FÂRÂBİ'NÎN PERİ HERMENEİAS MUHTASARI
MÜBAHAT KÜYE L
İslâm felsefe tarihiyle ilgili sahada yapılan son yarım yüzyıllık araştırmalar
İslâm âleminde yetişen ilk filozofun Fârâbî olduğunu göstermektedir 1
.
Yunan ilim ve felsefesini İslâm âlemine kazandırmış olan büyük çeviri faaliyetinden
sonra yetişen Fârâbî'nin İslâm âleminde ilk filozof sıfatiyle işgâl
etmiş olduğu yer el-Kindî münasebetiyle tartışma konusu olmuş olsa bile, çağ­
daş araştırıcıların Fârâbî lehine varmış oldukları sonuçlar hemen hemen kesinleşmiş
gibidir2
. Bununla beraber, Fârâbî'nin İslâm âleminde "Muallim-i
Sânî" olarak işgal etmiş olduğu yer, bazen, İbn-i Rüşd lehine şüphe davet
etmiştir 3
. Fakat, hal ne olursa olsun, onun eserlerinin lâtince ve ibranî tercü­
meler yoluyla Büyük Albert, Aegidus Romanus, Gratiedeo Esculano, Pierre
de St. Amour ve Aquino'lu St. Thomas'a ve İbn Abigdor, İbn Maymun gibi
Orta Çağ yahudi filozoflar kanalıyle de Spinoza'ya ve dolayısıyle Avrupa dü­
şüncesine yapmış olduğu önemli tesir son zamanlarda ilim adamlarının dikka-
1. Bk.G. Sarton, İntroduction to the History of Science, I,S. 628, Baltimore, 1927 WilliamWilkins,
2. İ.Madkour, La Place d'al-Fârâbî dans l'Ecole Philosophique Musulmane, S. VII,
219, Paris, 1934 Vrin, 3. Khalil Georr, Bibliographie Critique d'al-Fârâbî, Suivie de deux textes
inédits sur la logique, accompagnée d'une traduction française et des notes, S. 3, Paris 1954,
Dactylographiée (Sorbonne Kütüphanesi, Reserve, W. 1945, 141, 4°), 4. Aydın Saydı,
Fârâbî'nin Tefekkür Tarihindeki Yeri, Belleten, XV, 57, 1951, S.47.
2. Bk. Nicholas Rescher, Al-Kindî. An annotated Bibliography, S. 11-12, Pittsburgh 1964,
University of Pittsburgh Press.
3. Dama d Ibrahim Paşanın gözde ilim adamlarından olup,Eyyüp Medresesinde hocalık yapmış
olan Es'ad el-Yanyâvî bu şüpheyi izhar etmiştir. Es'ad Efendi, kendi ifadesiyle, gerek Abbasîler
Devrinde yapılmış olan bazı tercümelerin Yunanca asıllarına uymadıklarını görerek,gerekse
Aristoteles'i Fârâbî ve İbn-i Sina'nın hatalarından kurtarmak için, Devlet-i Aliyyenin kulu olan
bazı yunanlı ilim adamlarından faydalanmak suretiyle, Aristoteles'in Mantıkiyyât, Tabiiyyât
ve İlâhiyyât ile ilgili eserlerim tercüme etmiştir. Bk. Şarh al-Anvar, Ayasofya-2568, lb , müellif
hattı. Diğer nüshalar için Bk. Mubahat Türker, Fârâbî'nin Şerâ'it ul-Yakîn'i, Araştırma, I,1964,
S.151, Es'ad Efendi'nin kanaatine göre, felsefede gerçekten Muallim-i Sânî olan Fârâbî değil,
fakat İbn-i Rüşdtür. Bk. Es'ad Efendi-1936, 6b. Krş. aynı yer.
2 MÜBAHAT KÜYEL
tini çekmiş4
ve onları Fârâbî incelemelerine teşvik etmiştir 5
. Hattâ, araştırıcı­
lar arasında bir "Fârâbî Modası"ndan bile bahsetmek mümkün görünmektedir.
Bu dikkat ve tecessüse rağmen, ilim adamları Fârâbî'nin eserlerinin bü­
tününü veren bir "Fârâbî Külliyatı"ndan mahrum bulunmaktadırlar. Üstelik,
bir "Fârâbî Külliyatı" meydana getirme işi bir programa bağlanmış da
değildir. Halbuki bir "İbn-i Rüşd Külliyatı", daha doğrusu bir "Corpus Commentarium
Averrois in Aristotelem" meydana getirme işi Mediaevel Academy
of America tarafından çoktan bir programa bağlanmıştır 6
. Bu programın gerekli
kılmış olduğu çalışmalar müsbet sonuçlarını vermektedir 7
. Yazma eserleri
bakımından çok zengin ,adeta rakipsiz olduğu malûm olan memleketimiz
kitaplıklarında birlik halinde tarama yapmak ve çalışmak suretiyle, sonra,
memleket dışındaki kütüphanelerle ve ilim adamlarıyle işbirliği tesis ederek.
bir "Fârâbî Eserleri ve Türkçe Çevirileri Külliyatı" teşkil etme yoluna gidilmesi
mümkündür ve çok arzu edilir
8
. Herhalde bu külliyatı meydana getirme
4. Etienne Gilson, daha 1926 da Harward'da toplanan uluslararası Felsefe Kongresinde
L'Etude des Philosophes Arabes et son Rôle Dans l'Interprétation de la Scolastique isimli tebliğinde,
İslâm filozoflarının lâtince tercümeler yoluyle Avrupaya yapmış olduğu önemli tesirden bahsetmiş
ve bir an evvel bu lâtince tercümelerin tekrar neşredilmesi zaruretine işaret etmiştir. Kr.
Anawati, Philosophie Médiévale en Terre d'İslam, MİDEO, 5,1958-1959, Dâr el Ma'ârif, S. 222;
Fârâbînin Şerâ'it el-Yakîni, S. 153.
5. Etienne Gilson, İslâm Felsefe Tarihinde yapılacak en önemli işin, ilkin, el-Kindî, Fârâbî
ve İbn-i Sina'nın eserlerinin neşri olduğunu söylemiş, bunun fevkalâde zarurî bulunduğuna işaret
etmiştir. Ona göre elde İslâm filozoflarının metinleri olmadan ne St. Thomas'yı, ne Duns
Scotus'u anlamaya imkân yoktur. Bk. Anawati, Philosophie...,S.217. Gilson'un işaret etmiş olduğu
bu cihet SİEPM nin III. Milletlerarası Kongresinde teyit edilmiştir. Bk. Gerard Verbeke,
Les Sources de la Pensée Mediévale, S.749, (La Filosofia delia Natura nel Medioevo içinde), 1966
Sociétà Editrice Vita e Pensiero, Milano.
6. H. Wolfson, Plan for the Publication of a Corpus Commentariurn. Averrois in Aristotelem
Submitted to the Medieval Academy of America, Speculum,VI, 421-424, 1931 Georr, Bibl. Cri.,
S.l. Gilson'un ifade etmiş olduğuna göre, Wolfson, bu programı Gilson'dan müstakil olarak teklif
edip yürütmüştür. Bk. Phil. Med., S. 222 Krş. Wolfson, A Revised Plan, Speculum, 1963,
38, 88-104.
7. "Corpus Commentariurn Averrois in Aristotelem" içinde, meselâ, şunlar yayınlanmıştır:
Averroes Cordubensis: Compendia Librorıım Aristotelis qui Parva Naturalia Vocantur, Rec.
Aemilia L. Shields, ad H.Blumberg, Mass. 1949; Commentariurn Magnum in Aristotelis de
Anima Libros, Rec. F.Stuart Crawford, Cambridge, Mass. 1953; Commentariurn Medium in
Aristotelis De Generatione et Corruptione Libros, Rec. F.H. Fobes et S. Kurland 1956. Krş.
Türker. Fârâbînin Şerâ'it ul-Yakîn'i, S. 152.
8. Anawati'nin İslâm Felsefesiyle uğraşan ilim adamları arasında 1958 de yapmış ve Mİ­
D EO da neşretmiş olduğu anketin sonuçlarına göre, değil sadece bir tek filozof hakkında, fakat
bütün İslâm felsefesi sahasında yapılacak bu çeşit bir işbirliği çoğunluk tarafından şükranla kar­
şılanmış ve desteklenmiştir. Corbin gibi bazı ilim adamları da septik davranmışlardır. Bk. Phil.
Med., S.203-204. Père Anawati'nin bu teşebbüsü beş altı yıl gibi kısa bir zaman fasılasıyla başka
bir yönden Gérard Verbeke tarafından tekrarlanmış, o da müsbet karşılanmıştır. Krş. not 5 ve 10
FÂRÂBÎ'NİN PERİ HERMENEİAS MUHTASARI 3
işi, türlü vesilelerle belirtmiş olduğumuz gibi, belki herkesten çok Türk aydınlarına
düşerdi. Şimdiye kadar bu meselenin çözülememiş olmasında, başta,
Fârâbî hakkındaki ilmî araştırmaların bir programa bağlanmayıp tesadüfe
terkedilmesi olmak üzere, meselâ, filozofun eserlerinden bazılarının şüpheli
olması, kütüphane kayıtlarının mühmel durumu, filozofun üslûbunun çetin
olması gibi muhtelif sebepler bulunabilir
9
. Durum ne olursa olsun, bir dü­
şünürün fikir yapısından bahsedebilmek için, ilkin onun eserlerinin ortaya
konulması bir metodoloji zarureti olduğundan, Fârâbî'nin kayıp zannedilen
eserlerini, ele geçtikçe, onun düşüncesini aydınlatmak ve sisteminin bütü­
nünü meydana çıkarmak gayesiyle yayınlamak ve dilimize çevirmek gerekmektedir.
Bu düşünceyle biz, onyıldan beri Fârâbî'nin bilhassa mantık konusundaki
eserleriyle meşgul olduk1 0
; ve onun Tavti'a fi'l Mantık, Fuşûl
Yuhtacu İleyhâ fi Şına at el-Mantık11
,
9. Bk. Sayılı, Fârâbî, S.27; M.T.d'Alverny, Les Traductions des Philosophes Arabes S.
314, Ex . de "Fonti del Medieovo Europa", Roma, 1954, Tip. del Senato del Doff, G, Bardi; M.A.
Marhaba, İ hşâ'al-'Ulûm , S.2, Paris 1954 Thèse dactylographiée, Sorbonne, W. 1954 (49), 4°,
Kış. Mubahat Türker, Fârâbînin Bazı Mantık Eserleri, S. 166, DTCF Dergisi, XVI, 3-4, 1958.
10. Genel olarak İslâm Felsefe Tarihinde, özel olarak da İslâm Mantık Tarihinde mevcut olan
ve filozofların orijinal eserlerinin tanınmamasından ileri gelen büyük boşluğun o eserlerin kritik
edisyonlarını yapmak suretiyle doldurulabilmesi gayesiyle, son sekiz on yılda fiilen başlamış
olan faaliyet gitgide hızını artırmış ve ilim adamlarını daha yakından ilgilendirmeye başlamış­
tır. Bu konuyla ilgisi bulunan ilim adamları arasında yapmış olduğu anketin sonuçlarını SİEPM
nin 1964 de İtalyada toplamış olduğu III. Milletlerarası kongresinde açıklayan Gérard Verbeke
şunları söylemiştir: "Şimdi 12 ve 13. sorulara geçelim: Batıdaki felsefî düşüncenin arap ve yahudi
kaynaklarının incelenmesi hususunda başlıca neler gerçekleştirilmiştir ve boşluklar nelerdir?
Bu incelemeyi gelecekte yöneltmek maksadıyle ileri sürülebilecek fikirler nelerdir? Bu sahada
bir çok ilgi çekici fikirler ileri sürülmüştür. Père Callus'a göre Fârâbî, İbn-i Sina, İbn-i Rüşd,
Gâzâlî, İbn Cabirol ve İbn Meymûn gibi büyük filozoflar hakkında, daima, vesikalara dayanan
sağlam çalışmalara sahip değiliz, Orta Çağcıların çoğu sâmî dilleri bilmemektedirler... Mlle Goichon
da yazmaların aranması ve metin neşrinin zarureti üzerinde durmaktadır:Mademki,bu,daha
sonraki araştırmaların temelini teşkil edecektir,ortada şaşılacak bir şey yoktur.... Père Nogalez'in
teklifi birkaç tamamlayıcı mülahazayı davet etmektedir. Mlle Goichon Kahirede arap birliğinin
yapmış olduğu şeyi hareket noktası olarak almayı tavsiye ediyor ve Mlle Türker'in yapmış oldu­
ğu neşir faaliyetlerini hatırlatıyor... . "Bk.G. Verbeke, Les Sources de le Pensée Médiévale, S.
752-753, La Filosofia delia Natura Nel Medioevo içinde 1966, Millano
11. Bk. DTC F Dergisi, XVI, 3-4, 1958 Tavti' a ve Fuşi l Dumop (Cambridge) tarafından
İslamic Quarterly, II, 4, 1955, 266-274, de Hamidiyye 812 yazması üzerinden neşredilmiştir.
Halbuki biz onu Hamidiyye-812, Emane t Hazinesi ve Feyzullah Efendi nüshaları üzerinden
neşrettik. Bu bakımdan H.Mushtak'ın şu sözünü zikre değer buluyoruz: "This Risâlah has
since then been republished in a new and better edition by Mubahat Türker of the University of
Ankara " Bk. H.Mushtak Al-Fârâbi's Rişâlah On The One and the Many, S.7, Summer 1960,
Merton College Oxford (Basılmamış Tez)
4 MÜBAHAT KÜYEL
Kitâb el-Kıyâs el-Şağîr12
ve Şerâi'it el-Yakîn13 ini yayınladık. 'İbare Şerhi'ni üç
yazma üzerinden mukabele ederek yayıma hazırladık, bu eser Türk Tarih Kurumu
Yayınları arasında çıkmak üzeredir. Ayrıca, Fârâbî'nin yakın veya uzak
talebelerinden Yahya b.'Adî'nin mantıkla ilgili Hidâyet li Men Tâha ilâ's-Sebîl
in-Necât14
mı, İbn Meymûn'un ise M akala fî Şınaat-il Mantık15
ını gerekli
açıklamalar ile birlikte yayınladık. Mantıkla ilgili bu eserlerin hepsini ayrıca
türkçeye çevirdik.
Fârâbî'nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi veren en eski kaynaklar,
bilindiği üzere, Fihrist, 'Uyun el-Enba, ve İbar el-'Ulemâ'dır. Bu kaynaklarda
zikredilmiş olan Fârâbî'ye ait yüzden fazla eserden ancak bir kısmının 1890
lardan bu yana felsefe, ahlâk ve ilim sahalarında olmak üzere neşredilmeye
başladığı malûmdur 1 6
. 1890 lardan 1955 1ere kadar olan devrede Fârâbî'nin
mantık eserlerinin arapça asıllarından hemen hemen hiçbiri neşredilmemiş, hattâ
bu yüzden İslâm âleminde mantık hareketi en uygun örnek olan Fârâbî'ye
göre değil, fakat, İbn-i Sina'ya dayanılarak incelenmek zoru hasıl olmuştur 1 7
.
Buna karşılık Fârâbî'nin mantık eserlerinin lâtince ve İbranî tercümeleri, parça
halinde de olsa, arapça asıllarından daha önce yayınlanmış bulunmaktadır 1 8
.
Halbuki bilindiği üzere, Fârâbî "Mantık Sanatı"nın İslâm âleminde gerektiği
şekilde yerleşip, hakkıyle anlaşılmasına büyük hizmette bulunmuştur 1 9
. Bu
12. DTCF Dergisi, XVI, 3-4, Arapça metin ve türkçe tercüme. Fârâbînin bu eseri bizim
neşrimiz üzerinden İngilizceye çevrilmiştir: Bk. Nicholas Rescher, Al-Fârâbï's Short Commentary
On Aristotle's Prior Analitics, 1963 University of Pittsburgh Press USA.
13. Bk. Araştırma, I, DTC Fakültesi, 1963, S. 151-228.
14. Bk. DTCF Dergisi, XIV, 1956, 97-107, Arapça metin bizim neşrimiz üzerinden ingilizceye
çevrilmiştir: Bk. Nicholas Rescher-Fadlou Shehadi, Yahya b. 'Adî's Treatise "On the
Four Scientific Questions Regarding the Art of Logic, 572-579, Journal of the History of Ideas,
XXV, 4, Oct.-Dec , 1964, City University, New York. Krş. not: 20
15. DTCF Dergisi, XVIII, 1-2, Ocak-Haziran 1960, 9-64. İbn Meymûn'un bu mantık eserini
bizim neşrimiz üzerinden ibranî harfler ile 1966 da yayınlamak isteyen American Academy
for Jevish Research'e Fakültemiz tarafından gerekli müsaade verilmiştir.
16. Bu neşriyatı gerçekleştiren ilim adamları arasında Dieterici, Bouyges, Salman, Palencia,
Sayılı, Lugal, Badavî, Walzer, Rosenthal, Gabrieli, Dunlop, Muhsin Mahdi, Nicholas Rescher,
Efros gibi isimler ilk anda hatıra gelmektedir.
17. Bk.î.Madkour, L'Organon d'Aristote Dans le Monde Musulman, S. 9, Paris 1934 Maisonneuve
ve La Place d'al-Fârâbî Dans l'Ecole Philosophique Musulmane, S. 10, Paris 1034
Maisonneuve.
18. Msl. Bk. D.H. Salman, Fragments Inédits de la Logique d'al-Fârâbî, Revue des Sciences
Philosophiques et Théologiques, 1948, XXXII, 3, 223-225; N. Rescher, On The Provenance of
The Logica Alpharabii, S. 498-9, New Scolacticism, XXXVII, 4, October, 1963.
19. N.Rescher, Al-Fârâbi's On Logical Tradition, Studies in the History of Arabic Logic içinde
S.21, Pittsburgh 1963, Pittsburgh University Press.
• • .
FÂRÂBÎ'NİN PERİ HERMENEİAS MUHTASARI 5
yüzden, hem Aristoteles'ten sonra gelmek mânâsında "Muallim-i Sânî" adını
almış, hem de talebeleri arasında mantığı saadetin anahtarı mertebesine çıkaranlar
olmuştur 2 0
Fârâbî'nin mantık eserlerinin yakın zamanlara kadar yayınlanmamış
olmasının sebebi bilhassa bu eserlerin kaybolmuş olmasında aranmaktadır 2 1
.
Halbuki aslında güçlüğün önemli bir kısmı Doğudaki yazma kitaplıklarının
katologlarının tamamen yazılmamış olmasından ileri gelmektedir. Bu bakımdan,
Fârâbî'nin eserlerinin kaybolmuş olduğu sonucuna bu kitaplıkların nihaî
ve eksiksiz katalogları yapıldıktan sonra varılsa yeridir 2 2
. Netekim Prof.
Ateş İstanbul yazma kütüphanelerinde yapmış olduğu araştırmalar sonucunda,
Fârâbî'nin mantık eserlerinin arapça orijinal nüshalarının bir kısmını bulmuş­
tur 2 3
. Bu suretle Fârâbî'nin mantık eserlerine karşı son 25-30 yılda belirmiş
olan alâka birdenbire artmış ve son zamanlarda onun mantık eserlerinden
önemli bir kısmı yayınlanmıştır 2 4
. Bu yayınlar, hakkındaki incelemeler par-
20. Fârâbînin talebelerinden olup Yunan kültür mirasının tesbiti, nakli ve yayılmasında
önemli bir rol oynamış olan Yahya b.'Adî.yanlıuş yere ablâk kitaplarından biri sayılan bir mantık
eserine Sapmış Olan Kimseye Kurtuluş Yolunu Göstermek adını vermiş ve orada mantığı nazarî
sahada doğruyla yanlışı, amelî sahada ise iyiyle kötüyü ayırdeden bir âlet olarak tarif etmiştir.
Bk. M.Türker, Yahyâ b.'Adî ve Neşredilmemiş Bir Risâlesi, S.98, DTCF Dergisi, XIV, 1-2,
1956, Ankara. Bu neşre dayanılarak yapılmış ingilizce çeviri için Bk. not 14.
21. Bk.İ.Madkour, L'Organon, S.9; M. W. Rahman, Fârâbi's Theory of Dream, Islamic Culture,
S. 140, X, 1936; Georr, Bibl. Cri., S. 31; Adıvar, Fârâbî, İslâm Ansiklopedisi, S.454,1st.
1947, Maarif Bsm.; R.Walzer, İslamic Philosophy, History of Philosophy II, S. 144, London,
1953, Allen-Unwin.
22. Doğu yazma kütüphanelerinin ta m kataloğlarının yapılmamış olmasından dolayı kaybolmuş
zannedilen eserlerin bulunabileceği hakkında literatürde haklı bir ümit beslenmektedir.
Bk. Georr, Bibl. Cri.,S.2;Z.V.Togan, Tarihte Usûl, S.92, İstanbul 1950, Horoz Bsm.; M.T.d'AIverny,
Les Traductions des Philosophes Arabes, S.314;E.J.Rosenthal Averroes Commentary Plato's
Republic, S.l. Cambridge, 1956, University Press. Kütüphanelerin bu "viérge" durumunun
sadece Doğuya değil, fakat, Batıya da has olduğu fikri hususunda Bk. Salman, The Medieval
Latin Translations of Al-Fârâbî's Works, New Scolasticism, XIII, 3, 1939, 245-261 Washington;
A. Guillaume, Philosophy and Theology (The Legacy of Islam içinde) S.282, Oxford, 1931 (1945),
University Press.
23. Bk. Ahmet Ateş, Fârâbînin Eserlerinin Bibliyografyası, Belleten, XV, 57, 1951 S.
175-192, Ankara.
24. Steinschneider'in Fârâbî'nin eserlerinin bilhassa lâtince ve ibrânî çevirilerine dayanarak
hazırlamış olduğu temel incelemeden, yani, onun kritik bibliyografyasından sonra (Bk. alFârâbî,
St. Petersburg, 1869), Fârâbî incelemelerine ara verilmese bile (Meselâ Dieterici'nin yayınları),
Madkour'un La Place d'al-Fârâbî Dans l'Ecole Philosophique Musulmane isimli eserine
kadar bu konu uzun bir müdde t geniş olarak ele alınmamıştır. Fârâbî'nin mantıkçı cephesiyle
ilgili araştırmalar Harr y Blumberg(Alfârâbî's Five Chapters On Logic, Proceedings of the American
6 MÜBAHAT KÜYEL
makla sayılabilecek kadar az olan İslâm mantık tarihinde önemli bir boşluğu
dolduracak niteliktedir 2 5
. Bununla beraber, Fârâbî'nin yazmaları bilinen mantık
eserlerinin yayınlanması zarureti ortadan kalkmış değildir. Bu hususta İslâm
felsefesiyle meşgul olan ilim adamları görüş birliğine varmışlardır 2 6
; bu arada,
meselâ, J.Langhade, ön hazırlıklarını tamamladığı Fârâbî'nin Retorika Muhtasarı'nı
yayınlamak üzeredir2 7
. Prof. Muhsin Mahdi ise İranda bulmuş olduğu
Academy for Jevish Research, VI, 1934, 1935), H.G. Farmer (Who was the Author of the Liber
Introductorius in Artem Logica Demonstrationist, JRAS, 1934, S. 553-556), H.Bédoret (Les Premieres
Traductions Tolédanes de Philosophic Oeuvres d'alFârâbî, Revue Néo Scolastique de Philosophie,
41, 1938, S.80-97), Bignami Odier (Le Manuscrit Vatican, Latin 2186, Arch. d'Hist. Docl.
et Litt. du M A, IX, 1938, S. 133-166. "Flos Alfarabiis Secundum Sententiam Aristotelis" hakkında),
Salman (The Medieval Latin Translations of al-Fârâbî's Works ve Fragments Inedits),
Georr (Bibl. Cri.) Dunlop (Al-Fârâbî's Introductory Sections On Logic, İslamic Quarterly, II, 1955,
S.264-282; Al-Fârâbî's Eisegoge, İslamic Quarterly, 3, 1956-1957; Al-Fârâbî's İntroductory Risâlah
On Logic, islamic Quarterly, 3, 1957, 225-235; Al-Fârâbî's Paraphrase On The Catagories
of Aristotle, Islamic Quarterly, IV,4, 1958, 168-197 ve 521-54), Türker (Fârâbî'nin Bazı Mantık
Eserleri: Tavti'a, Fusûl, Kıyâs us-Sagîr, DTCF Dergisi, XVI.3-4, 1958, 165-286; Fârâbî'­
nin Peri Hermeneias Şerhi, Üç Yazma üzerinden TTK da basılmakta; Fârâbî'nin Şerâ'it ul
Yakîn'i, Araştırma, 1,1964, 151-228; Fârâbi'nin Kategoriler Şerhi'nden Fragmentler, Al-
''Amiri ve Kategorilerin Şerhleriyle İlgili Parçalar içinde, Araştırma, III 1965; Fârâbî'nin Burhan
Muhtasarı'ndan Fragment, Fârâbî'nin Şerâ'it ul-Yakîn'i içinde, S.213-221), Keklik (Fârâbî'nin
Kategoriler Kitabı, İslâm Tetkikleri, II, 2-4, I-XLVIII, İstanbul, 1960) ve Nicholas Rescher
(On the Provenance of the Logica Alfârâbii, The New Scolasticism, 37, 1963; A Nineth Century Arabic
Logicians On: İs existence a Predicate?, Journal of The History of Ideas, XXI, 1960, 428-430;
Al-Fârâbî On Logical Tradition, Journal of the History of İdeas, XXIV, 1963, 127-132; al-Fârâ­
bî's Short Commentary on Aristotle's Prior Analytics, English version made from Mlle Mubahat
Türker's Editions of the Arabic Text, Pittsburgh, 1963, Pittsburgh University Press) in incelemeleridir.
Ayrıca Bk. Nicholas Rescher, al-Fârâbî, An annotaded Bibliography, 1961, Pittsburgh
University Press, USA.
25. Bk. Simon van denBergh, Mantık maddesi, I.E.; Madkour, L'Organon, ve Mlle Goichon'un
İbn-i Sina incelemeleri. Bedevi, Organon'un arapça çevirilerinin neşrini bitirir bitirmez
bu eserin araplar üzerindeki tesirini ele almayı vaad etmiştir. Bk. Mantık Aristû, I, 32, Kahire,
1948, Dâr al-Kutub.
26. Bk. La Filosofia della Natura nel Medioevo Atti del III. Congresso internationale di
Filosofia Medioavele, 1966, Società Editrice vita e Pensiero, Milano.
27. R.P. Langhade'ın, bukonuyl a ilgili olarak bana yazmış olduğu mektuplardan ilgili yerleri
dercediyorum: "C'est sur le conseil du Père dominicain Georges Anawati et du Pere Michel
Allardquejevous écris. Je suis entrain, en effet,de travailler sur le commentaire del a Rhétorique
d'Aristote fait par Alfarabi, texte inédit que j'a i l'intention de publier. Je n'en ai trouvé que deux
MSS. et suis en train de rechercher actuellement s'il n'existeriait pas d'autres copies de cette
oeuvre. L'origine turque d'Alfarabi et les nombreuses études faites à son sujet en votre pays me
poussent à m'adresser à vous pour élucider cette question..." (21.1.64). ".... je vous fais parvenir
FÂRÂBÎ'NİN PERİ HERMENEİAS MUHTASARI 7
bir yazmaya dayanarak Fârâbî'nin Kitâb el-Kiyâs el-Kebîr'ini neşredecektir 2 8
.
Mantığın diğer ilimleri anlamakta bir âlet ilmi, bir giriş telâkki edilişi mantık
eserlerine yayında bir öncelik imkânı vermektedir. Netekim Lâle Devri ilim
adamlarından Es'ad Efendi de Tabi'iyyât ve İlâhiyyât bahislerini incelemek
istediği vakit, aynı gerekçeyle, ilkin, Mantıkıyyât bahislerini incelemek zorunda
kalmış ve bu gayeyle önce Aristoteles'in mantık eserlerini yunancadan
arapçaya çevirmiştir29
.
Fârâbî'nin hayatı hakkında bilgi veren en eski kaynaklardan Fihrist,
'Uyûn el-Enba, ve İhbar el-'Ulama dan bilhassa son ikisine dayanılarak Fârâ­
bî'nin eserlerinin gerek başlıklarını, gerekse, yazma nüshalarını bildiren bibliyografya
denemeleri yapılmıştır. Bunlar tarih sırasına göre şunlardır: Moritz
Steinschneider'in al-Fârâbî, Khalil Georr'un Bibliographie Critique des Oeuvres
d'al-Fârâbî, Prof. Ahmet Ateş'in Fârâbî'nin Eserleri Bibliyografyası ve
Prof. Nicholas Rescher'in An Annotaded Bibliography of al-Fârâbî isimli eserleri
3 0
. Bunlar arasında Steinschneider'in bibliyografyası Fârâbî'inin eserlerinin
ibrânî çevirilerinin nüshalarını, araştırıcıya her an karşılaştırma imkânı verecek
surette tasvir etmesi bakımından çok önemli bir yer tutar; ve hemen daima
hareket noktası teşkil eder. Çünkü, Fârâbî'nin eserlerinin önemli bir kısmı
tekrar arapça asıl metin teşkil edilebilecek bir sadakatle ibranî diline çevrilmiştir
3 1
. Steinschneider'in bibliyografyası Fârâbî'nin Kıyâs uş-Şağîr ile Muhtasar
el-Şağîr fi'l-Mantık 'alâ Tarikat il-Mütekellimîn in aynı eserin iki değişik
adı olduğuna karar vermemizde ve böylece Kıyâs uş Şağîr'i teşhis etmemizde
rol oynamıştır 3 2
. Georr, bibliyografyasında, bazı yenilikler getirmekle beraber,
"Aujourd'hui nous ne sommes pas bien plus avancé que le savant Allemand"
cümlesiyle Steinschneider'in bibliyografyasının gerçek değerine işaret etmiş
un exemplaire du texte critique que j'ai établi de la Rhétorique d'Alfarabi; ce travail n'est pas
encore totalement au point pour l'impression et j'attends en particulier les corrections que pourrait
y apporter le Docteur Badawi sousla direction duquel je présente mon Magister au Caire..."
(23.XI.1966).
28. Bk. î. Madkour, La philosophie Arabe, S. 771-776. La Filozof ia della Natura içinde.
29. Bk. Türker, Fârâbî'nin Şerâ'it ul-Yakîn'i, S. 151, 155.
30. Bu bibliyografyaların değeri hakkında Bk. Türker, Fa. Ba. Man. Es., S.165-166. Nihat
Kekliğin "İslâm Mantık Tarihi ve Fârâbî'nin Kategorileri" İsimli basılmamış doktora tezinde
verilmiş olan bibliyografya, bir iki tane yeni zikredilmiş İstanbul yazması hariç, Prof. Ateş'in
bibliyografyasının tekrarıdır.
31. Bk. Fa.Ba.Man.Es.,S.166, Fakat, Fârâbî'nin İbrânî çeviriler yoluyla aşağı Skolastiğe
yapmış olduğu tesir henüz ele alınmamıştır. Bk. Bibl. Cri.
32. Bk. Fa.Ba.Man.Es., S. 175, 181.
8 MÜBAHAT KÜYEL
olmaktadır 3 3
. Esasen, Steinsehneider'in fişlerinin hayran olunacak kadar zengin
bulunduğuna literatürde ayrıca işaret edilmiştir3 4
. Prof. Ateş'in bibliyografya
denemesiyle ilim âlemi ilk defa Fârâbî'nin eserlerinin hiç değilse, çoğunluğu
İstanbul kütüphanelerinde mevcut olan arapça yazma nüshalarının bir kısmını
tanımış olmaktadır. Fârâbî'nin arapça eserlerinin nüshalarıyle meşgûl
olanlar bu bibliyografyadan hareket etmek zorundadırlar. Onun yayınlandığı
1951 yılından bu yana bir takım değişmeler olmuştur. Bu bakımdan Fârâbî'­
nin eserlerinin arapça yazma nüshalarını verecek yeni bir kritik bibliyografya
hazırlamak zoru hissedilmiştir. Bu ihtiyacın kesinliği, İslâm felsefesiyle Mendolada
milletlerarası 3. kongresinde meşgul olan ilim adamları arasında hemen
hemen tasdik edilmiş, bu suretle 1963 te SİEPM (Milletlerarası Orta Çağ
Felsefesi İnceleme Cemiyeti) Chicago'dan Prof. Muhsin Mahdi'ye, Anawati
ve Mehdevi'nin İbn Sina'nın eserleri hakkında yapmış oldukları bibliyografya
gibi, bir Fârâbî Yazma Eserleri Tasvirli Bibliyografyası hazırlamak görevini
vermiştir. Pakistan, İran, Afganistan, Mısır, Suriye Türkiye vs. yazma kütüphanelerinde
tarama yapan Muhsin Mahdi, bibliyografyasında Fârâbî'nin latince
çevirileri için Mlle. d'Alverny'den, ibrani çevirileri için Institut Arias
Montano (Madrid) dan yardım görecektir. Bu surette Fârâbî'nin arapça eserlerinin
nüshalariyle, onların lâtince ve İbranî çevirilerini veren, öncekilere nazaran
daha tam bir bibliyografya hazırlanmış olacaktır 3 5
. Prof. Nicholas Rescher'in
bibliyografyası ise Fârâbî araştırıcılarına yazmalarda değil, fakat, Fârâ­
bî incelemelerinde ve Fârâbî'nin basılmış eserlerinde yardım etmektedir.
Fârâbî, kaynaklardaki bibliyografik listelerden anlaşılacağı üzere, mantık
konusunda çok sayıda eser vermiştir. Eserlerinin önemli bir kısmı mantık
konusuna ait olduğu için filozof Fârâbî'ye mantıkçı gözüyle de bakılmaktadır.
Fârâbî Aristoteles'in Organon adı altında toplanmış olan mantık eserlerini
ya (a) küçük muhtasarlar halinde kısaltmak suretiyle toplu olarak ele almış­
tır, ya (b) onları ayrı ayrı söz konusu ederek orta muhtasarlar halinde daha
geniş özetler yapmıştır, ya da (c) onları büyük ciltler tutacak surette birer
birer şerhetmiştir. Aristoteles'in mantık eserlerini bu şekilde üç kademede
incelemek geleneği İskenderiye Okulu'ndan kalmış, daha sonra Süryânî
filozoflar tarafından da benimsenmiştir 3 6
. Fârâbî'nin mantık eserleri İslâm
âleminde daha sonra yetişecek olan mantıkçılara temel hizmetini görmüştür.
33. Bk. Bibl. Cri., S. 71.
34. Bk. d'Alverny, Les Traductions des Philosophes Arabes, S. 314.
35 Bk. La Filosofia delia Natura, S. 774, 776.
36. Bk. Nicholas Rescher, The Development of Arabic Logic, 1964, Pittsburgh University
Press, USA, S. 36-37, 122.
FÂRÂBİ'NİN PERİ HERMENEİAS MUHTASARI 9
İslâm âleminde mantık sahasında yetişmiş birkaç orijinal filozoftan biri sayı­
lan Fârâbî'nin mantıkla ilgili buluşları, onun mantık eserleri yayınlandıkça,
yeni yeni ortaya çıkmaktadır 3 7
.
İhşa el-'Ulûmdan anlaşılacağı üzere, Fârâbî'ye göre Aristoteles'in Organon
adıyla anılan mantık kitapları sekiz kitaplık bir bütündür. Fakat, Organonun
müslümanlar arasında bazen dokuz, bazen de beş kitaplık bir bütün
telâkki edilmiş ve bu esasa göre bir takım muhtasarlar yapılmış olduğu da
görülmektedir 3 8
. Halbuki İbn-i Rüşd Fârâbî'yi takip etmiştir 3 9
. Fârâbî de sekiz
kitaplık telâkki etmiş olduğu Organon hakkında bir muhtasar kaleme almış­
tır. Ona göre sekiz kitabın birincisi Makûlât (Kategoriler), ikincisi 'İbare (Peri
Hermeneias), üçüncüsü Kıyâs (Analitikler, I), dördüncüsü Burhân (Analitikler,
II), beşincisi Mevâzi' el-Cedeliyye (Topikler), altıncısı Kitâb el-Muğâlitîn
(Sofistika), yedincisi Hitabet (Retorika) ve nihayet sekizincisi Kitâb el-Şi'r
(Poetika) dir. Fârâbî bu kitabları konuları hakkında İhşâ' el-'Ulûmda bilgi
vermiştir 4 0
.
Aşağı yukarı onbeş yirmi sene öncesine kadar Fârâbî'nin Organon Muhtasarının
sekiz kitabını ihtiva eden bir yazma ilim alemince henüz bilinmiyordu4
1
. Halbuki bugün elimizde Hamidiyye-812, (H) Feyzullah Efendi-1882 (FE)
ve Emanet Hazinesi-1780 (EH) den ibaret üç İstanbul nüshası 4 2
, bir de
Bratislava (A) nüshası 4 3
olmak üzere dört yazma bulunmaktadır. Prof.
Muhsin Mahdi'nin yapmış olduğu araştırmaların teyit etmiş olduğu üzere,
Doğu ve Batı Kitaplıklarında incelemeler yapıldıkça bu sayının daha da
artacağı düşünülebilir. Söz konusu olan bu yazma nüshalar bibliyografik
kaynaklarda Kitab Muhtaşar Cami' el-Kutub el-Mantıkıyya adiyle geçen ve
bir Organon muhtasarı olan esere taallûk etmek gerekir44
. Fârâbî'nin bu
37. Bk. ay. es., S. 128.
38. Bu hususta Bk. Fârâbi'nin Şerâ'it-ul Yakîn'i., S. 156-168.
39. Bk. ay. yer, S. 157.
40. Bk. ay. yer, S. 158.
41. Bk. ay. yer, S. 159.
42. Birinci nüshayı Prof. Ateş, İkincisini N. Keklik zikretmiş, üçüncüsü ise tarafımızdan
bulunmuştur. Krş. Fa. Ba. Man. Es., S. 168.
43. Bk. Karel Petraçek, al-Mahtûtât al-'Arabiyyafî Çekoslavâkiya, Macalla Ma'had
al-Mahtûtât al-'Arabiyya, 1960, VI, 1-2, S.6, Kâhira; Krş. Karel Petraçek, Fihris al-Mahtû­
tât, arabische, türkische und persische Handschriften der Universitäts bibliothek in Bratislava,
1961, Bratislava, Çekoslavakia, S. 183, 185, 186
44. Bk. Fa. Ba. Man. Es., S. 168-169; Krş. Fârâbi'nin Şerâl't ul-Yaktn'i, S. 159.
10 MÜBAHAT KÜYEL
Organon Muhtasarı'ndan şimdiye kadar ancak Kategoriler45
ve Kitâb el-Şi'r
neşredilmiştir46
. Retorika ise, yukarıda işaret etmiş olduğumuz gibi, J.
Langhade tarafından neşre hazırdır.
Şimdi, biz burada, vaktiyle haber vermiş olduğumuz gibi47
, Organon Muhtasarı'ndan
Peri Hermeneias'i türkçe tercümesiyle birlikte neşrediyoruz. Bu
neşrimizde, yukarıda adı geçen dört yazmadan Hamidiyye-812 yi esas olarak
almış bulunuyoruz. Diğer üç nüshanın değişimlerini ayak notlarıyle veriyoruz.
Peri Hermeneias Muhtasarı neşrini Kıyâs, Burhan, Cedel ve Sofistika muhtasarları
takip edecek, bu suretle Fârâbî'nin mantıkla ilgili Organon Muhtasarı'-
nın neşri tamamlanmış ve onun mantıkla ilgili fikirlerini belirtebileceğimiz
kaynaklar hazır hale getirilmiş olacaktır.
45. Kategoriler Muhtasarı için Bk. burada not 24 ve 30. Metnin tesisinde Dunlop sadece
o zamana kadar bilinen Hamidiyye-812 nüshasına dayanmış, Keklik ise bu nüshayı Feyzullah
Efendi-1882 nüshasıyle mukabele edebilmiştir.
46. Şi'r Muhtasarı (?)hakkında Bk. Fârâbi's Canon of Poetry, ed. and trans. by A.J.
Arberry, RSO, 17,266-278, 1938. Bu eser India Office-832, 24a-25b nüshasından neşredilmiştir.
Bedevi bu neşri tatmin edici bulmayıp onu yeniden neşretmiştir. Bk. Fî'ş-Şi'r içinde Risâla
fî Kavanîn Sına'at aş-Şu'arâ'li'l-Mu'allim Sâni, S. 149-159, ve 52—53, Kahira. Ayrıca Bk.
Muhsin Mahdi, Kitâb uş-Şi'r li Abî Nasr il-Fârâbî, Macallat uş-Şi'r, S.1-6, 12,1-59,
Beyrouth. Bu metin Hamidiyye-812 nüshasından neşredilmiştir.
47. Bk. Fârâbi'nin Şerâ'it ul-Yakîn'i, S. 160: Krş. G. Vajda, A Propos a'une Citation non
İdentifiée (d'al-Fârâbî Dans "le Guide des Egares", Journal Asiatique, 1965, S. 50; I. Madkour,
la Philosophie Arabe S. 771 - 776 la Filosofia delia Natura içinde.