239
Özet
1951’den bu yana İmam Hatip Liselerinde çeşitli ders kitapları okutulmuştur. Baş-
langıçta pek çok eksikliklere sahip olan Arapça ders kitaplarında bir takım eksiklikler
hala mevcut olsa da aşamalı olarak iyi bir noktaya gelinmiştir. Ders kitaplarında yaşanan
gelişme diğer ders materyallerinde de kendini gösterir. Ancak tarihi süreç içerisinde
günümüze değin Arapça derslerinde göze ve kulağa hitap eden materyallerin kullanımı
arzulanan seviyede değildir. İmam Hatip Liselerinde bir öğretim ortamı olarak sınıflar
geçmişte de günümüzde de genel itibarıyla dil sınıflarında olması gereken vasıflara sahip
olamamıştır.
Anahtar Kelimeler: İmam Hatip Liseleri, Öğretim, Ders Kitapları, Öğretim materyalleri,
sınıf.
The Development Process of Teaching of Arabic Language in Imam Hatip High
Schools in Terms of Textbooks and other Instructional Elements
Abstract
In Imam Hatip Schools since 1951, a variety of text boks were read. Altough a number
of shortcomings stil exist The Arabic Textbooks which had many deficiency initally, a
good point was reached gradually. The development of textbooks manifests itself in the
other teaching materials also. İn the historical process but until now, The use of materials
that appeal to the eye and the ear is not a desirable level in the Arabic courses. Classes in
the Imam Hatip High School didn’t equipped with features that should be in the language
classes in the past, also the case for today is not different from the past.
Key Words: Imam Hatip High Schools, Teaching, Textbooks, teaching materials,
class.
DERS KİTAPLARI VE DİĞER ÖĞRETİM UNSURLARI
AÇISINDAN İMAM HATİP LİSELERİ’NDE
ARAPÇA ÖĞRETİMİNİN GELİŞİM SEYRİ
*) İstanbul Eyüp İmam-Hatip Lisesi Arapça Öğretmeni
(e-posta: sosimsek@hotmail.com)
Sultan ŞİMŞEK (*)
EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 16 Sayı: 50 (Kış 2012)
240 / Sultan ŞİMŞEK EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Giriş
Bin bir zahmet ve zorluklarla kurulan İmam Hatip Liseleri ilk yıllarında daha çok
ayakta kalabilmeye ve varlık göstermeye çalışırken, müfredat, ders kitapları ve öğretim
materyalleri açısından tam bir yokluk yaşamıştır.1 Önce okullar açılmış ve gerek öğretim
programları gerekse ders kitapları uzun yıllara yayılan bir süreç içerisinde hazırlanabilmiştir.
Tarihî Süreç İçerisinde Arapça Ders Kitapları
İmam Hatip Liselerinin ilk kurulduğu yıllarda Diyanet İşleri Başkanlığı ve Milli Eğitim
Bakanlığı tarafından aceleyle hazırlanmış bazı kitaplar takip edilmiş, dilbilgisi konularında
genelde öğretmenler kendileri not tutturmuştur.2 1985 yılına kadar dilbilgisi ayrı
bir kaynaktan, metin dersleri de ayrı bir kaynaktan işlenmiştir.
1985’e kadar devam eden bu durum Milli Eğitim Bakanlığı’nın Arapça öğretimi için
kitaplar hazırlattırmasıyla son bulmuştur. Bu dönemde yazılan kitaplarda daha önceki
dönemde okutulanlar göre pek çok yeniliğe rastlanmaktadır. 1985’den 1998’e kadar orta
kısımda Ta’limu’l-luğati’l-arabiyye ve Lise kısmında el-Luğati’l-Arabiyye isimli kitap
serileri okutulmuştur (Soyupek, 2004:282). Orta kısımda okutulan kitap serisinde ayrıntılı
gramer bilgisine girilmeden, dil, diyalog ve metinler vasıtasıyla yapılan etkinliklerle
kazandırılmaya çalışılmıştır. Dilbilgisini metin içerisinde vermeyi hedefleyen tadil metodu
uygulanmıştır. Bu kitaplarda kulak – dil alışkanlığı metodu benimsenmiştir.
Genelde olumlu eleştiriler almış olan orta kısım kitaplarının aksine lise kitaplarından
verim alınamamıştır. Lise kısmında okutulan Arapça Ders kitaplarında dilbilgisi- çeviri
yöntemi esas alınmış, gramer eğitiminde esas kurallar kısaca geçildiği halde, tali meseleler
teferruatlı bir şekilde anlatılmıştır.
Kitaplar üzerinde yapılan incelemelerde üniversitelerde okutulan Ali el- Cârim’in
“Kitabu’n-Nahvi’l-vâdıh” ve Mustafâ el-Galâyînî’nin “Câmiu’d-durûsi’l- arabiyye”
adlı eserlerinden alıntılar yapıldığı ve bunların bir kısmının da hatalı olduğu tespit edilmiştir.
Bu kitapların, öğrencileri bırakın öğretmenleri bile zorlayacak nitelikte ağır ve
teferruatlı olmaları nedeniyle öğrencileri Arapça’dan soğutmakta olduğu bilgileri çeşitli
kaynaklarda zikredilmektedir (Soyupek, 2004: 284, 286).
1999-2006 yılları arasında Hazırlık sınıfı uygulamasıyla birlikte İmam hatip liseleri
için Prof. Dr. Mehmet Zeki Aydın başkanlığındaki bir komisyon tarafından yeni bir kitap
seti oluşturulmuştur. Hazırlık sınıfı kitabı dönem başına iki kitap olarak hazırlanmıştır.
Hayatın içinden günlük diyaloglara yer verilen bu kitaplarda dilin bir meleke olarak kazandırılması
hedeflenmiş, doğrudan dilbilgisi konularına yer verilmemiştir. Ayrıca bu
kitaplar önceki dönemdekilere nazaran görsel açıdan daha zengindir.3 Bu dönemde hazır-
1) İmam Hatip Liselerinin ilk olarak “ İmam Hatip Okulları” adıyla açıldığı yıllarda neler yaşandığını
dair ayrıntılı bilgi için bkz. Yorulmaz, 2011: 137-162; Ünsür, 2005.
2) Bu süreçte kaynaklarla ilgili yaşanan sıkıntılar ve okunan eserler hakkında şahitlerin dilinden
ayrıntılı bilgi için bkz., Öcal, 2008:2/ 567, 577.
3) Ayrıntı için bkz. Aydın, Işkın, Yavuz, Kelebek (2004); ( 2006).
241 DERS KİTAPLARI VE DİĞER ÖĞRETİM UNSURLARI AÇISINDAN
İMAM HATİP LİSELERİ’NDE ARAPÇA ÖĞRETİMİNİN GELİŞİM SEYRİ
lık sınıflarında takip edilen bu usul lise 1-2-3 kitaplarında kendini göstermemekte olup,
gramerin ayrıntılı işlendiği bir yöntem görülmektedir.
Hazırlık sınıfı uygulanmasının kalkmasıyla bir ara Nusrettin Bolelli ve Nedim Yılmaz
tarafından hazırlanan kitaplar takip edilmiş ve daha sonra yeni program uyarınca Prof. Dr.
Emrullah İşler’in başkanlık yaptığı bir komisyon tarafından 2006-2007 eğitim öğretim
yılından aşamalı başlayarak yeni bir kitap serisi hazırlanmıştır. Bu kitap serisinde ders kitabının
yanı sıra ilk olarak öğretmen rehber kitabı, çalışma kitabı ve cd’ler yer almaktadır.
Hali hazırda okutulan bu kitaplar iletişimci ve öğrenci merkezli yaklaşım esasına dayalı
olarak hazırlanmış olup gerek içerik gerekse görsellik açısından önceki kitaplara nazaran
çok daha iyi ve sistematik bir yapıdadır. Bu kitap serisinin 9. ve 10. Sınıf kitabında ünite
sayısı ders saatlerinin çok üstünde olması ve bir eğitim öğretim yılı içerisinde bitirilmesinin
mümkün görünmemesi nedeniyle öğretmenler tarafından eleştirilmektedir. Ayrıca
12. Sınıf metinleri lise öğrencisinin seviyesine göre ağır bulunmakta, bu tür metinlerin
yüksek öğretimde okutulması gerektiği dile getirilmektedir. Bu kitaplar bir takım eksiklikliklere
sahip olsa da ve bazı eleştirilere maruz kalsa da tarihsel süreçte yer alan kitaplar
ele alındığında Arapça Ders kitabı noktasında çok iyi mesafeler kat edildiğini söylemek
mümkündür. Ayrıca bu kitap seti yöneltilen eleştiriler dikkate alınarak ve 2011 Arapça
öğretim programı uyarınca gerekli düzenlemeler yapılarak yine Prof. Dr. Emrullah İşler
başkanlığındaki bir komisyon tarafından tekrar yayına hazırlanmaktadır.
Gerek öğretim programlarında gerekse ders kitaplarında meydana gelen bu olumlu
gelişmeler uygulamada ne gibi olumlu sonuçlar vermiştir? Asıl üzerinde durulması
gereken husus budur. Şunu ifade etmek gerekir ki Arapça dersine giren öğretmenlerin
pek çoğu dilbilgisi çeviri metoduna göre Arapçayı öğrenmiştir. Ve Arapça dersine giren
öğretmenler arasında öğrendiği şekilde öğretme yaygın eğilimi vardır. Mesela son hazırlanan
İmam Hatip Liseleri Arapça Ders kitaplarının öğretmen kılavuz kitabında kitabın
işleniş tarzı açıklanırken, öğretmenlerden asla metinleri tercüme etme yoluyla işlememeleri,
okuma, dinleme çalışmalarından ve çeşitli materyallerle yeni kelimelerin üzerinde
Arapça konuşarak durulduktan sonra, metnin ana fikrinin kavratılması tavsiye edilmiştir
(İşler, Suçin, Doğru, Demirci, Satır, Köseoğlu, 2011a: IX-XI) Oysa istisnalar dışında yaygın
uygulamalarda metin derslerinde çoğunlukla tercüme yöntemi kullanılmakta, hatta
metinler tam harekeli ve cümle cümle tercüme edilmiş bir şekilde öğrencilere verilerek
Arapça dersi yeni bir dil kazanmaktan daha çok bir sınıf geçme vasıtası haline dönüş-
türülmektedir. Yine aynı kitapta öğretmenlere derste ana dile müracaat etmemeleri ve
derslerini Arapça anlatmaları tavsiye edilmektedir. (İşler, 2011a: IX-XI) Ancak yapılan
araştırmalara göre bu tavsiyeler ülkemizde Arapça dil eğitiminde muhadese konusunda
var olan sıkıntılardan dolayı tam olarak sınıf içinde uygulanamamaktadır.
Şunu belirtmek gerekir ki gerek öğretim programları gerekse kitaplar ne kadar dil
öğretiminde genel geçerliğini kanıtlamış olan modern yöntem ve tekniklerle hazırlanırsa
hazırlansın, bu yöntemlerin dili ve kitapların uygulanış tarzı bütün Arapça dersi veren
öğretmenlere seminerler halinde tanıtılmadığı sürece istenen faydalar ve nitelik artışı elde
edilemeyecektir.4
4) Bu hususlarda İmam Hatip Liselerinde tarihsel süreçte yaşanan sorunlar ile ilgili ayrıntılı bilgi için
bkz. Cangir, 2002.
242 / Sultan ŞİMŞEK EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Diğer Öğretim Materyalleri
60 yıllık tarihi süreç içerisinde İmam Hatip Liselerinde Arapça öğretimi üzerine yapılan
tezler ve anket çalışmaları göstermektedir ki, Arapça dersine giren öğretmenlerin
büyük bir çoğunluğu genel itibarıyla ders kitabı ve tahta dışında araç gereç duyu organlarına
hitap eden materyal kullanma hususunda istekli değildir. (Soyupek, 2004; 295). Buna
gerekçe olarak öğretmenlerin çoğu, okullardaki teknik donanımsızlığı göstermektedir.
Ancak belki on yıl öncesi için geçerli olabilecek bu gerekçeler günümüzde teknolojinin
ilerlemesiyle geçerliliğini yitirmiştir.
2010- 2011 eğitim öğretim yılında sivil toplum kuruluşları ve Din Öğretimi Genel
Müdürlüğü işbirliği ile İmam Hatip Liseleri’nde uygulanan bir proje kapsamında
İstanbul’daki bütün İmam Hatip Liseleri’ne 500 adet her seviyeden orijinal Arapça hikâ-
ye kitabını ve 100 adet çizgi film ve sinema filmini içeren Model Arapça kütüphanesi kazandırılmıştır.
Aynı uygulama 2011-2012 eğitim öğretim yılında ise Türkiye genelindeki
50 İmam Hatip Lisesinde yapılmıştır. Ancak buna rağmen derslerde video, ses dosyaları
ve görsel malzemeler istenilen yoğunlukta kullanılmamaktadır. Arapça eğitiminin kalitesini
artırmakta büyük bir öneme sahip olan materyallerle dolu ve el altında bulunan bu
kütüphaneler pek çok İmam Hatip Lisesi’nde aktivite dahi edilememiştir. Oysa değişik
araç gereçlerle renklendirilecek ve desteklenecek bir ders öğrenciler için daima hatırlanır
olma özelliğine sahip olacak ve öğretim sürecinin niteliğini artıracaktır.
Görselliğin hayatın her alanına hükmettiği çağımızda yeni yetişen nesiller de görsellik
içermeyen öğretim ortamlarından kolayca sıkılabilmektedir. Bu nedenle bir Arapça öğ-
retmeninin girdiği sınıflarda Arapça konuları, kelime ve cümle kalıplarını görsel öğelerle
desteklemesi verimli ve kalıcı sonuçlar elde etmesi bakımından son derece önemlidir.
Öğretim Ortamları
Kurulduğundan günümüze kadar bazı istisnai dönemler haricinde halkımız İmam Hatip
Liseleri’ne yoğun bir şekilde rağbet etmiş ve bunun neticesinde ideal dil sınıfı sayısı-
nın çok üstünde kalabalık sınıflar oluşmuştur. Bütün şartlar en iyi şekilde hazırlansa bile
çok kalabalık sınıflarda dil öğretiminde başarının sağlanması oldukça zordur. Bununla
ilgili yapılan planlama ve araştırma geliştirme çalışmalarında gerekli tedbirlerin alınması
gerekmektedir. Dil öğreten okullarda bütün sınıfların teknik alt yapıya sahip olmaları
gerekir. Ancak bu başarılamıyorsa bile her türlü teknik imkanın bulunduğu, dinleme ve
izleme çalışmalarının rahatlıkla yapılacağı bir dil sınıfının oluşturulması ihmal edilmemesi
gereken bir husustur.
Sınıfların tablolar ve öğrenci etkinlikleriyle zenginleştirilmesi dil öğretimini daha
zevkli hale getirecektir. Ayrıca dil öğretimi sadece sınıf ortamına hapsedilmemeli öğrencilere
zaman zaman gerçek hayat ortamında deneyimler yaşatılmasını sağlayacak etkinliklere
önem verilmelidir.
Sonuç
İmam Hatip Liseleri’nin Arapça öğretimi açısından tarihine bakıldığında ilk kuruluş
yıllarından başlayarak uzun bir periyotta ders kitapları ve diğer ders materyalleri açısın-
243 DERS KİTAPLARI VE DİĞER ÖĞRETİM UNSURLARI AÇISINDAN
İMAM HATİP LİSELERİ’NDE ARAPÇA ÖĞRETİMİNİN GELİŞİM SEYRİ
dan büyük sıkıntılar yaşanmıştır. Ancak kitaplar ve çeşitli materyaller gün be gün geliştirilmiş
ve belirli oranda müspet bir seviyeye ulaştırılmıştır. Günümüzde öğrencilere
yönelik sözlükler, kelime kartları, dilbilgisi, pratik Arapça, bağlaçlar ve kelimeler alanında
hazırlanan afişler ve model kütüphaneler gibi materyaller her geçen gün artmaktadır.
Şimdi sıra, iyi yapılanmış ders programları içerisinde, bunların bilinçli kullanımına rehberlik
edecek, dil öğretiminde her türlü yöntem ve teknikten haberdar öğretmenlerde ve
bu sürece şevkle katılacak öğrencilerdedir.
Kaynakça
Aydın, M. Z., Işkın, G.S , Yavuz, G., Kelebek, M. (2003a). İmam Hatip Liseleri İçin Arap-
ça 9. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
----------- (2003b). İmam Hatip Liseleri İçin Arapça 10. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları.
----------- (2004). İmam Hatip Liseleri Arapça Hazırlık II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları.
----------- (2006a). İmam Hatip Liseleri Arapça Hazırlık I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları.
Aydın, M. Z; Yavuz, G., Kelebek, M. (2006). İmam Hatip Liseleri Arapça 11. Ankara:
Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Cangir, M. (2002). İmam Hatip Liselerinde Arapça Öğreniminde Karşılaşılan Sorunlar.
(Yüksek Lisans Tezi). Ankara.
İşler, E., Suçin, M. H. Doğru, E. Demirci, S. Satır, T. G., Köseoğlu, A. (2011a). İmam
Hatip Liseleri 12. Arapça Öğretmen Kılavuz Kitabı. Ankara: Milli Eğitim
Bakanlığı Yayınları.
----------- (2011b) İmam Hatip Liseleri 11. Arapça Öğretmen Kılavuz Kitabı. Ankara:
Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
----------- (2011c). İmam Hatip Liseleri 12. Arapça Ders Kitabı. Ankara: Milli Eğitim
Bakanlığı Yayınları.
----------- (2011d). İmam Hatip Liseleri 11. Arapça Ders Kitabı. Ankara: Milli Eğitim
Bakanlığı Yayınları.
Öcal, M. (2008). Tanıkların Dilinden Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimi ve Dînî Hayat,
I-III. İstanbul: Ensar Neşriyat.
Soyupek, H. (2004). II. Meşrutiyet’ten Günümüze Türkiye’de Arapça Öğretimi. (Doktora
Tezi). Isparta.
Ünsür, A. (2005), Kuruluşundan Günümüze İmam Hatip Liseleri. İstanbul: Ensar Neş-
riyat.
Yorulmaz, H. (2011). Bir Neslin Öncüsü Celal Hoca. İstanbul: Hat Yayınevi.