ARAPÇA SÖZLÜKLERİ KULLANMA USÛLÜ
Cüneyt EREN•
ÖZET
Bu çalışma harflerin mahreçleri, kelimelerin son harfleri, kelimenin ilk harfi
esas alınan sözlükler ve kelimenin okunduğu şekliyle tertip edilen sözlüklerden
olmak üzere dört başlık altında toplanan alfabetik sözlüklerin kullanım metotlarını
ele almaktadır. Girişte sözlük kelimesinin anlamı ve sözlük çalışmalarının
tarih boyunca geçirdiği evreler değerlendirilmiştir.
Anahtar kelimeler: Mahreç, müştak, mu‘cem, aslî harfler, hecâ harfleri,
müfred, cemi‘
ABSTRACT
The Method Of Word Searching In Arabic Alphabetical Dictionaries
This inquiry is about the usage methods of alphabetical dictionaries classified
in four main groups: dictionaries organized with reference to (1) letter outlet, (2)
last letter of the word, (3) first letter of the word, and (4) pronunciation. In the
introduction, it has been considered the meaning of the word “dictionary” and
phases of lexical studies throughout history.
Key words: letter outlet, derivative, basic letters, alphabetic letters, singular,
plural.
I. Giriş
Sözlük özetle bir dilde yer alan kelimenin anlamını ortaya koyan
çalışmadır. Arapça’da mu‘cem, kâmûs veya lügat kelimelerinin
karşılığıdır. Tarihte çağdaş diyebileceğimiz bilimsel kıstasları
ile metodolojik sözlük çalışmaları ilk kez Araplar tarafından yapılmıştır.
Bu çalışmalar öncelikli olarak Kur’ân ve Hadis içerisindeki
garip kelimelerini anlamaya yönelik Garîbu’l-Kur’ân ve
Garîbu’l-Hadîs tesmiyeleri ile şöhret kazanmış ‘mevzuî lügat’ da
denilen telifler olduğu görülmektedir.
Arapça sözlükler genel olarak harflerin mahreçleri, kelimelerin
son harfleri, kelimenin ilk harfi esas alınan sözlükler ve kelimenin
okunduğu şekliyle tertip edilen sözlüklerden olmak üzere
dört başlık altında toplanırlar.

•
Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belağatı Anabilim
Dalı Öğretim Üyesi
Cüneyt Eren
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
150
Harflerin mahreçleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları
Kitâbu’l-‘Ayn, el-Bâri‘ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye, Tehzîbu’l-Lüga,
el-Muhît fi’l-Lüga, Kitâbu'l-Muhkem ve'l-Muhîti'l-A'zam; Kelimelerin
son harfleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları Dîvânu’l-Edeb fî
Beyâni Lugati’l-Arab, ve es-Sıhâh, Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’lArabiyye,
Lisânu’l-‘Arab, el-Kâmûsu’l-Muhît, Tâcu’l-‘Arûs; kelimenin
ilk harfi esas alınan sözlüklerin başlıcaları Kitâbu’l-Cîm, elCemhere,
Mu‘cemu Makâyîsi’l-Luga, el-Mucmel fi’l-Luga, Esâsu’lBelâga,
Muhtâru’s-Sıhâh, el-Mu‘cemu’l-Vasît’tir. Bu metot günü-
müzde en yaygın olan metottur. Son olarak da kelimenin okunduğu
şekliyle tertip edilen sözlüklerin başlıcaları ise el-Merca’, erRâid,
el-Muncidu’l-Ebcedî ve Larûs adlı eserlerdir1.
Malum olduğu üzere Arapça sözlükler kelimenin iştikaklarından
arınmış aslî harflerini esas alarak tertip edilmiş olduklarından,
aşağıda detayları ile verileceği üzere Arapça bir sözlükten
herhangi bir kelime aranacak olursa öncelikle o kelimenin aslî
harflerinin bulunması ardından gerekir.
II. Arapça Kelime Arama ile İlgili Genel Bilgiler
Arapça sözlükler genellikle ‘en-nizâmu’l-elifbâî’ dediğimiz tertip
üzeredirler. en-Nizâmu’l-elifbâî Arapça harflerinin alfabetik
sırası demektir. Arapça harfleri 28 adettir. Sözlüklerdeki bu sıralama
kelimenin ilk harfinden son harfine doğru sıra takip edilerek
dizilmiştir.
Arapça sözlükler kelimenin iştikaklarından arınmış aslî harflerini
esas alarak tertip edilmiştir. Dolayısıyla Arapça bir sözlükten
herhangi bir kelimeyi aramak istersek öncelikle o kelimenin
aslî/mücerred harflerini bulmamız gerekir. Bu bağlamda araş-
tırmak istediğimiz kelimemiz ‘cem’i’ ise ‘müfred’ haline, ‘muzari’,
‘emir’, ‘masdar’ veya ‘müştak’ kelimelerden ise zâid harflerinden
arındırılarak ‘mazi’ fiil kipine çevrilir. Yaptığımız bütün bu işlemler
kelimenin aslî unsurunu ortaya çıkarmamız içindir. Örneğin:
ٌ، كتاتيب، يكتب،)
ة
َ
ب
َ
farklı gibi) كاتبون، كاتبات يكتبون، اكتب، الكتاب، كتبه، ْ كتبت، كتابان، ُكتَّاب، َكت
kiplerde gelmiş olan bütün bu kelimelerin aslî unsuru (بَ َ
fiilَ ) كت

1 Arapça sözlüklerin tanıtımı ile ilgili bkz. Eren, Cüneyt, ‘Arapça Alfabetik Sözlüklerin
Tanıtımı’, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, c. IX, sy.
1 (Ocak / Şubat / Mart 2009), s. 129-152.
Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
151
kökü olup sözlükten bu aslî harflere indirgedikten sonra arama
yapabiliriz.
Örneğin şekil olarak ism-i mensub veya yapma masdar olan
(ُ
يَّة
ِ
ِل
َاه
الج- el-câhiliyye) kelimesini ele alalım. Bu kelimenin iştikaklarından
arınmış aslî harfleri (َ
ِهل
َ
ج ce-hi-le) olup, sözlükten önce bu
aslî harfleri bulmamız, ardından kelimelerin ikinci ve üçüncü
harflerinin sıralanışı da kendi içinde alfabetik olarak takip edilerek
(ُ
يَّة
ِ
ِل
َاه
الج- el-câhiliyye) kalıbının aranması gerekecektir. Durum
bu kelimeden türemiş kelimesi, ( ،
َ
َل
َاه
َ ج
َل
َاه
َج
َل، ت
َ ْجه
ْت
ُ ،اس
ُ ,التَّ ْجِهيل
َة
َل
َ ْجه
ٌ , الم
َل
َ ْجه
, م
َ
ٌ م
ِل
َاه
ٌ , ج
ُولَة
َ ْجه
َلاء , م
ُه
ُ َّه ٌ ال وج
ُ َّهل وج
ٌ وج
ُل
ُه
ٌ وج
ْل
ُه
ج (gibi diğer kelimeler için de aynen
geçerlidir.
Konuyu maddeler halinde detaylandıracak olursak:
1) Aranılan kelime hangi babtan olursa olsun kök harfleri
sülâsî asıl ise:
Örneğin (استغفر (kelimesi sülâsi aslı olan (َ
ََفر
غ (kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine (استنقذ (kelimesi de (ذَقََ
نـ (kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine (اختفى (kelimesi
de (َ
ِي
خف (kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine (اقتفى (
kelimesi de (َ
فوَقـ (َkelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
2) Aranılan kelime hangi babtan olursa olsun kök harfleri
rubâi asıl ise:
Örneğin (سيطرة (kelimesi sülâsi aslı olan (َ
ْطْر
ي
َ
س (kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine (لَ
ْلس
َ
َس
ت (kelimesi de (َ
َل
َ ْلس
س (kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine (لَ َ
َلْز
َز
kelimesi) تـ
َ َل) de
َلْز
ز (kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine (ف ُرِْ
ف
َ
ُر
(يـ
kelimesi de (فَ َ
ْفـر
َ
ر (kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Yine (َ
َر
ْثـ
َع
َبـ
ت
َ
يـ (kelimesi de (َ
َر
ْثـ
َع
بـ (kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Öte yanda (َ
َج
ْر
َه
َبـ
تـ (kelimesi de (َ
َج
ْر
َه
بـ (kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir.
3) Aranılan kelime isim ise:
(مقابر) Örneğin. hazfedilir harfleri zaid) س، أ، ل، ت، م، و، ن، ي، هـ، ا )
kelimesinden zâid harfler olan (م- mim) ve (ا- elif leyyine) hazfedildiğinde
kelimenin aslı (قبر (kelimesine dönüşür.
Cüneyt Eren
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
152
ِ ( ير Yine
ب ) ك َkelimesinden zâid harf olan (ي- yâ) harfi hazfedildi-
ğinde kelimenin aslı ) َ
ُر
.dönüşür kelimesineَ ك ) بـ
4) Aranılan kelime içinde illetli harf varsa:
Örneğin (استقام (kelimesi sülâsî aslı olan (قام (kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine (استعاذ (kelimesi de (عاذ (kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine (ابتاع (kelimesi de (باع (
kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine (يبيع (kelimesi
َع) de
ي
َ
بـ (kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine (استـهان (
kelimesi de (هان (kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Yine (ارتدى (kelimesi de (ىَ
د
َ
ر (kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.

5) Aranılan kelime müsennâ veya cem’i ise:
Bu kelimeleri müfredine ardından da yine diğer kelimelerde
olduğu gibi aslî kök harflerine indirgeme gerekecektir. Ardından
sözlük bu kelimenin müfredini daha sonra da cem’i halini verecektir.

Örneğin cemi olan (أبواب (kelimesini sözlükten araştırıyor olsak
bu kelimeyi öncelikle aslî kök harfleri olan (بَ َ
َو
بـ (ye indirgemeli ve
sözlükte de bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin
müfredi (باب (kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız kelime
(أبواب (maddesini bulabiliriz.
Örneğin cemi olan (ٌ
ُور
د (kelimesini sözlükten araştırıyor olsak
bu kelimeyi öncelikle aslî kök harfleri olan (َ
َر
َو
د (ye indirgemeli ve
sözlükte de bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin
müfredi (ٌ
َار
د ( kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız kelime
(ٌ
ُور
د (maddesini bulabiliriz.
Aynı durum müsennâ kelimeler için de geçerlidir. Örneğin
müsennâ olan (صوانَ َ
ع (kelimesini sözlükten araştırıyor olsak (ki
sözlükler çoğu zaman kelimelerin tesniyesini vermez) bu kelimeyi
öncelikle aslî kök harfleri olan (َ
َ َصو
ع (ye indirgemeli ve sözlükte de
bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin müfredi (صاَ َ
(ع
Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
153
kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız (صوانَ َ
ع (kelimesini bulabiliriz.

6) Aranılan kelimemizin bazı harfleri muzaaf ise:
Öncelikli olarak muzaaflığı açmamız gerekecektir. Ardından
aslî kök harflerine indirgeyip sözlükten bu aslî harflerinden aramamız
gerekecektir.
ََّد) Örneğin
ت
ْ
ار (kelimesini muzaaflığı açılarak önce (َ
َ َدد
ت
ْ
ار (ye ardından
da (َ
َد
د
َ
ر (aslî kök harflerine indirgeyerek sözlükten bu aslî
harflerinden aramamız gerekecektir.
Başka bir örnek verecek olursak (اعتد
ّ ) kelimesi muzaaflığı açı-
larak önce (اعتدد (ye ardından da (عدد (aslî kök harflerine indirgeyerek
sözlükten bu aslî harflerinden aramamız gerekecektir.
Yine başka bir örnek verecek olursak (ّ
kelimesini) اهتز
muzaaflığı açılarak önce (اهتزز (ye ardından da (هزز (aslî kök harflerine
indirgeyerek, sözlükten bu aslî harflerinden aramamız gerekecektir.

7) Aranılan kelimemiz ibdale uğramış bir kelime ise:
Üç harfli bir fiilin birinci harfi (د، ذ، ز (harflerinden birisi ise, bu
fiil (افتعال (babında kullanımı sırasında bu babın (ت (harfi (د (harfine
dönüşür.
Üç harfli bir fiilin birinci harfi (ص، ض، ط، ظ (harflerinden birisi
ise, bu fiil (افتعال (babında kullanımı sırasında bu babın (ت (harfi
(ط (harfine dönüşür.
Üç harfli bir fiilin birinci harfi (ي، و، ث (harflerinden birisi ise,
bu fiil (افتعال (babında kullanımı sırasında bu harfler (ت (harfine
dönüşür.
(د، ذ) (ت، ث) (ط، ظ) (ص ، ض) (س، ش، ز) harfi birinci fiilin bir harfli Üç
harflerinden birisi ise, bu fiil (ٌ
ُّل
ََفـع
ٌ) (تـ
ُل
ْـل
ََفع
) (تـ
ٌ
ُل
ـفاع
ََ
ت (bablarında kullanı-
mı sırasında bu bablarda zâid olan (ت (harfi (د (harfine dönüşür.
Bazen başlarına vasıl hemzesi getirilir.
Bu türden bir kelimelerin sözlükten araştırılması durumunda
öncelikle ibdalliğin/dönüşümün kaldırılması gerekecek ve söz-
Cüneyt Eren
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
154
lükten öncelikle aslî haline kavuşmuş olan kelime araştırılacak,
ardından aranacak kelime bulunabilecektir.
Örneğin sözlükten (افتعال (babında gelmiş olan (ابَ
ِر
اضط
ْ ) kelimesini
arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan sonraki
aslî harfleri (بَ َ
ضر ( َfiilidir. Yine (افتعال (babında gelmiş olan (اضطلع (kelimesini
arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan
sonraki aslî harfleri (َ
َع
ضل ( َfiilidir. Yine (افتعال (babında gelmiş olan
(َ
َر
َه
ْد
ز
ِ
ا (kelimesini arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan
sonraki aslî harfleri (َ
َر
َه
ز (fiilidir. Dolayısıyla yukarıda da
belirttiğimiz gibi sözlükten öncelikle aslî haline kavuşmuş olan
bu kelimeler araştırılacak, ardından aranacak kelime bulunabilecektir.

8) Aranılan kelimemiz hazfe uğramış bir kelime ise:
a- Örneğin meczum ecvef muzari fiil ise (ْ
َُقل
َ َل) fiili) لم يـ
fiilَ) قـو
kökünden aranacaktır. Yine ( ْ
ْ لَم
ُح
َر
َ) fiili ) يـ
َح
َو
ر (fiil kökünden aranacaktır.
Yine (ت◌ ْ ِ بَ ِ
ْ ي
َ َت) fiili) لَم
ي
َ
بـ (fiil kökünden aranacaktır.
b- Örneğin ecfev emir ise (
ْ
ُل
َ َل) fiili) ق
قـو (َfiil kökünden aranacaktır.
Yine (ْ
ََد) fiiliِ) زد
ي
َ
ز (fiil kökünden aranacaktır.
c- Örneğin sonu illetli olan meczum muzari fiil ise (ن ُدَ ْ
ْ ي
(لَم
fiili (َ
َو
َنـ
د (fiil kökünden aranacaktır. Yine (شْ ِ
َم
ْ ي
) fiili) لَم
َ
َ َشي
م (fiil kökünden
aranacaktır. Yine (ش َخَ ْ
ْ ي
) fiili) لَم
َ
شي ِخ ( َfiil kökünden aranacaktır.
d- Örneğin sonu illetli olan bir fiilin emir kipi ise (فِ ْ
fiili) ق
َ َف)
ق
َ
و (fiil kökünden aranacaktır. Yine (دِ ْ
َ َد) fiili) ج
َج
و (fiil kökünden
aranacaktır. Yine (
ْ
) fiiliِ ) صل
َ
َ َصل
و (fiil kökünden aranacaktır.
e- Örneğin misâl vâvi fiilin emir kipi ise (اخش
َ ) fiili (
َ
fiilَ ) خ ِشي
kökünden aranacaktır. Yine (ِ
ْم
) fiili) ار
َ
َي
م
َ
ر (fiil kökünden aranacaktır.
Yine (ُ
ْع
َ) fiili) اد
َو
َع
د (fiil kökünden aranacaktır.
f- Örneğin mehmuz fiilin emir kipi ise (ذ ْخ ( ُfiili (ذ َخَ َأ (fiil kö-
künden aranacaktır. Yine (ْ
ُر
َ) fiili) ثـ
َر
َو
ثـ (fiil kökünden aranacaktır.
Yine (ْ
َل
أَ َل) fiili) س
َ
س (fiil kökünden aranacaktır.
Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
155
g- Örneğin misâl vâvî muzari fiil ise (دُ
ِ
ع
َ
ي (fiili (وعد (fiil kökünden
aranacaktır. Yine (فِ ُ
َ َف) fiili) يق
ق
َ
و (fiil kökünden aranacaktır. Yine
(نُزِ
َ
َ َن) fiili) ي
َز
و (fiil kökünden aranacaktır.
h- Örneğin misâl vâvî fiilinin masdarı ise (ة
َ
ب
ِ
َ َب) masdarı) ه
َه
(و
fiil kökünden aranacaktır. Yine (ةَ
) masdarıِ ) صل
َ
َ َصل
و (fiil kökünden
aranacaktır. Yine (ةَ
ِم
) masdarı) س
َ
َم
َس
و (fiil kökünden aranacaktır.
j- Örneğin sonu illetli olan fiilin sakin tâ ile bitişmesi durumunda
(ت ْش َخ ( َfiili (
َ
شي ِخ ( َfiil kökünden aranacaktır. Yine (تَ ْ
َع
fiili) د
(َ
َو
َع
د (fiil kökünden aranacaktır. Yine (ت ْقَ َ
) fiili) س
َ
َ َقي
س (fiil kökünden
aranacaktır.
k- Örneğin ecvef fiili ( َّنُ (
ْ، ت
ُم
‘ref harekeli gibiَ ت، ُت، ِت، َن، نا، تما، ت
zamirleri ile bitişmesi durumunda (قلت
قلت، ُ
َ َل) fiilleri ِ ) قلت، َ
fiilَ) قـو
kökünden aranacaktır.
l- Örneğin tenvin almış ism-i menkûsun tenvini hazfedilmiş
harfidir. Dolayısıyla (قاض ( ٍ fiili (
َ
َ َضي
ق (fiil kökünden aranacaktır.
َ ٍاع) Yine
د (ism-i fâili (َ
َو
َع
د (fiil kökünden aranacaktır. Yine (ٍ
َام
ُح
م (ism-i
fâili (
َ
َـي
َم
ح (fiil kökünden aranacaktır.
Bu aşamadan sonra araştırılacak olan kelimenin hangi sözlükten
bakılacağı aşmasına gelinir. Yukarıda da beyan ettiğimiz
üzere Arapça sözlüklerin bazıları harflerin mahreçleri esas alı-
narak, bazıları kelimelerin son harfleri esas alınarak, bazıları
da kelimenin ilk harfi esas alınarak, bazıları da kelimenin
okunduğu şekliyle tertip edilmiştir. Bu durumda şayet arayaca-
ğımız kelime kelimenin ilk harfi esas alınarak tertip edilmiş bir
sözlükten bakılacaksa; müştaklarından arınmış, araştırmaya hazır
hale gelmiş olan aslî kelimelerden oluşan kelimemizin ilk harfine,
sonra ikinci harfine, ardından da başa doğru üçüncü harfine
bakılır.
Şayet kelimemiz kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiş bir sözlükten bakılacaksa bu durumda sözlükte aranacak
olan babı bilmek için müştaklarından arınmış, araştırmaya hazır
hale gelmiş olan aslî kelimelerden oluşan kelimemizin asıl harflerinden
son harfine, faslı bulmak için de ilk ve daha sonra gelen
başa doğru üçüncü harfine bakılır.
Cüneyt Eren
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
156
III. Arapça Alfabetik Sözlük Türlerinden Pratik Yapma
Şimdi hem pratik yapma hem de zengin dil kaynağı sözlüklerimizde
her hangi bir maddenin nasıl bulunacağını görebilmek
için örnek olarak (هلِ
َ
ج ce-hi-le) maddesini alalım ve bu maddeyi üç
ana başlık altında topladığımız hem harflerin mahreçleri esas
alınan sözlükler, hem kelimelerin son harfleri esas alınan sözlükler,
hem de kelimenin ilk harfi esas alınan sözlüklerden birer örnek
sözlük seçerek bulmaya çalışalım:
1- Harflerin Mahreçleri Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Kitâbu’l-‘Ayn (العين كتاب (
Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.
Amr b. Temîm el-Ferâhîdî (v.175 h.)’dir2. Sibeveyh’in hocasıdır.
Sözlüğü Halîl b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı
da iddia edilmektedir3. Halîl b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap
vezinleri üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir
âlimdir. Kitâbu'n-Nağam, Kitâbu'ş-Şevâhid, Kitâbun-Nakt ve'ş-Şekl
ve Kitâbu'l-'AynHata! Yer işareti tanımlanmamış.'a zeyl olmak
üzere Kitâbu Fâiti'l-'Ayn, Kitâbu'l-îkâ‘adlarında son derece faydalı
ve son devir âlimlerine kaynak olan çok sayıda eseri vardır.4
Yukarıda da belirttiğimiz üzere Kitâbu'l-'Ayn adlı sözlükte kelimeler
önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına göre dizilen
harfler, ardından dil, dış ve dudaktan çıkan harfler ve ardından
da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre tertip edilmiş-
tir.
Harflerin sıralaması
( ع ح خ هـ غ ق ك ج ش ض ص س ز ط د ت ظ ث ذ ر ل ن ف ب م و ا ي ء )
şeklindedir.
Bu itibarla örneğin (َ
ِهل
َ
ج ce-hi-le) maddesini bu tertibe göre ( ع
ك ق غ خ ح (harflerinden sonra gelen (ج harfu’l-cîm) başlığının altın-

2 Bkz. İbnu'n-Nedîm, el-Fihrist, nşr. İbrahim Ramazan, Beyrut, 1994, s. 48-
49.
3 İbnu'n-Nedîm, a.g.e., s. 42; bkz. Demirayak, Kenan-Çögenli Sadi, Arap Edebiyatında
Kaynaklar, Erzurum, 1995, s. 123.
4 Hakkında fazla bilgi için bkz. İbnu'n-Nedîm, a.g.e. göst. yer; el-Kıftî,
İnbâhu'r-Ruvât, I/341, İbn Hallikân, Vefeyatu'l-A'yân, II/244, Kehhâle,
Mu'cemu'l-Muellifîn, IV/112; Ben Cheneb Moh., ‘Halîl’, İA, V/1, 158.
Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
157
da ‘bâbu’-hâ’ ve’l-cîm ve’l-lâm babında yer alacaktır. Bu bâbın
altında, kalb sistemine göre (َ
َل
َج
ه he-ce-le) (َ
َج
َل
ه he-le-ce) (َ
ِهل
َ
ج ce-hile)
(َ
هجَِل le-hi-ce), (جله ce-le-he) maddeleri işlenmiştir. Bizim araş-
tırmak istediğimiz (هلِ
َ
ج ce-hi-le) maddesi (َ
َل
َج
ه he-ce-le) ve (هلج hele-ce)
maddelerinden sonra ve (هجَِل le-hi-ce), (جله ce-le-he) maddelerinden
önce yer alır.
(
َ
ِهل
َ
ج ce-hi-le) maddesininden önce de ‘bâbu’-hâ ve’l-cim ve’rrâ’
bâbı bulunmaktadır. Bu babın altında sırasıyla (َ
َر
َج
ه he-ce-ra),
(َ
َج
َر
ه he-re-ca), (َ
َر
َه
ج ce-he-re), (َ
َج
ه
َ
ر re-he-ce) ve (َ
ه
َ
َر
ج ce-re-he) maddeleri
vardır.
(
َ
ِهل
َ
ج ce-hi-le) maddesinden sonra da ‘bâbu’-hâ ve’l-cim ve’nnûn’
bâbı gelecektir. Bu babın altında da sırasıyla (َ
َن
َج
ه he-ce-ne),
(َ
َج
َه
نـ ne-he-ce), (َ
َن
َه
ج ce-he-ne) ve (َ
َه
َج
ن ne-ce-he) maddeleri sıralanmış-
tır.
2- Kelimelerin Son Harfleri Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Lisânu’l-‘Arab ( العرب لسان (
Bu eserin sahibi Ebu’l-Fadl Cemâlu’d-din Muhammed b. el-
'İzz b. el-Mukarrem el-Ensârî İbn Manzûr (ö. 711/1311)5’dur.
Arap dilinin en sağlam sözlük kaynağı olarak kabul edilir. Kelimelerin
son harfleri esas alınarak tertip edilen el-Cevherî (ö.
393/1003)’nin es-Sıhâh adlı eseri ile aynı kategoride değerlendirilir
6.
Lisânu’l-Arab’ta (جهل ce-hi-le) maddesi ‘harfu’l-lâm’ babında
‘ce-hi-le’ faslında yer almıştır7. Bu fasla gelene kadar ‘elif’ harfinden
başlayarak (harfu’l-bâ’, harfu’l-tâ’, harfu’l-sâ’, harfu’l-cîm,
harfu’l-hâ’, harfu’l-hâ’, harfu’d-dâl, harfu’z-zâl, harfu’z-zây,
harfu’s-sîn, harfu’ş-şîn, harfu’s-sâd, harfu’d-dâd, harfu’t-tâ’,
harfu’z-zâ, harfu’l-‘ayn, harfu’l-gayn, harfu’l-fâ’, harfu’l-kâf,
harfu’l-Kaf) bablarını ‘lâm’ harfine kadar ilk aslî harflerine göre
kendi içinde alfabetik sıralamaya göre dizmiştir. ‘Harfu’l-lâm’ ba-

5 Bkz. Kehhâle, Mu'cemu'l-Muellifîn, XII/46-47.
6 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, I/15, Beyrut, 1994 (1414).
7 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XI/129.
Cüneyt Eren
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
158
bında da ‘lâm’ harfi hakkında kısa bir izah yaptıktan sonra ele
alınan maddelerin birinci harflerini ve bu harfi takip eden harfleri
kendi içinde alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. Dolayısıyla (َ
ِهل
َ
ج
ce-hi-le) maddesine gelmeden önce ( َ
َل
أب e-be-le), (َ
َل
ْه
أبـ eb-he-le), (
َ
َل
أتe-te-le), (َ
َل
أث e-se-le), (َ
َل
ْج
أث es-ce-le), (َ
ْ َكل
أث es-ke-le) diye başlayan alfabetik
sıralama (َ
َل
ْب
ن
َ
ج cen-be-le), (َ
َل
ْث
ن
َ
ج cen-se-le), (َ
َل
ْج
ن
َ
ج cen-ce-le), (
َ َد َل
َ◌ْ نح
جcen-ha-de-le), (ل َدْ َ
ن
َ
ج cen-de-le) şeklinde devam etmiştir. Bu
sıralama (َ
ِهل
َ
ج ce-hi-le) maddesinden sonra da (َ
َل
ْب
َه
ج ceh-be-le), (
َ َل
َو
جce-ve-le), ( لَ
ي
َ
ج ce-ye-le) şeklinde devam edip, alfabetik sıralamaya
göre ‘cîm’ harfinden sonra gelen ‘hâ’ harfine intikal ederek (
َ
َل
ب
َ
حha-be-le), (َ
َل
ت
ْ
ب
َ
ح hab-te-le) şeklinde sıralanır. Bu tertip ‘harfu’llâm’
babının sonuna kadar alfabetik olarak devam ederek (َ
َل
ل
َ
يـ yele-le)
maddesiyle son bulur. Ardından son harfleri esas alınarak
tertip edilen bablardan ‘mim’ harfi geleceğinden ‘harfu’l-mîm’e
geçilir.
b) el-Kâmûsu’l-Muhît (المحيط القاموس (
Bu eser büyük dilci Muhammed b. Ya‘kûb el-Fîrûzâbâdi8 (ö.
816/1413) tarafından telif edilmiştir. Bu eserin ilk telif edildiğinde
60 ciltten oluştuğu rivayet edilir. Bu gün elimizde mevcut olan
‘Kâmus’ o kapsamlı kamusun ancak otuzda biridir9.
Bu maddeyi el-Fîrûzâbâdî’nin el-Kâmûsu’l-Muhît adlı sözlü-
ğünde bulmaya çalışalım. Yukarıda da zikrettiğimiz üzere bu sözlük
de metot olarak kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiştir. Dolayısıyla (هلِ
َ
ج ce-hi-le) maddesini ‘bâbu’l-lâm’ bölü-
münün ‘faslu’l-cîm’ başlığı altında aramalıyız. Araştırıldığında
ِ◌ َ ِ ل)
َه
ج ce-hi-le) maddesinin (ل َدْ َ
َع
جنـ ce-na‘-de-le) maddesi ile (َ
َل
ْب
َه
ج cehbe-le)
maddeleri arasında olduğu görülecektir.

8 el-Fîrûzâbâdî hakkında fazla bilgi için Bkz. Brockalmann C, Fîrûzâbâdî, İA,
IV, 653; Kahhâle, Mu'cemu'l-Muellifîn, XII, 118-119.
9 Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Fehmi Efendi, Medresetu’l-Arab, İslam
Medeniyeti Tarihi, yayına hazırlayanlar: Hüseyin Elmalı, Cüneyt Eren, İstanbul,
2005, s. 105.
Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
159
3- Kelimenin İlk Harfi Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Esâsu’l-Belâğa ( البلاغة أساس (
Bu eserin sahibi de Mahmûd b. ‘Umer ez-Zemahşerî (ö. 583
538/1143)’dir 10. Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır.
Ancak ez-Zemahşerî, eş-Şeybâni’nin aksine bu sözlükte
kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışını da alfabetik
olarak düzenlemiştir. Bu sözlüğün özelliği kelimeleri hem lügat
hem de mecâzi anlamıyla birlikte vermesidir. Mecazî mânâlarda
kullanılan ne kadar kelime varsa hemen hemen hepsini derlemiştir.

Şimdi (الـمجهلة (maddesini bu sözlükten arayacak olursak bu
sözlükte kelimenin ilk asli harfi esas olacağından bu kelime
‘kitâbu’l-cîm’in ‘ce-hi-le’ babında aranacaktır. Alfabetik olarak (َ
ج
َ أ َب) ,(e-e-ceأ أ
ج ce-e-be), (َ
َ أ ر
ج ce-e-ra) diye başlayan madde tertibi (
َي
ن
َ
جce-ne-ye), (دَ َ
َه
ج ce-he-de), (َ
َر
َه
ج ce-he-re), ( َ
َ َش ج
ه ce-he-şe), (ضَ َ
َه
ج cehe-da),
ve (◌َ
َ
ِهل
َ
ج ce-hi-le) maddesine ulaşacaktır. Bu madde başlığı
bulunduktan sonra artık iş bu aslî harflerden türemiş olan (َ
َة
َل
َ ْجه
(الم
maddesini araştırmaya kalır. Bu madde de yine kendi içinde kelimenin
ikinci ve üçüncü harflerinin alfabetik olarak tertip sırası
ile kolayca bulunacaktır.
b) el-Mucmel fi’l-Luğa (اللغة في اجململ (
Bu sözlük Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fârîs (ö. 395/1004) tarafından
telif edilmiştir. Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır.
Madde başlıkları elif harfinden başlayarak yâ harfine
kadar ilk aslî harflerine göre bölümlere ayrılmıştır. İlk iki bölümde
tertip esnasında kelimelerin sadece ilk harflerini ve bu harfi
takip eden harfleri alfabetik sıraya göre esas almıştır.
Bu sözlükte ( ◌ِ ِ
ه َل َج ce-hi-le) maddesini ‘bâbu’l-cim ve’l-hâ’ baş-
lığı altında alfabetik sıralamaya göre (ش َهِ
َ
ج ce-he-şe) (ضَ َ
َه
ج ce-he-da)
َ َف)
َه
ج ce-he-fe) maddelerinden sonra gelmektedir. Bu maddeden
sonra (َ
َم
َه
ج ce-he-me), (َ
َن
َه
ج ce-he-ne) maddeleri yer almakta, ardından
‘bâbu’l-cîm ve’l-vâv’ başlığı gelmektedir.

10 Bkz.Kahhâle, Mu'cemu'l-Muellifîn, XII, 186-187.
Cüneyt Eren
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
160
4- Kelimenin Okunduğu Şekliyle Tertip Edilen Sözlüklerden
Kelime Arama
a) er-Râid (الـرائد (
Bu sözlük Cubrân Mes’ûd tarafından hazırlanmıştır. İlk defa
1964 senesinde neşredilmiştir. el-Merca‘ gibi kelimenin okundu-
ğu üzere tertip edilen sözlüktür. Diğer bir tabirle idgam açılmamış,
örneğin (ٌ
ِ َّكة
-bölü) ت ك ت) değil bölümünde) ت ك ك) kelimesi) ت
münde yer almıştır. Dolayısıyla kelimenin mastarı araştırılmadan
doğrudan alfabetik harf sıralaması gözetilmiştir. Ancak mezîd ve
illetli fiillerin mastarlarına da o kelimenin başında parantez içerisinde
işaret edilmiştir. Müellif mukaddimede sözlüğünün metodu
hakkında yaptığı izahatta bunun araştırmacıya kolaylık sağladı-
ğınız söyler 11.
Bu sözlükte örneğin ( إَ
َ َصر
ْت
نـ ( kelimesi klasik Arapça sözlüklerde
olduğu gibi kök tertibi esasına göre (َ
َ َصر
ن (babında değil kelimelerin
kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak ( أ ( harfi
grubunda ( َ
ْت
َ َّص) veَ ) ش َب إئـ
ْت
إئـ (kelimelerinden sonra gelir. Ardından da
َ َّض)
ْت
َ َف َك) ve) إئـ
ْتـ
إئـ (kelimeleri sıralanır12.
Yine bu babtan olmak üzere örneğin (ماعِ
ْت
اج (kelimesini klasik
kök tertibi üzere (َ
َع
َم
ج (grubunda değil harflerin alfabetik diziliş
esasına göre ( أ ( harfi grubunda (فَ َ
َل
ْتـ
َ) ve) إج
َم
َل
ْتـ
kelimelerinden) إج
sonra aramak gerekecektir13.
(لاروس المعجم العربى الحديث ) Larûs) b
Bu sözlük Halîl el-Cer tarafından hazırlanmıştır. Lügat bölü-
müne Muhammed Halil Paşa ve Hâni Ebû Muslih’in da katkıları
olmuştur. Muhammed eş-Şâyib de redaktesini yapmıştır. 1973
senesinde neşredilmiştir.
Bu sözlükte örneğin (َ
َ َفل
ْتـ
اح (kelimesi klasik Arapça sözlüklerde
olduğu gibi kök tertibi esasına göre (َ
َ َفل
ح (babında değil kelimelerin
kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak ( أ ( harfi

11 Cubrân Mesûd, er-Râid, 2. Bsk. Beyrut, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1968, s. 13.
12 Bkz. Cubrân Mesûd, er-Râid, 2. Bsk. s. 248.
13 Bkz. Cubrân Mesûd, er-Râid, 2. Bsk. s. 236.
Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 4
161
َ َفظ) grubunda
ْتـ
َ َّف) ve ) اح
ْت
اح (kelimelerinden sonra gelir. Ardından da
(َ
َ َفن
ْتـ
َفى) ve) اح
ْت
اح (kelimeleri sıralanır 14.
Yine bu babtan olmak üzere örneğin ( زيِ
َ
ْو
الأح ( kelimesini klasik
kök tertibi üzere ( َ
ً َاز
ْ ح – زا
َو
ح ( ُ◌ grubunda değil harflerin alfabetik diziliş
esasına göre ( أ ( harfi grubunda ( ِ
َذ
ِري ) ve) الأح ي ْو
َ
ْو
الأح ( kelimelerinden
sonra aramak gerekecektir15.
III. Sonuç
Sözlük kelime olarak Arapça mu‘cem, kâmûs veya lügat kelimeleri
ile karşılanan; bir dilde yer alan kelimenin öncelikle birincil
daha sonra da gelebilecek diğer anlamlarını, farklı telif
edilme gayelerine matuf olarak deyim veya cümle içinde söyleyiş
ve yazılış şekillerini, kelimenin iştikakını, kökünü, bunların telaffuz
ve başka unsurlarla meydana gelen söz ve anlamlarını bazen
de örneklendirerek veren çalışmalardır.
Arapça sözlük kullanımı için dili meydana getiren isim, fiil,
zamir gibi kelime sınıflarını ve bunların aldıkları fiil çekimleri ve
ismin halleri gibi durumlarını ele alan biçim bilim diyebileceğimiz
morfoloji alt yapısını sağlam oluşturmak gerekir.
Mâlum olduğu üzere Arapça sözlükler kelimenin iştikaklarından
arınmış aslî harflerini esas alarak tertip edilmiş olduklarından,
Arapça bir sözlükten herhangi bir kelime aranacak olursa
öncelikle o kelimenin aslî harflerinin bulunması gerekir. Bu bağ-
lamda araştırmak istediğimiz kelimemiz ‘cem‘i’ ise ‘müfred’ haline,
‘muzari’, ‘emir’, ‘masdar’ veya ‘müştak’ kelimelerden ise zâid
harflerinden arındırılarak ‘mazi’ fiil kipine çevrilir. Yaptığımız bü-
tün bu işlemler kelimenin aslî unsurunu ortaya çıkarmamız içindir.
Örneğin: (،يكتب، كتاتيبٌ،
ة
َ
ب
َ
(كاتبون،كاتبات يكتبون، اكتب، الكتاب،كتبه، ْ كتبت،كتابان، ُكتَّاب، َكت
gibi farklı kiplerde gelmiş olan bütün bu kelimelerin aslî unsuru
َ َب)
كت ( َfiil kökü olup sözlükten bu aslî harflere indirgedikten sonra
ancak arama yapabiliriz.

14 Bkz. el-Cer, Halîl, Lârûs, Mektebetu Larous, Paris, 1973, s. 31.
15 Bkz. el-Cer, Halîl, Larûs, s. 37.