer
alması pratik konuşma dersleri için tam anlamıyla isabetli değildir. Hayatın
çeşitli yönleriyle ilgili daha fazla konuya yer verilmesi kanaatimizce daha isabetli
olurdu.
17
4) EN-NAHVU’L-VÂZIH
Mısırda, ‘Ali el-Cârim ve Mustafâ Emîn tarafından orta öğretim talebeleri
için hazırlanan bu kitaplarda konular örnek cümlelerle başlamakta, sonra şerh
kısmı ile kaideler açıklanmakta, ardından da çeşitli alıştırmalarla konunun
yerleştirilmesi cihetine gidilmektedir.
Kitap şu fakültelerde okutulmaktadır:
1. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,45
2. Dicle Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
3. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
4. Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,46
5. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
6. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,47
7. Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,48
8. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.49
en-Nahvu’l-Vâzıh, tüme varım metoduyla yazılmıştır. Eski alışılmış kitapların
üslubuna benzemediğinden ilk plânda ilgi görmüştür. Ancak şu gerekçelerle
tenkide de uğramaktadır: Basra ekolünün metodu benimsendiğinden kuralların
sebebi çok araştırılmaktadır. Yorumlar bıktırıcıdır ve öğretim zordur. Nahiv
öğretimine açıklık ve kolaylık getirdikleri iddiasında olan yazarlar eski tarifleri
öğretim metotlarına göre yeniden düzenlemekten öteye geçememişlerdir. Bu
sebeple eski kitapların en bariz unsurlarından olan tanım problemi bu kitapta da
olduğu gibi kalmıştır. Alıştırmaların diline özen gösterilmemiştir. Üslûp sağlam
değildir, dil zayıftır. Konular hayattan kopuk olarak işlendiğinden alıştırma ve
örneklerde dilin hayatla olan bağı göz ardı edilmiştir. Kolay Arapça öğretimi
hedefini gerçekleştirmekten çok uzaktır.50

45 İlâhiyat bölümünde 1. sınıfta nahiv dersinde Orta kısmı, 2. sınıfta da lise kısmı
okutulmaktadır.
46 I. ve II. kitapları yardımcı ders kitabı olarak okutulmaktadır.
47 Eski programda birinci ve ikinci sınıflarda gramer derslerinde okutulmaktaydı.
48 Bu fakültede en-Nahvu’l-vâzıh 2. ve 3. sınıfta, diğer serilerde bulunmayan bazı gramer
konularının yer alması ve klasik kelimelerin kullanılmış olmasından dolayı okutulmaktadır.
Ancak farklı kitaplar okudukları için öğrencilerin intibakta zorlandıkları müşahade edilmiştir.
49 2. sınıflarda, birinci sınıfta el-Kavâ’idu’l-‘Arabiyyetu’l-muyessere serisinden okutulan konuların
derinlemesine tekrarı amacıyla okutulmaktadır.
50 Doğan, a.g..e., s. 40.
18
Kitabın en önemli dezavantajları olarak verdiği örneklerin hayattan kopuk
oluşu ve gramer konularının metinler değil de bağımsız cümleler bazında
verilmiş olması sayılabilir.
5) İLÂHİYAT ÖNLİSANS PROGRAMI ARAPÇA KİTAPLARI (III)

Nasuhi Ünal Karaaslan ve Muharrem Çelebi tarafından Açık Öğretim
İlâhiyat Ön Lisans Programı öğrencileri için hazırlanmıştır. 2 cilt hâlindedir.
Her bir ders metin ile başlamakta bunu o konuyla ilgili gramer kaidelerinin
Arapça ve Türkçe açıklaması izlemektedir. Ardından parçayla ilgili sorular ve
peşinden de çeşitli alıştırmalar yer almaktadır. Sonra Türkçe gramer özeti ve
yeni kelimeler listesi bulunmakta, her bir ders, konuyla ilgili “Değerlendirme
Soruları” başlığını taşıyan kısa bir test ile bitmektedir.
İlâhiyat Önlisans Programı Arapça Ders Kitapları, ilgili açık öğretim
programı yanında, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde
ders kitabı olarak okutulmaktadır. Kitaplarda sonraki baskılarında tashihine
ihtiyaç bulunan bazı küçük gramer hataları göze çarpmaktadır. Ayrıca
seviyelerinin Açık Öğretim İlâhiyat Önlisans Programında okuyan öğrencilerin
seviyesinin biraz üzerinde olduğu değerlendirmesinde bulunulabilir.
6) ANLATIMLI ARAPÇA
Taceddin Uzun, Ayhan Erdoğan, Orhan Parlak, Latif Solmaz, Muhittin
Uysal, Muhammet Tasa, Şehabettin Kırdar’dan oluşan bir heyet tarafından
hazırlanmış olan kitap, Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde ders kitabı
olarak okutulmaktadır.
Kitap, “Eğer Arapça’yı anadil öğretir gibi öğretemiyorsak o zaman öğrenimi
sağlamak için onu anlayarak öğrenme düzeyi ile götürmeliyiz” düşüncesinden
hareketle hazırlanmıştır. Yaklaşık 70 ders ile Arapça’nın en önemli konuları
incelenmiştir. Her derse örneklerle başlanmıştır. Örnekler konunun anlatımına
uygun düşecek tarzda sıralanarak anlatım kısmında geniş olarak çözümlenmiş,
konunun kuralları bu örnekler çerçevesinde açıklanmıştır. Kurallar başlığı
altında konu öz olarak sunulmaya çalışılmıştır. Bu öz bilgi Arapça olarak elkā’ide/el-kavâ’id
başlığı ile de özetlenmiş, bununla öğrencinin terimleri Arapça
aslından görerek tanıması ve Arapça dilbilgisi kitaplarına hazır hâle gelmesi
hedeflenmiştir. Bütün uygulamalarda örnek çözümler bulunmaktadır.51

51 Bk. Heyet, Anlatımlı Arapça, Konya 2002, s. 3-4.
19
Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde uygulamasından ne gibi sonuçlar
alındığını bilemediğimiz kitapta, gramer konularının Türkçe anlatılarak
öğrencilere kolaylık sağlanması dışında, Arap aleminde hazırlanmış Arapça
öğretim kitaplarından müstağni kılacak bir husus göze çarpmamaktadır.
7) El-KİTÂBU’L-ESÂSÎ
Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde Aktif Sistem adı verilen
programda birinci sınıfta on altı saat olarak birinci ve ikinci ciltleri, İlköğretim
Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Öğretmenliği Bölümünde ise sekiz saat olarak
birinci cildi okutulmaktadır.
Seri, Tunus’ta 1988 yılında es-Sa‘îd Muhammed Bedevî ve Fethî ‘Alî Yûnus
tarafından “el-Kitâbu’l-esâsî fî ta‘lîmi’l-lugati’l-‘Arabiyye li-gayri’n-nâtıkîne bihâ” adıyla
hazırlanmıştır. Üç ciltten oluşan bu serinin genel amacı, öğrencinin dilin temel
dört becerisindeki genel esasları kavrayarak kendi kendini ilerletebileceği bir
seviyeye gelmesidir.
Seride ilk ciltte genelde günlük hayatla ilgili konular ele alınmış ve dilin tabiî
hayattaki kullanımı üzerinde durulmuştur. Bunlar alışveriş gibi sözlü kullanımlar
olabildiği gibi, kira sözleşmesi ve yolculuk kartı doldurulması ve günlük
gazeteler gibi yazılı hususları da içermektedir. Yaşayan bir dilin öğretiminde
tabiî başlangıç sürecini temsil etmeleri sebebiyle dinleme ve konuşma
kabiliyetlerinin geliştirilmesi üzerinde yoğunlaşılmıştır.52 Harekeli basite yakın
seviyeli günlük hayatla ilgili metinlerden ve alıştırmalardan oluşmaktadır. Her
metnin sonunda yeni kelimeler tablo hâlinde toplu olarak verilmektedir. İkinci
ciltte ise birinci ciltte yoğunlaşılan konuşma ve dinleme kabiliyetlerinin yanı sıra
özellikle okuma ve yazma kabiliyetlerinin geliştirilmesi üzerinde yoğunlaşmak
hedeflenmektedir.53 Bu amaçla bu ciltte, muâsır Arap kültür ve medeniyeti ile
ilgili konular ele alınarak Arap ülkeleri, başkentleri, sanatlar (hat, mimarlık, şiir,
hikaye, tiyatro vb.), Arap ülkelerindeki zenginlik kaynakları, basın-yayın araçları,
âdet ve gelenekler vb. konuların yanı sıra cümle tahlilleri alıştırmaları, Arapça
yazma ve anlatma, sözlük kullanma ve sözlükte bir kelimenin anlamının nasıl
aranacağı, Arapça mektup yazma, günlük gazete ve dergileri okumaya yardımcı
olacak kelime, tabir ve cümleler, günlük hayatta Arapça’nın konuşmada

52 Sa‘îd Muhammed Bedevî-Fethî ‘Ali Yûnus, el-Kitâb el-Esâsî fi ta‘lîmi'l-lugati’l-‘Arabiyye li- gayri'nnâtıkîne
bihâ, Tunus 1983, I, d.
53 Bedevî-Yunus, a.g.e, I, h.
20
kullanılması alıştırmaları gibi hususlar üzerinde durulmaktadır.54 Son ciltte de
uzun sayılabilecek okuma parçaları yer almaktadır.
Seride her bir derste metinleri takiben, parçada yeni öğrenilen kelimeleri
içeren, kelimelerin doğru şekilde sıraya dizilerek cümle oluşturulması, boşluklara
uygun kelimeler getirilerek cümlelerin tamamlanması, karşılıklı diyalog
içerisinde boş bırakılan cümlelerin tamamlanması, müfred kelimelerin müsenna
ve cemiye çevrilerek cümlenin yeniden yazılması, kelimelerin cümle içerisinde
fâil konumundan mef’ûl konumuna geçirilerek gerekli i’rab değişikliklerinin
yapılması, parantez içerisinden cümleye uygun kelimenin seçilmesi, ism-i
mevsullere göre gerekli değişiklikler yapılarak cümlelerin tamamlanması,
boşlukların uygun ism-i mevsulle doldurulması, verilen kelimelerden cümle
oluşturulması, mâzîsi verilen fiillerin muzârî, emir, ism-i fâil ve ism-i
mef’ûllerinin bulunması (sonra buna masdar ve ism-i mekan da ekleniyor),
boşlukların uygun ismi işaretlerle doldurulması, boşlukların müevvel masdar ile
doldurulması, köklerle türemiş kelimeler arasındaki ilişkinin gösterilmesi,
seçenekler arasından doğru cevabın seçilmesi, fiil cümlelerinin zamirler başa
alınarak isim cümlelerine çevrilmesi, fiil çekimlerindeki boşlukların
doldurulması gibi alıştırmalar yer almaktadır. Her konu sonunda sözlü ve yazılı
anlatım (ta‘bir şefevî veya ta‘bir kitâbî) konusu verilmekte, her bir ünitede
birden fazla gramer konusu yer almaktadır.
Seride ilk plânda dikkati çeken bir husus metinlerin özellikle ikinci ciltten
itibaren oldukça uzun tutulmuş olmasıdır. Önsözde bunun sebebi şöyle
açıklanmıştır: “Bununla öğrenci dilin bizzat kendi metni üzerinde yeterli
uygulama fırsatı bulsun ve okuma parçası ile gramer anlatımı ve alıştırmalar
arasında bir denge bulunsun istedik. Böylece kitap sadece kaideleri açıklayıp
alıştırma yapan bir kitap hüviyetine dönüşmemiş olmaktadır. Genel olarak
kitabın hacmini bu üç yön (okuma parçaları-kaide açıklamaları-alıştırmalar)
arasında adil olarak paylaştırmak istedik.”55 Ancak bu değerlendirme isabetli
değildir. Zira, metinlerin uzunluğu, özellikle yeterli seviyeye sahip olmayan
öğrenciler için aşırı yorulma ve sıkılmaya sebebiyet verebilir.
b) DİĞER KİTAPLAR
İlâhiyat fakültelerinde Arapça derslerinde temel ders kitaplarının yanı sıra
okutulan diğer kitaplar da şunlardır:

54 Bk. Bedevî-Yunus, a.g.e, II, 17-18.
55 Bedevî-Yunus, a.g.e, II, 11
21
1. Hüseyin Avni Çelik, Hüseyin Tural, Mebâdi’u ‘ilmi’s-sarf (Atatürk
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi ve Yüzüncü Yıl
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde sarf derslerinde okutulmaktadır).
2. Muhammed Zerkân Ferah, el-Vâzıh fi’l-belâgati’l-‘Arabiyye (Cumhuriyet
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde 3. sınıfta Belagat dersinde okutulmaktadır)
3. Kadri Yıldırım, Sarf-Nahiv (Dicle Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde
okutulmaktadır)
4. Ahmet Yüksel, Bağlaçlı Cümle Yapıları (Ondokuz Mayıs Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesinde okutulmaktadır)56
5. Mehmet Çakır, Arapça’da Matematiksel Cümle Yapısı, Ankara 1999
(Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde birinci sınıfta
okutulmaktadır)
6. Meral Çörtü, Arapça Dilbilgisi (İstanbul Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesinde el-Kavâ‘idu’l-‘Arabiyye el-Muyessere serisi takip edilirken eş
zamanlı olarak öğrencilerin okumaları istenmektedir)
7. el-Emsile (İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde sarf çekimleri için
yararlanılmaktadır)
8. Hayrettin Karaman-Bekir Topaloğlu, Arapça Okuma ve Eski Metinler
(Harekelerin azalmaya başladığı bölümden itibaren İstanbul Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesinde 2. yarıyıl metin derslerinde okutulmaktadır)
9. ‘Alî el-Cârim, Mustafâ Emîn, el-Belâgatu’l-Vâzıha57 (Selçuk Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi ve İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde58
okutulmaktadır.)

56 Kitap öğrencilerin bağlaçları kullanmaları suretiyle Arapça okuma ve konuşma kabiliyetlerini
geliştirmeyi hedeflemektedir. Orta ve ileri seviyede bulunan ve gramer alt yapısı olan
öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak hazırlanmıştır. Kitapta, kullanımında
zorluk çekilen belli kalıpları öğrencilere daha çok kullandırmak ve bunlar üzerinde çokça
alıştırma yapmalarını sağlamak hedeflenmektedir. Kitaptaki her bir ders o derste öğrenilecek
olan edatların farklı anlamlarına girişle başlamakta, sonra bu derste geçen önemli bağlaçları
içeren bir metin gelmektedir. Sonra bağlaçların kullanımı ile ilgili kısa açıklamalar ve ardından
da sonuncusu Türkçe cümlelerin Arapça’ya çevrilmesi olan çeşitli alıştırmalar takip
etmektedir. Kitabın sonunda “Arap Dilinde Muzaf Olarak Kullanılan Bazı Kelimeler” adlı
bir ek yer almaktadır. Bk. Ahmet Yüksel, Arapça’da Bağlaçlı Cümle Yapıları, Samsun 2001.
57 Mısır’da liseler için ders kitabı olarak hazırlanmış olan bu eserde her bir konu (ünite) ilgili
belagat konusu ile ilgili örneklerle (Emsile) başlamakta ardından “bahs” adlı kısımda konu bu
örnekler bağlamında açıklanmakta, ardından “Kavâid” başlığı altında ilgili belagat kaideleri
22
10. Nusrettin Bolelli, Belâgat59 (Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde
ve Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde Seçmeli Belagat dersinde
okutulmaktadır)
11. Emrullah İşler-Musa Yıldız, Arapça Çeviri Kılavuzu60 (Kahramanmaraş
Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesinde okutulmaktadır.)
12. İsmail Hakkı Sezer, Muhtasar Cümle Kalıpları61 (Selçuk Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesinde okutulmaktadır.)
13. Râşid eş-Şertûnî, Mebâdi’u’l-‘Arabiyye fi’s-sarf ve’n-nahv (Yüzüncü Yıl
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde 2. sınıflarda birinci sınıfta el-Kavâ’idu’l-
‘Arabiyyetu’l-muyessere serisinden okutulan konuların derinlemesine tekrarı
amacıyla okutulmaktadır)
14. Mehmet Maksudoğlu, Arapça Dilbilgisi (Atatürk Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesinde İlköğretim Din Kültürü ve Ahlâk bilgisi öğretmenliği bölümünde
1. ve 2. sınıfta Sarf-Nahiv derslerinde okutulmaktadır)

verilmektedir. Ardından da “nemâzic” adlı kısımda kaidenin uygulamasına dair örnekler
verilmekte ve peşinden de çeşitli alıştırmaları içeren “tedrîbât” kısmı yer almaktadır.
58 Bu fakültede kitabın sadece emsile-kavaid ve nemâzic bölümleri okutulmaktadır.
59 Belâgat ilminin üç temel bölümü olan beyan, meânî ve bediî kısımları hakkında kolay ve
rahat anlaşılan bilgiler verme amacıyla kaleme alınmıştır. Klasik belâgat eserlerinden de
yararlanılmakla birlikte örnekler vb. konularda muasır belâgat çalışmalarından daha çok
istifade edilmiştir. Teferruat bilgilerden kaçınılmaya çalışılmıştır. Bk. Nusreddin Bolelli,
Belâgat Beyan-Meânî-Bediî İlimleri Arap Edebiyatı, İstanbul 2001. Kitap, dilinin Türkçe olması
dolayısıyla İlâhiyat öğrencileri için yardımcı kaynak olabilecek niteliktedir.
60 Kitap, Arapça-Türkçe her iki dilde çeviri yapmak isteyenler ile çeşitli örgün ve yaygın
öğretim kurumlarında Arapça öğrenenlere yardımcı bir kaynak olması düşüncesi ile
hazırlanmıştır. Giriş kısmında çevirinin geçmişi, nasıl yapılması gerektiği konusunda özet
bilgi verilmiştir. I. bölümde Arapça dil bilgisi özeti, II. bölümde zamanlar ve kullanımı, III.
bölümde Arapça cümle kuruluşu, IV. bölümde edatlar ve kullanımlarıyla ilgili, çeviriyle
uğraşanların bilmesi zorunlu olan ilave bilgiler sunulmuştur. Bu bilgiler doğrultusunda V.
bölümde cümle çevirileri, VI. bölümde metin çevirileri alıştırmalarla desteklenerek
verilmiştir. Bk. Emrullah İşler, Musa Yıldız, Arapça Çeviri Kılavuzu, Ankara 2002, s. 6-7. Kitap
İlâhiyat fakülteleri için ders kitabı olmaktan çok öğrencilerin kendi kendilerine çalışarak
istifade edebilecekleri bir kaynak olarak düşünülebilir.
61 Kitapta alfabetik bir tertip içerisinde edatlar ve gramer konuları ile ilgili Kur’an ve şiir ile
gramer kitaplarından seçilmiş kalıp cümleler ve Türkçeleri verilmektedir. Zaman zaman kısa
dilbilgisel açıklamalar da ilave edilmiştir. Kitap kurulu cümleleri taklit ederek incelik ve
ayrıntıları öğrenmenin de dil öğreniminde inkar edilemez bir yeri olduğu temel düşüncesine
dayanmaktadır. Bk. İsmail Hakkı Sezer, Muhtasar Arapça Cümle Kalıpları, Konya 2001
23
15. Meral Çörtü, Sarf (Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesinde okutulmaktadır, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde
öğrencilere yardımcı kaynak olarak tavsiye edilmektedir.)
16. Birgivî, ‘Avâmil Risalesi (İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde 2.
sınıfta nahiv tatbikatı dersinde okutulmaktadır)
17. Hüseyin Günday, Şener Şahin, Arapça Dilbilgisi (Sarf Bilgisi)62 (Uludağ
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Öğretmenliği bölümünde okutulmaktadır.)
18. İsmail Güler, Hüseyin Günday, Şener Şahin, Arapça Dilbilgisi (Nahiv
Bilgisi)63 (Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İlköğretim Din Kültürü ve
Ahlâk Bilgisi Öğretmenliği Bölümünde okutulmaktadır.)
19. İsmail Güler, Hüseyin Günday, Şener Şahin, Modern Metin Okumaları64
(Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İlköğretim Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi
Öğretmenliği Bölümünde okutulmaktadır.)

62 Yazarlarca, modern bir anlatım dili kullanılarak hazırlandığı ifade edilmektedir. Buna ilave
olarak kitapta geçen bütün Arapça kelimeler de harekelenerek dileyenlere kitaptan hoca
olmaksızın da istifade imkanı sunulmak istenmiştir. Ders kitabı olması amacıyla
hazırlandığından “ders” adı verilen her bir bölüm bir blok derste verilebilecek şekilde
düzenlenmiştir. Anlatım tablolarla desteklenmiştir. Bk. Hüseyin Günday, Şener Şahin, Arapça
Dilbilgisi (Sarf Bilgisi), İstanbul 2001. Ancak kanaatimizce, konular uygulamalı metinlere dayalı
olarak verilmiş olsa idi kitap, İlâhiyat fakültelerindeki sarf dersleri için daha fazla uygunluk
arzedebilirdi.
63 Ders sistemine göre hazırlanmıştır. Konular yetmiş beş derse bölünmüş bulunmaktadır. Her
bir derste konu ile ilgili çok sayıda örnek cümle ve bunların tercümesine yer verilmekte
kitapta bunların toplam sayısı beş bine ulaşmaktadır. Her konunun sonunda bazen ortasında
okuma parçaları yer almaktadır. Gramer anlatımı tablolarla desteklenmiş gramerdeki bazı
önemli noktalar önemli not, uyarı, hatırlatma gibi başlıklarla öğrencinin dikkatine
sunulmuştur. Bk. İsmail Güler, Hüseyin Günday, Şener Şahin, Arapça Dilbilgisi (Nahiv Bilgisi),
İstanbul 2001. Çok sayıda örnek cümleye yer verilmesi ve ders sistemine göre hazırlanmış
olması kitabın Türkçe’deki benzeri eserlerden belki de en önemli farkını teşkil etmektedir.
Ancak kitaptaki gramer izahları yeterli değildir ve mutlaka hocanın açıklamasına ihtiyaç
hissettirmektedir.
64 Kitap, belirli bir düzeyde Arapça bilgisine sahip okurlara, değişik alanlardaki kelime ve
kavramları öğreterek zengin bir kelime hazinesi kazandırmak ve modern metinlerde sık sık
karşılaşacağı cümle yapılarını yakından tanımasını sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. On sekiz
değişik alandan çoğu harekelenmiş modern metin örnekleri yanı sıra kitapta geçen bazı
sözcüklerin ve sık kullanılan deyim ve kalıp ifadelerin anlamlarını içeren iki tane ek de yer
almaktadır. Bk. İsmail Güler, Hüseyin Günday, Şener Şahin, Modern Metin Okumaları,
İstanbul 2002.
24
20. Bu sayılan eserlerin yanı sıra tabiî olarak, Arapça-Türkçe, TürkçeArapça
ya da Arapça-Arapça sözlüklerden ve edatlar sözlüğü türü eserlerden
de gerek öğrenciler ve gerekse ders hocaları tüm İlâhiyat fakültelerinde istifade
etmektedirler.
c) DERS NOTLARI
İlâhiyat fakültelerinde Arapça derslerinde bu saydığımız basılı kitapların
yanı sıra ders hocaları tarafından hazırlanmış bazı ders notları da
okutulmaktadır ki, bunlardan tespit edebildiklerimiz şunlardır:
1. Sarf Bilgisi (Fakülte hocaları tarafından hazırlanmış bu ders notları Selçuk
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde Sarf derslerinde okutulmaktadır.)
2. et-Ta‘bîru’l-Muvecceh (Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
Öğretmenlik Bölümünde okutulmaktadır.)
4. Nejdet Gürkan, Ders Notu (Uygulamalı Sarf Bilgisi İçin Seçme Metinler)
(Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde okutulmaktadır.)
5. Nejdet Gürkan, Medya Metinleri (Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesinde okutulmaktadır.)
6. Yasin Kahyaoğlu, Ravdatu’l-hikem ve’l-emsâl (Atasözleri derlemesi. Harran
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde birinci sınıflarda metin kitabı olarak
okutulmaktadır.)
7. Numan Yazıcı, Muzekkirât fi’s-sarf ve’n-nahv (Sakarya Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesinde gramer dersleri için takviye amacıyla yararlanılmaktadır.)
8. Ahmet Bostancı, Muzekkirât li-mâddeti’l-lugati’l-‘Arabiyye 5-6, (Arapça V ve
VI derslerine yönelik olarak hazırlanmış seçme metinler ve nahiv
bölümlerinden oluşmakta ve Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde 3. sınıfta
okutulmaktadır.)
9. el-Mutûnu’l-muhtâre (Fakülte hocaları tarafından hazırlanmış olan bu metin
derlemesi Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde İlâhiyat ve Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Bölümünde Metin derslerinde okutulmaktadır.)
II. KİTAP DIŞINDAKİ DİĞER ARAÇ-GEREÇLER
Yabancı dil öğretiminde teknik araç-gereçlerden yararlanılmaya başlanması
bu alanda sağlanan önemli gelişmeklerden biri olmuştur. Eskiden dil öğrenimini
mantık öğrenimiyle eş tutan bir anlayış hâkim iken daha sonraları bu anlayışa
gösterilen tepkilerin artması neticesinde yeni yaklaşımlar oluşmuş, bunlar, dilin
iletişim vasıtası olması yönü dikkate alınarak öğretilmesi düşüncesine yol açmış
bu da kelime ve cümlelerin açıklanmasında tercümeye çok fazla ihtiyaç
25
bırakmayan araçların kullanılma zaruretini doğurmuştur. Modern teknoloji de
dil öğretimine çeşitli görsel-işitsel araçlar sunmuştur. Bütün bunlar dil derslerini
daha canlı ve teşvik edici bir vecheye büründürmüştür. Öte yandan dil
öğretiminde kullanılacak araç-gereçler konusunda çok sayıda kitap yazılmış ve
bunlar çok önceden beri dil öğretiminde kullanılmaya başlanmıştır. Öğretim
teknolojileri, hocanın dili talebelerine ulaştırması görevinin kolaylaştırılmasında
büyük rol oynamıştır.65
Öğrenmenin kalıcılığı sınıf ortamında çeşitli öğretim araç-gereç ve
materyallerinin kullanımı ile sağlanır. Nitekim öğrencinin öğrenmesini etkileyen
faktörler arasında materyal kullanımının önemi büyüktür. Teksas
Üniversitesinde yapılan araştırmalara göre zaman faktörü sabit tutulduğunda
duyu organlarına göre bilgilerin kalıcılık oranları şu şekilde sıralanmıştır:
İnsanlar: Okuduklarının % 10’unu, işittiklerinin % 20’sini, gördüklerinin %
30’unu, hem görüp hem duyduklarının % 50’sini, görüp işittikleri ve
söylediklerinin % 80’ini, görüp işitip söyleyip yaptıklarının % 90’ını
hatırlamaktadırlar.
Yukarıdaki verilere göre öğrenci motivasyonu ve iyi bir öğrenme daha fazla
duyu organına hitap eden bir ortamın düzenlenmesi ve görsel, işitsel araçlardan
faydalanılmasıyla sağlanmaktadır.66
Binaenaleyh, kasetler, filmler, resimler, laboratuar, levhalar eşliğinde
uygulanan yabancı dil öğretim programıyla bunların hiç birinin olmadığı başka
bir program arasında kesin fark vardır. Yardımcı araçların temin edilmesi,
uygulanması mümkün olan öğretim yöntemlerinin niteliğini etkiler.67 Bunların
en önemli faydası, öğretmen için öğretmeyi ve öğrenci için de öğrenmeyi
kolaylaştırmaları ve dahası öğretmeni dersi açıklayan ve bilgi empoze eden bir
konumdan öğrenci için danışman ve yönlendirici olduğu bir konuma
getirmeleridir.68
Yabancı dil öğretiminde kullanılan ve kullanılmasında yarar görülen
materyallerin dört ana başlıkta incelenmesi mümkündür. a) Görsel Materyaller:
kitaplar, yazı tahtaları, resimler, gerçek eşyalar ve modeller, projektörler b)
İşitsel Materyaller: radyo, teyp bantları, CDler c) Görsel-İşitsel Materyaller: film

65 Mahmud İsmâ‘îl Sînî, Ömer es-Sıddîk ‘Abdullah, el-Muînâtu’l-basariyye fî ta‘lîmi’l-luga, Riyad
1984, s. v, he ve hâ.
66 Hengirmen, a.g.e., s. 47.
67 Hûlî, a.g.e., s. 12.
68 Şehhâte, a.g.e., s. 406.
26
makinesi, video, televizyon, VCD d) Teknoloji Destekli Araçlar: bilgisayar,
DVD’ler, etkileşimli video, uydular, tele toplantılar, videoteks, internet.69
Yabancı dil öğretiminde yöntem kadar yöntemin uygulanacağı ortam da
önemlidir. Beş-on yıl önceye kadar çağdaş eğitim ortamı denince akla hemen dil
labaratuarları geliyordu. Oysa dil laboratuarları artık bilinçli çevrelerde
bırakılmaya başlanmıştır. Günümüzde ise video ile yabancı dil öğretimi çok
daha etkin ve yaygın duruma gelmiştir. Yakın bir zamanda bilgisayar ve
videonun bir arada kullanımı yaygın bir duruma gelecek ve yabancı dil
öğretiminde yeni bir dönem başlayacaktır.70
Bütün bu hususlar Arapça öğretimi için de tamamıyla geçerlidir. Bu sebeple
İlâhiyat fakültelerinde Arapça öğretimi yapılırken modern araç ve gereçlerden
azamî şekilde yararlanılması tartışılmaz bir zorunluluktur. Tespit edebildiğimiz
kadarıyla İlâhiyat Fakültelerinde Arapça öğretiminde hâli hazırda kullanılan
araç-gereçler ve kullanıldıkları fakülteler şunlardır:
1. TV-Uydu yayınları: Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Çukurova
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi (Özel
izleme odasında yayın yapılmaktadır), Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
2. TV-Video: Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Erciyes Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Sakarya Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi71, Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Uludağ Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi.
3. İnternet (Arapça öğretimine yönelik olarak): Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi, Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Uludağ Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi.
4. Bilgisayar projektör: Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Selçuk
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
5. Tepegöz: Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Çukurova
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Selçuk
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.

69 Hengirmen, a.e., s. 64; Üzüm, a. tez, s. 34-35.
70 Hengirmen, a.e., s. 59-60.
71 Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde Arapça öğretiminde yararlanılan geniş bir video
kaset koleksiyonu mevcut bulunmaktadır.
27
6. Teyp: Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Sakarya Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi72, Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
7. VCD Player: Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Selçuk Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi.
8. CDler (Arapça öğretimine yönelik): Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Ondokuz Mayıs
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
9. Arapça Hikâye Kitapları: Gazi Üniversitesi Çorum İlâhiyat Fakültesi,
Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
10. Renkli Kartlar: Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
11. Sınıf Panoları: Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, Sakarya
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
İlâhiyat fakültelerine ders dışı araç-gereç kullanımı açısından bakıldığında
istisnai bir kaç fakülte haricinde hiç de istenilen seviyede bulunmadıkları
anlaşılmaktadır. Çoğu fakültede modern araç-gereçlerden istifade edilmeksizin
kitaba dayalı yöntemlerle Arapça öğretiminin yürütülmeye çalışıldığı
görülmektedir ki, bu durum kanaatimizce İlâhiyat fakültelerindeki Arapça
öğretiminin istenilen seviyede olamamasının sebeplerinden birini teşkil
etmektedir.
Sonuç:
İlâhiyat fakültelerinde son on yılda, genellikle, doğrudan gramer anlatan
kitapların terk edilerek dili bir bütün hâlinde ele alan ve Arapça’ya bir iletişim
dili gözüyle bakan serilere yönelindiği müşahede edilmektedir. Bu durum aynı
zamanda metot olarak Arapça’nın iletişim dili olarak öğretilmesinin
benimsendiği anlamına gelmektedir.
Bununla birlikte, kullanılan serilerin çoğunda doğrudan gramer verilmeyip
dilin bizzat kendisi ile yüz yüze getirme şeklinde bir anlayış benimsendiği halde
İlâhiyat Fakültelerindeki uygulamalardan nispeten bu anlayışın dışına çıkılarak
gramere önem verme tarzında bir yaklaşım da dikkat çekmektedir. Pek çok
İlâhiyat fakültesi bu serileri başkaca gramer kitapları ile desteklemektedir. Bu
nedenle okutulan serilerin tam olarak, hazırlayıcıları tarafından istenen ve
amaçlanan doğrultuda kullanılmadıkları değerlendirilmesinde bulunulabilir.

72 Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde Arapça öğretiminde yararlanılan geniş bir teyp
kaseti koleksiyonu mevcut bulunmaktadır.
28
Kullanılan seriler açısından İlâhiyat Fakülteleri arasında bir bütünlük yoktur.
Ancak Kral Suud Üniversitesi Dil Enstitüsü Serisi ile el-‘Arabiyyetu li’n-Nâşi’în
serisi en fazla kullanılanlar olarak dikkat çekmektedir. Fakültelerin pek çoğunda
hâlâ Kral Suud Üniversitesi Dil Enstitüsü Serisinden el-Kavâ’idu’l-‘Arabiyyetu’lmuyessere
serisi okutulmaktadır. Bu durum, 1996 yılında Bursa’da yapılan
toplantıda hazırlık sınıfları için alınan kararın bu sınıfların kalkmasından itibaren
İlâhiyat fakültelerinin diğer sınıflarında uygulanmaya devam ettiğini
göstermektedir. 21 Haziran 2003 tarihinde Sakarya Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesinde yapılan toplantıda ise ders kitapları konusunda, kurulacak
fakülteler arası ortak komisyonlar tarafından çalışma yapılması vb. fikirler ortaya
atılmış olmakla beraber hangi kitapların okutulacağı konusunda somut bir karar
alınmamıştır.
Suudi Arabistan’da hazırlanmış olan Arapça öğretim serileri kanaatimizce
şu açılardan İlâhiyat Fakültelerine uygunluk arz etmektedir: Dinî konulara
ağırlık vermeleri İlâhiyat programının hedeflediği dil öğretimine uygundur.
Seriler kelime listelerine uygun olarak sistematik tarzda hazırlanmıştır. Sadece
pratik konuşmaya değil gramere de yer vermiş olmaları açısından da İlâhiyat
Fakültelerindeki ders dağılımına uygun gelmektedirler. Enstitüler tarafından
hazırlandıklarından belirli bir sistematik ve plâna bağlı olma avantajına
sahiptirler. Gereksiz alıştırmalar vb. çıkarılıp lüzumlu bazı unsurlarla
desteklenerek daha uygun hale getirilebilirler. Türkiye’de ortak bir çalışmayla
değil de münferit çabalarla oluşturulacak kitaplar, sınırlı imkânlarla sistematik
olmaktan uzak bir şekilde hazırlanacaklarından diğerlerinin taklidi olmaktan
öteye geçemeyeceklerdir. Bu alanda münferit çabalara değil gayretlerin
birleştirilmesine ihtiyaç vardır. Bu açıdan bakıldığında kanaatimizce İlâhiyat
Fakültelerince oluşturulacak ortak komisyonların çalışmaları sonuçlanana dek
bazı düzenlemelerle birlikte belirli bir süre daha Arap aleminde hazırlanmış olan
serilerden istifade edilmesine ihtiyaç vardır.
İlâhiyat Fakülteleri kitap dışı araç-gereçler konusunda hâlâ önemli
eksikliklere sahiptirler. Arapça öğretiminde canlanma sağlanmak isteniyorsa
fakülteler bu eksikliklerini bir an önce tamamlama yoluna gitmelidirler.
Bu hususlarda gerekli adımlar zamanında atılabilirse zamanla diğer
faktörlerdeki düzelmelerle birlikte İlâhiyat fakültelerindeki Arapça öğretimi çok
daha iyi noktalara gelebilecektir.