AKSARAY'DA (NÏGDE) AH§AP SÛTUNLU ÏKÎ KÔY CAMIÏ
Bekir DENÏZ*
Aksaray'a bagli Eskil ve Eçmekaya Kasabasi'nda, halk arasinda
«Ulu Cami» ismiyle anilan, ah§ap sutunlu birer cami mevcuttur(l).
§imdiye kadar bilinmeyen bu iki eseri tanitmayi amaclamaktayiz
(2).
ESKÎL ULU CAMii :
Cami kôy merkezinde, su deposunun yakmmdadir. Halk arasmda,
kôydeki diger camilerden ayirmak için «Eski Cami» ve «Ulu
(*) Yrd. Doç. Dr., Ege Ùniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Arkeoloji-Sanat Tarihi
Bôlumu'nde Ôgretim Ùyesi.
(1) Aksaray îç Anadolu Bôlgesi'nde Nigde iline tàbi bir ilçe merkezidir. Eskil
ve Esmekaya Aksaray'a bagli, cografik açidan da Konya Ovasi'nda, Obruk
gôllerinin bulundugu karstik saha iizerinde kurulmu§ birer kasabadir:
Esmekaya, Aksaray'm 65 km. batisinda, Aksaray-Konya karayolu iizerindedir.
Yaklasik 5000 niifusludur. Geçim kaynagi tanm ve hayvanciliga
dayanir. Gunumiizde yaklagik 15 yaylasi vardir. Eskil ise; E§mekaya'mn
17 km. kuzeyindedir. 10.000'den fazla nûfusa sahiptir. Giinûmiizde 86 yaylasi
mevcuttur. Halkm bûyûk bir bôlûmû yaylalarda yasamaktadir. (Bu
konuda bkz. t.H. Konyali., Abideleri ve Kitabeleri He Nigde-Aksaray Tarihi,
C. II, 1st. 1974, s. 1889-1901).
(2) Bu çalisma Eskil ve Esmekaya Kasabalannda 1974, 1980, 1981 ve 1985 ynlannda
çesitli defalar yaptigimiz incelemelerin sonucuna dayanmaktadir.
Arastirmalarimda bana yardimci olan arkadaslanm sayin Arif Aldirmaz,
Yasin Kôse, Ismet Gtir, Ramazan Ôzçiftçi ve ôgrencim Ne§et Karaagaç'a
tesekktir ederim. Bkz. B. Deniz., Aksaray ve Çevresindeki Turk Devri Yapilan
Rehberi (A.tj. DU ve Tarih-Cografya Fakiiltesi Basilmamis Lisans Tezi),
Ankara, 1976, s. 33-34.
19
BEKÏR DENÎZ
Cami» isimleriyle anilmaktadir. Aksara y ilçe mùftûlûg ù kayitlann -
da d a «Ulu Cami» adiyla tanmmaktadir(3)_ )Res. 1).
Eserin n e zama n yapildigi belli degildir. Bugù n giris. kapisi
ûzerinde ta§tan, 50X35 cm. abadmda , bozuk bir Arapç a ifadeyle
yazilmi§, sekiz satirh k bir kitabe mevcuttur. Kitabenin son satinnd
a H. 1047 (1634) veya H. 1147 (1734) olmasi muhteme l bir tarih
(3) Eskil Kasabasi, tarihi kaynaklara gore, «Eski-il» ismiyle amlan eski Eskil'-
den tasmmis, eski sehrin adi da (Eski-il) yeni kurulan §ehire verilmistir
(Eskil) : Tarihçilere gôre, eski Eskil bugiin halk arasmda «Gavurôreni»
ismiyle amlan yerde iken, rivayete gôre, II. Kihçaslan dôneminde (1156-
1192), bugûnkû kôyûn bulundugu alana tasmmi§tir (I.H. Konyali., Ay. Es.
C. II, s. 1889). Bazi kaynaklarda ise, «Eski-il»'in Koçhisar Gôlu (Tuz Gôlû)
kiyisina yakm yerde kuruldugu» belirtilmektedir (P. Sûmer., Oguzlar, Ank.
1972, s. 179). Halk arasinda ise, «eski Eskirin bugûnkû §ehrin kuzey tarafmdaki
«inagzi» denilen ôrende kuruldugu, bugûn hâlâ adi geçen yerde
birtakim yapi kalmtilannm bulundugu» sôylenmektedir (Eskil Kasabasi'ndan
Celai Yarar (60), Haci Alaeddin Yavas (80-90), Tahir Yalvaç (35).
Ômer Yalvaç, Memduh Yalvaç, Mehmet Altan, Mehmet Uzun, Hamit Keser,
Nuri Mutlu, Osman Dagli, Ibrahim inik ve Muammer Tûmer'in 1974, 1981,
ve 14.12.1985 tarihinde gifahen verdikleri bilgilere gôre). Yine, F. Sûmer,
Oguzlar, s. 217'de yôrede yasayan «At-Çeken'ler grubuna mensup Kayi Oymagi
yurtlari arasinda inlu-virâm'm da saymaktadir. Adi geçen «inlu-virâ-
m»mn «inagzi» denilen» yer olmasi mûmkûndûr. Bu, kôylûlerin «inagzi»mn
eski bir yerlesim yeri oldugu» geklindeki fikirlerini desteklemektedir.
Kaynaklara gôre, «Eski-il» in smirlari bugûnkû Karapinar (Sultaniye),
Karaman (Lârende), Aksehir (Turgud) ve Tuz Gôlû arasindaki topraklan
kapmasaktaydi. Bu alanda «At-Çeken» 1er ismiyle anilan Kayi Boyu ve
Çepni Tûrkleri yasamaktaydi. Bu yôredeki Tûrkmenler, Karamanogullan
ve Osmanlilar dôneminde at yeti§tirdikleri ve vergilerini yetigtirdikleri
atlardan verdikleri için «At-Çeken»ler ismiyle anilmaktaydilar. Sôzkonusu
bôlge idari bakimdan da «Eski-il», Turgud (Aksehir'in dogusu) ve Bayburt
(Karaman'in kuzeyi) olmak ûzere ûç mintikaya (kaza) aynlmisti. Yavui
Sultan Selim devrinde bu yôredeki tûm oymaklann vergi nûfusu toplam
180 vergi evi idi. (Konu ve At-Çeken'ler hakkinda genis. bilgi için bkz.
F. Sûmer., Ay. Es, s. 179. Memduh Yavuz Sûslû., «Konya Vilayetinde Tûrkmenler»,
Konya Dergisi, s. 43, 5/1942, s. 33-37, s.44, 5/1942, s. 37-40). Eskiil'in
XIX yy.da Konya vilayetine bagli bir kaza durumunda bulundugu»
nu» yine kaynaklardan ôgrenmekteyiz (C. Orhonlu., Derbend Teskilati, îst.
1967, s. 76).
20
AKSARAY'DA (NJtÔDE) AH§AP SÛTUNLU ÏKÏ KÔY CAMÏi
mevcutur. Kitabenin metni ve transkripsiyonu su §ekildedir (4)
(Res. 2) :
*Jô OUI _1
(iki kelime) &LS ù 1
- ^ 1
^- ^ *** ù* ->
-
3
(bir kelime)-• >aj l 4->l>îJ ^U J UJI » U»^J #1*3., -4
(dërt kelime) £AI>- SjL*^ » LL> I^ . j -5
(bir kelime)- • • i b - 1 - El'-minnetu lilla h
2 '- Ewelu binâ'i bi- imâreti hâzihi cami'i'f-çerïf.
.3 - Ve men flhi yekra*u'1-Kur'âne ke-mislihi ( i k i kelime)
4 - Ve senâ'en li-rxz a i'ilâh i te'âl â li-sevâbihi'1-miinir.. (bir kelime)
5 - Ve sebebu binâ'i bi-'imâreti câmi' (dart kelime)
6 - Ve makâmuhum il â a'iâ'd-derecâti f I cenrieti (bir kelime)
7 - Ve §afara lehùm ve li-vâlideyhim ve lil-mu*minïh vel-nii'minat.
8 - Fi evâ'il i çehri Rebî" c
i'1-ahiri seneti seb'â - ve erba In
( ve nvi* e ? ) ve elf.
BEKÏR DENÏZ
Cami kôylûlerin ifadesine gore, 1926, 1970 ve 1984 yillannda
ûç bûyûk onarim geçirmiçtir: Birinci onanm, aym kôyden «Yusuf
lloca» isimli bir zat tarafmdan yaptinlmistir. Bu tamirde, binanm
toprak 'daim sôkûlerek, kiremit kapli sivri çati ile ortûlmùçtûr.
Caminin sivasiz tas ôrgùsù siva ile kapatilmiçtir. Yine aym onarimda,
bugùnkù kadmlar mahfili yapilmistir. Yapmm di§ ve iç duvarla^
nndaki kalm yeni siva tabakasi ve di§aridan sari, içeriden beyaz
renk boyali badanasi ikinci tamir devrinden kalmadir. Cami son
kez de, 1984 yili yaz doneminde Vakiflar Genel Mûdûrlûgû'nce onanlmiçtir.
Bu tamirde, eserin yarim daire profilli mihrabi iç içe ûç
ni§li bir mihrap haline getirilmi§, kuzey duvannin kadmlar mahfili
seviyesindeki nemlenen siva tabakasi siyrilarak, tekrar sivanip
badanalanmi§tir. Bu esnada, kuzey duvarma, agizlan di§anda kalacak
§ekilde, belli araliklarla yerle§tirilmi!j, ôrneklerinden birisi elimizde
bulunan, vazo kùçûklùgùnde, bir dizi sirsiz testicik ortaya
çikartilmiçtir. Bunlardan bir bôlûmû onarim yapanlarca duvardan
sôkûlmû§, bir kismi da tekrar siva altinda birakilmiçtir. Yine aym
tamirde yapmm dôkùlmeye ba§layan ahçap tavani yenilenmiç,
ônceden kirmizi renk boyali iken bu onanmda kahverengiye çevrilmiçtir.
Tavanm kasetleme çitalan sôkûlerek yenileri çakilmiç ve
beyaza boyanmi§tir (Res. 3). Minberin bulundugu batidan ikinci
sahnm tavan pervazlan ùzerindeki sùslemeler kahverengi ile kapatilmiçtir.
Yine, daha once yariya kadar ye§il, ùst tarafi kirmizi
boyali ah§ap sûtunlari beyaz renge dôndûrûlmùçtùr (Res. 3-4).
Yapmm ilk minaresi hakkmda bilgi yoktur. Bugûnkû kesme tas
malzemeli minaresinin 1963 yilmda Kemalpa§ali Mehmet Yûzûak
(4) Kitabe metninin sadece ilk ve tarihi veren son satin sayin l.H. Konyali tarafmdan
okunmu§tur. i.H. Konyali, «diger alti satirin Kur'an dan ayetler,
kitabedeki tarihin de yapim yilma ait oldugunu» sôylemektedir (Î.H. Konyali.,
Ay. Es. C. II, s. 1891). Tarn metni ile vermeye çalistigimiz ancak,
bazi bôliimlerini okuyabildigimiz kitabede, sôylendigi gibi, Kur'an dan ayetler
yazili degildir Aynca, in§a ya da tamir dôneminden kaldigi da guplielidir.
Arapça dilbilgisi ve kitabe yazim kuralma uyulmadan, bozuk bir
arapça ifadeyle yazilan kitabenin son satirlari da siva ile kapatildigmdan
biisbùtûn bozulmustur. Kitabenin okunmasmda emegi geçen saym Doç.
Dr. Hakki Ônkal, Dr. Ali Yardim, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Demirci, Yar. Doç'
Dr. Samira Kortantamer, Yrd. Doç. Dr. Fares Hariri, ôgretim gôrevlisi
Aydogan Demir ve Refet Y. Balata'ya tegekkiir ederim.
22
AKSARAY'DA (NÎGDE) AHSAP SÙTUNLU ÏKÎ KO Y CAMÏi
tarafmdan yapildigi kitabesinden anlasilmaktadir. Kaidesi ûzerindeki
yedi satirlik Tùrkçe kitabesi §u §ekildedir :
«Din hayatm hayati
Hem nuru hem esasi
ihyayi din ile olur
§u milletin ihyasi son
Ustasi Kemalpaçali
Mehmet Yùzùak»
H. 1383 M. 1963.
Caminin kuzeybati kô§esindeki çift çerefeli minare dùzgûn
kesme taçla yapilmi§tir. Yûksek bir kare prizma kaide ùzerinde
silindir §eklinde yùkselmektedir (Res. 1).
Beden duvarlarmm kesme tas. ôrgùlù oldugu sivasi dôkûlen bô-
lùmlerinden anla§ilan caminin (5), diçtan di§a, gûney duvari 21 m. 00,
kuzey duvari 21 m. 30, bâti duvari 22 m. 00, dogu duvari 20 m. 00
ôlçùlerindedir. Bugûn ônù bir bahçe duvanyla çevrilidir. Bahçenin
ortasmda bir su kaynagi bulunmaktadir.
Caminin, gùney duvari di§mda, yerden yaklaçik 40-50 cm. yùkseklikte
iki§er penceresi mevcuttur. Gùney duvarmda ise, yine
aym yùkseklikte, mihrabin sag ve sol yanina ve minberin sagma
yerle§tirilmi§, minberin sagmdaki kùçùk, diger ikisi bùyùk, ûç pencere
bulunmaktadir. Mihrabin iki tarafindaki pencereler caminin
diger pencerelerine gôre daha yûksek ve geniç tutulmu§tur. Bu
pencerelerin dismda, harimi aydmlatmak ûzere, ikisi gûneydeki
bùyûk pencerelerin, birisi kùçùk pencerenin ùzerinde ùç pencere
ile, dogu duvanndaki iki pencerenin arasma fakat, daha yùksege
yerle§tirilmi§, bir tanesi de giri§in sag ùst yaninda mazgal halinde,
bâti duvarmda da kuzeybati kôçesine yakm, bùyùk pencerenin sag
tarafma dizilmi§ halde iki pencere ile birlikte toplam yedi kùçùk
pencere açikligi daha mevcuttur. Dogu yônùnde, minare bitiçigindeki
bir kapiyla da harime girilmektedir (Resim. 2J.
(5) Kôyûn ileri gelen yaglilari, «cami beden duvarlanmn 1926 yilmdaki onanmdan
once sivasiz oldugunu, bu tamirde taçlarin yuzeyinin bugûnkù sivayla
kapatildigim» belirtmektedirler. Aym kigiler, «caminin ingasinda,
gunùmiizde hâlâ kôyun yakimndaki «Gavurôreni» denilen yerdeki bir su
kaynagimn bulundugu alanda çikartilan, kôydeki çogu evin temelinde de
kullanilan, halk arasmda «kôveke tasi» diye anilan neme dayanikli, gô-
zenekli kireç tasi kullamldigim, sadece gûneydogu kôgesinin bir bôliimû-
nûn siyah taslarla (gara das) bina edildigini» iddia etmektedirler (Yukarida
adi geçen kigilerin gif ai ifadesi).
23
BEKIR DENIZ
Cami, kareye yakin diktôrtgen bir kuruluça sahiptir. Harim mihraba
dik uzanan iki§er sirah ah§ap sutunlarla bes. sahna bôlùnmûç-
tùr (§ek. 1). Yapinm sùtunlan, tavani ve dôçemesi ah§aptir (Res.3-4).
0 1 2 3 A 5 10 M
ilk in§at
t ^
birinci ilave ikinci ilave son insat
§ek. 1— Eskil Ulu Cami plâni.
Rôleve ve çizim : Bekir Deniz - 1976.
Harimde, kôylûler arasinda «ozkiri§» veya, «direk» ismiyle anilan
44 tane ah§ap sutun mevcuttur: Mihrabm sag yanmda, mihrap
duvan uzerindeki, yansi duvara gômùlû iki sûtun ile, mihrabm
ônùndeki alamn sag tarafma serpi§tirilen dort sûtun kare, diger or-
24
AKSARAY'DA (NÎGDE) AH§AP SÛTUNLU IKI KO Y CAMIÎ
nekler silindirik gôvdelidir (6). Ahsap tavan kirisleri çift sira halinde
dizildiginden, kirisleri tasiyan sutunlar da yan yana verilmistir.
Ancak, sùtun dizilerinde, sutunlar arasmdaki uzaklik farkli ôlçûlere
sahiptir. Bu nedenle de sùtunlar dùzgùn siralanmazlar, §asirtmali
bir dûzen gôsterirler. Bazen, aym kirisleri ta§iyan siitunlann iki tanesi
yan yana gelerek ikiz sutun gibi bir izlenim verirler (Res. 3-4)
(§ek. 1).
Siitunlann ùzerinde, gùnùmùzde halk arasmda «suruç» diye
anilan, sûtun bashgi gôrùnùmlù ahsap yastiklar yer alir. Yekpare
agaçtan yapilan ve profil kesiti §eklinde oyulan yastiklar, orijinal orneklerde,
yaklasik 190-200 cm. uzunlugunda, 25 cm. kalmligmda ve
25-27 cm. yuksekligindedir. Siitunlann yastikla birlestigi yerde siitun
tepeleri kama halinde getirilerek, yastik ortalarmda açilan yuva
içine yerle§tirilmi§tir. Bazi ôrneklerde, ozellikle kuzey yônûnde, kama
iizerine oturtma tekniginin yamsira, yastiklann sûtuna birkaç
yônden çivi ile tutturuldugu da gôrûlmektedir.
Yastiklann ùzerinde, yaklasik 20-26 cm. kalmligmda ve 20-25 cm.
yûksekliginde, «kiriç» ismiyle anilan ah§ap hatillar bulunmaktadir.
Giiney-kuzey yoniinde uzanan kiriçler ikiz kiris. halinde verilmi§tir.
Iki kiris arasmda 0,5 cm. uzaklik vardir. Koyliiler, «mihrabm batismdaki
siitun ve kirislerin me§e, kuzey ve dogudaki ôrneklerin cam
agacmdam» yapildigmi sôylemektedirler.
Kiri§lerin ùzerinde, ahsap tavam tasiyan tahtalan destekleyen,
ah§ap konsollar gôrùlùr: Her biri 20 cm. kalmligmda ve kiris altmda
kalan kisimlanyla birlikte 70 cm. uzunlugundaki konsollar yalmzca
orta sahnm iki yanmdaki sahmlarm içe bakan yiizlerine ve aym
sahmlarm kuzey ve gùney duvarlanna yerlestirilmi§tir. Diger sahmlarda
gôrûlmez. Konsollarm ùzerinde de her biri 25 cm. eninde ve
3-5 cm. kahnhgmdaki, birbirine bitisik iki tahta, daha ùstte de tavan
yer almaktadir (Res. 4).
Caminin tavani duz ahsap lehvalarla kaphdir. Lehvalar gùneyden
kuzeye dogru dùzgùn bir sekilde yerlestirilmigtir. Turn lehvalar,
kuzey yônûnde, ikiz sùtunlann hizasmda, enlemesine uzanan dùz
bir pervazla ikiye ayrilmaktadir. Lehvalarm ûstûne, ahsap çitalarla
kafesleme yapilmistir. Aynca, tavanda çitalar arasma gizlenmis
halde, orta sahmda bir, dogudaki ilk sahmda dort, ikincisinde ùç,
(6) Yukanda adi geçen kiçiler gifai bilgilerinde, «bati duvannda harem altma
gizlenmis, kare §ekilli sùtunlar bulundugunu, 1926 yilmdaki onanmda bunu
gôrduklerini» ifade etmektedirler. Bugiin, aym duvarda, harimdeki kare
stitunlardan itibaren duvar boyunca uzanan çatlaklar gôrûlmekte, harem
gerisinde bosluklar hissedilmektedir .
25
BEKÎR DENIZ
batidaki ilk sahmda bir, ikincisinde de ûç tane sus panosu mevcuttur
(Res. 4).
Harimde, beden duvarlarindaki pencerelerle, dogu yônùndeki
kapi dismda açikhk yoktur. Sadece dogu duvannda, kapi ile pencere
arasma, gûnùmùzde çift ahsap kapakh kùçûk bir dolap yerleçtirilmi§tir(§ekil
1).
Harimin kuzeydogu yônùndeki ahsap merdivenlerie ikinci kattaki
kadmlar mahfiline çikilmaktadir : Ahsap malzemeli mahfil
gùney duvan dismda harimin ùç yônûnù dolanmak+p, kuzeyde iki,
dogu ve batida birer sahm geniçlignde yer isgal etmektedir. Aynca,
gùney yônùnde, balkon seklinde, ileriye dogru b;
r ta§kmti yapmaktadir
(Res. 3-4).
Caminin gùney duvannda, geç dônemde yapildigim tahmin ettigimiz,
iki simetrik pencere arasma yerles/ririlmi§, ta§ malzemeli ve
harç siva ùzerine beyaz badanah bir mihrap yer almaktadir : 1974
ve 1981 yillarmda yaptigimiz arastirmalarda mihrap ni§i yanm daire
proiflli bir kurulusa sahipti. Nis, barok karakterii, yesil boyali
bir perde ile sùslûydù. Mihrap kavsarasmm ùzerinde, daire içinde,
siyah boyah Ali imran suresinin 37. ayeti, daha ùstte de sivaya
kazmarak i§lenmi§ «Kelime-i tevhid» yazisi vardi. Gûnùmùzde perde
ve yazilar yoktur. Taç kapi gibi ileri dogru çikmti yapan mihrap iç
içe ùç nislidir : Diçtaki dikdôrtgen çerçeveden sonra, once dùz bir
silme halinde yùkselen, sonra merdiven seklinde daralarak tepe
noktasmda yanm daire yapan bir nis, bunun devammda da yanm
daire profilli asil ni§ bulunmaktadir (Res. 4). Mihrabm sag yanmdaki
ahsap minber ise, mihrap gibi geç dônemden kalmadir. Asil
minber hakkmda bilgi buiunmamaktadir (Res. 4).
Caminin, gûnùmùzde beyaz yagliboyali sùtunlari sùslemesizdîr.
Sùtun ba§hgi gôrùnùmlù yastiklar, kiri^ler, konsollar, tavani tutan
tahtalar, bunlann ùstùndeki pervazlar, tavan pervazlannm
bazi bôlûmleri, gùney duvannm mihrabm batismda kalan bir kismmdaki
hatil, konsol, tahta, pervaz ve saçagi ile bâti duvanndaki
pervaz ve saçak tamamen kalem i§i bezelidir.
Sùtun bashgi gôrùnùmlù yastiklarm ait ve yan yùzleri profil
kesiti seklinde oyularak sùslenmistir. Kare gôvdeli sùtunlann
yastik oymasi, silindir gôvdelilere gôre yùzeysel fakat, daha gôsterislidir.
Orta sahnm batismdaki yastiklarm gûnûmùze saglam gelebilen
ôrneklerine gôre, mihrabm sagmdaki kiri§i tasiyan ilk yastik
maviye boyanmi§, ùzerine dal ve yapraklan yegil, çiçekleri
kirmizi renkli, birbirine dolanmiç bitkisel desenler içlenmistir
(Sek. 2-a). Ayni kiri§ dizisi ùzerindeki mihraptan kuzeye dogru
ilerleyen mavi boyah ikinci yastik kivnm dalar arasmdaki kirmizi
26
AKSARAY'DA (NÏGDE) AH§AP SÛTUNLU ÎKÏ KÔY CAMÎi
renkli kùçùk çiçeklerle sùslenmiçtir. Bunun arka yûzûnde ise, yapragi
andiran geometrik desenler verilmi§tir. Bu ôrnekte de zemin
mavi, desenler bir mavi bir kirmizi renklidir CSek. 2-b).
b.deniz.1985.
i i rnïïïïïïïïïïn m m ^= g
mavi kirmizi yejil sari
§ek. 2— Eskil Ulu Cami, yastik sûslemeleri
a) Mihrabin batisindaki sahnin guneyindeki ilk sûtunun yastik sûslemesi.

b) Mihrabin batisindaki ilk sahnin dogu yônûndeki birinci yastigm bâti
yôntindeki sûsleme ôrnegi.
c) Mihrabin batisindaki birinci sahnin ûçuncû yastik ùzerindeki susleme
ôrnegi.
Mihrabin sagmdaki ikinci kiris. dizisindeki ilk kare sûtunun
ùzerinde oturan yastigm yansi duvara gômûlûdûr. ikinci kare sûtunun
yastik sûslemeleri dôkûlmûstûr. Bunun devammdaki yastiklarm
bezemeleri bozulmuçtur. Ancak, dikkatli bakildigmda, aym sahmda,
karsi yône yerlestirilen yastigm desenine benzer bir ôrnekle boyandigi
anlasûmaktadir (§ek. 2-a).
Harimin batisindaki ilk sahnin, gûneyden kuzeye dogru uzanan
yastiklanndan ilk ikisinin (silindir ve kare gôvdeli sûtunlarm
yastiklan) sûslemesi bozulmustur. Ûçûncû yastigm zemini maviye
boyanmis, ùzerine kufî yesil renkli zikzak desenlerle geometrik
bir bezeme içlenmistir (§ek. 2-c).
27
BEKIR DENIZ
Camide, bâti yônùndeki, kadmlar mahfilini aydmlatan pencerelere
kadar uzanan sûtunlarm yastiklarinin diçmdaki ôrneklerle,
dogu ve kuzey yônùndeki yastiklar genellikle kirmizi a§i boyasi ile
renklendirilmi§, ûzerine de basit desenlerle bezeme yapilmiçtir
(Res. 4).
Yapinin ûst ôrtùsùnù tasryan kiri§lerin yan yuzlerinde ve altindaki
siislemeler mihrabin iki yaninda kalan sahmlarda farklilik
gôsterir : Mihrabin batismdaki ilk siitun dizisinin ta§idigi kirislerle,
ikinci sahnin bâti duvanna dônûk kiriçlerirï yan yûzùndeki siislemeler,
gùnûmûze bozulmu§ halde ulaçmakla birlikte, birbirine
benzemektedir; her iki kiri§te de yapraklan dilimli iki rumi'nin
meydana getirdigi palmetlerin içine hirer hâtai çiçek motifi yerleçtirilmiçtir.
Zemin mavi, rumîier ve dallar yeçil.hataî çiçegin ortasi
mavi, yapraklan kirmizi renklidir (§ek. 3-a). Yine, aym kiri§-
lerin alt yuzlerinde, mihrabin yanmdaki ilk kiriste kirmizi boyali
yiizeye kenarlari sari ile belirtilen, palmet'e benzer bir çiçegin ard
arda dizilerek meydana getirdigi bir siisleme yer ahr (§ek. 3-b).
ikinci sahnin bati duvanna bakan kirisin ait yùzùnde ise, kaplan
postu ile çintemani desenlerin kansimi bir motifin dizili§i gôrùlùr.
Burada da zemin kirmizi, desenler sari renklidir (Sek. 3-c).
Mihrabin batismdaki ilk sahnin karsihkli yerleçtirilen iki kirisjnin
sùslemeleri de birbirine benzer: Dilimli rumilerin meydana
getirdigi elips çekilli sùslemelerin ici hâtai çiçek ve yapraklarla
doldurulmuij, çiçekler de birbirlerine dallarla baglanmiçtir. Kiriç
yùzeyi kirmizi rumîlerle hataî çiçekleri baglayan dal ve yapraklar
yesjl, elipse benzer §ekiller ve aralarmdaki geçiçler mavi, hatailerin
ortasi yeçil, yapraklan kirmizi boyahdir (Çek. 3-d).
Sôzkonusu kirislerin ait yûzùndeki sùslemeler birbirinden farklidir:
Mihrabin sagmdaki ilk sùtun dizisindeki ikinci kiriçte ard
arda dizilmis. elips sekiller yer ahr. Zemin kirmizi, elipsin kenarlari
ye§il, iç dolgusu mavi renklidir (§ek. 3-e), ikinci sahm kiri§-
lerinin dogusunda, gûney duvarmdan kuzeye dogru uzanan sù-
tunlardan kare kesitli ikinci sùtuna kadar, mihrabin sagmdaki ilk
kiris, dizisinin sûslemelerine benzer bir desen, bundan sonra da kaplan
postu motifi gôrùlùr. Bunlar da yerini sonradan yapilmis. sùslemelere
birakir (§ek. 3-b, c).
Mihrabin dogusundaki ilk sahmda, birinci sahnin ilk kiriçinde,
sag yandaki kirisin sûslemelerine benzeyen, bozuldugu için iyi gô-
rùlemeyen, bir sùsleme dikkati çeker. Dogu yônùndeki kiri§te sonradan
yapilmis. desenler yer ahr. Diger sahnin kirisjeri ise, çok basit
desenlerle sùslùdûr. Kirisjer tamamen kirmizi a§i boyasi ile boyanmi§,
desenler beyaz renkle çizilmistir.
2»
AKSARAY'DA (NÎGDE) AHÇAP SÛTUNLU ÎKÎ KO Y CAMli
b. dertz. 19S5.
JW,u yeçil sari
gek. 3— Eskil Ulu Cami, kiris sûslemeleri
a) Kiris. yan yûzû (orta sahm) sûslemesi
b) Kiris ait yûzù sûslemesi
c) Kiri§ ait yûzû siislemesi
d) Kiris yan yûzû (mihrabm batismdaki ilk sahm) sûslemesi
e) Kiris ait yûzû siislemesi
Kirislerin ùzerine oturan konsollar orta sahnm iki tarafmdaki
sahinlarda i'arkli suslmelere sahiptir-. Mihrabm sagmdaki nefte,
mihraptan kuzeye dogru, kare kesitii sûtunlarm bitimine kadar
devam eden konsollarm ait yûzleri bir kirmizi bir mavi renge bo-
29
BEKIR DENÏZ
yanmiçtir. içlerine de palmet'ten geli§en bitkisel bir motif yerleç-
tirilmiçtir. Palme t sari, motifin rengi konsol zeminin tersi bir renk-
3 e boyanmiçtir. Bazen, konsolun sadece kirmizi, desenlerin mav i
ile i§lendigi ôrnekle r de vardir (§ek. 4-a).
| ikirmci prrrnimavl
.yejl.
§ek. 4—- Eskil Ulu Cami, tnihrabm batismdaki ilk sahnin konsol ve konsol iistûndeki
tahtanin sùslemeleri.
a) Konsol on yiizii siislerae ôrnegi.
b) Konsol aralarmdaki ahsap levhalann siisleme ôrnegi.
c) Konsollarm ta§idigi tahtanin ait yûziindeki (bâti yônii) siisleme
ôrnegi.
d) Konsollarm tasidigi tahtanin ait yiiztindeki (dogu yonù) siisleme
ôrnegi.
30
AKSARAY'DA (NtGDE) AHgAP SÛTUNLU ÎKI KÔY CAMÏÎ
Mihrabm sol yamndaki konsollar bir kirmizi bir maviye boyanmi§tir.
Kirmizilar kahverengi, maviler de «çivit mavisi» tonunda
bir gôrûnùme sahiptir. Konsollarm ûzerine de sadece kenarlari
çizilmi§, birbirine benzemeyen bitkisel desenler i§lenmi§tir.
Camide, mihrabm batismda kalan konsollarm yan yùzlerinin
de sùslendigi gôrùlmektedir. Fakat, desenleri gùnùmùze kadar
ula§amami§tir. Bazi ôrneklerin boya izlerinden mavi, kirmizi, sari
renklerle boyandigi anlaçilmaktadir. Mihrabm dogusunda kalan
konsollarm yan yùzûndeki desenler çok basit sùslemelerdir. Hattâ,
içlerinde desensiz birakilanlar da vardir.
Yapida konsol aralarmi kapatan ahgap levhalar da kalem i§i
ile sûslenmi§tir: Mihrabm batisindaki ôrneklerde, iki yônden dilimli
rumîlerle ku§atilan bitkisel bir motif gôrùlùr. Levhalarm zemini
bir mavi bir kirmizi boyalidir. Motifler zeminin tersi bir renk
dûzenine sahiptir. Bazen zemin ve desenin aym renkle tekrar edildigi
motifler de gôrùlmektedir (Sek. 4-b). Kare kesitli sùtunlarm
bitiminden sonraki konsol aralarmm ise, kirmizi boyah zemin ùze
rine beyaz renkle çizilmis. basit sûslemelerle bezendigi dikkati çekmektedir.

Mihrabm sol yanmda kalan konsol aralarmm kirmizi boyah
zemin ûzerine beyaz renkle çizilmi§, sûslemeci ùslûplu, basit bitkisel
desenler resmedilmiçtir. Ornekler genellikle lâle §eklindedir.
Konsollarm ta§idigi tahtalarm ait yùzleri de kalem i§i bezelidir :
Gùnùmùze pekçogu bozularak gelebilen ornekler mihrabm bâti ve
dogu yônùnde farkh ôzellikler gôsterirler. Mihrabm batismdaki tahtalarm
sùslemeleri ùslûp açismdan aym ôzelligi ta§imakla birlikte,
gùney duvarmdan kuzeye dogru uzanan tahtalarm sagmdaki ôrneklerde
(bâti yônùndekiler), ortadaki bir dairenin etrafmda geli-
§en damlaciklann radyal diziliçi ile, dilimli rumîlerin meydan getirdigi
dort kollu palmetlerin alternatif dizili§i gôrùlùr (Çek. 4-c).
Soldaki tahtalarm ait yûzûnde ise, yine kùçùk bir dairenin etrafmda
gelisen ongen §ekilli desenin çevresine dogru geniçlemesiyle ortaya
çikan geometrik bir bezme ile, sagdaki tahtalarm ûzerinde bulunan
dort kollu palmetlerin §a§irtmah dizili§i yer alir. Her iki sûslemede
de zemin kirmizi boyalidir. Desenierin bulundugu alan bir
mavi bir kirmizi renklidir. Ongen §ekilli motifin ortasmdaki kùçùk
daire kirmizi, etrafmdaki ornekler bir mavi bir kirmizidir. Kùçùk
dairenin etrafmdaki kùçùk yildizlar sari, di§ çerçevedekiler mavi
renklidir. Palmetlerin iç dolgusu bir kirmizi bir mavi, palmetieri
oluçturan rumîler ve palmetlerin içindeki çiçekler uçuk yeçil renklidir.
Sag yandaki geometrik desenlerde ise, zemin mavi, ortadaki
31
BEKIR DENIZ
daire kirmizi, yan yana dizilen damlaciklar bir mavi bir kirmizi,
distaki damlaciklar ise bir ye§il bir kirmizi boyalidir (§ek. 4-d).
Mihrabm dogusundaki sahmlarm tahtalannm alt yûzleri ise,
kenarlari siyah ve beyazla boyanmis lâle motifleriyle sùslùdùr. Ancak,
desenler çizgici bir ùslûba sahiptir.
Konsollann tasidigi tahtalann uzerindeki ah§ap pervazlar da
kalem i§i bezelidir. Bunlarda da mihrabm bati ve dogu yanindaki
suslemelerde farkliliklar gôrûlûr: Mihrabm batismdaki ilk sahmin
iki tarafmda bulunan suslemeler mihrap duvarini da dolandiktan
sonra kuzeye dogru ilerleyerek, kare kesitli sutunlarm bitiminde
sona erer. Burada yerini sonradan yapilmis basit suslemelere birakir.
Sôzkonusu pervazm desenirlde helezon sekilli dallar ûzerine
yerlestirilmis hâtai çiçekler ve yapraklarla, baha r çiçeklerinin kari-
§imi bir desen gôrûlûr. Zemin kirmizi, dal ve yapraklar kufi yesil,
çiçeklerin bir bôlûmû yesil bir kismi kirmizi renklidir (§ek. 5-a).
CJ^rmiz, ISMmM W/M^
Sek. 5— Eski Ulu Cami, ahgap pervaz silslemeleri
a) Mihrabm bati yôntindeki ilk sahmn konsollannin uzerindeki ah§ap
pervaz suslemesi.
b) Orta sahmn iki yanindaki ve bati duvanndaki ah§ap pervaz stisleme
ôrnegi
c) Mihrabm batismdaki iki sahmn pervaz slisleme ôrnegi (mevcut degil)
Mihrabm dogu yanmda kalan ayni bôlûmûn sùslemeleri beyaz
renkle çizilmis çok basit bir karaktere sahiptir. Bazi bôlùmlerde ise
bdç sùsleme yoktur.
32
AKSARAY'DA (NÎGDE) AHSAP SÛTUNLU ÎKÏ KO Y CAMÏi
lapid a orta sahnm iki tarafindaki sahmlarm gûney ve kuzey
duvarlannda da kiriç, konsol ve tahta vardir. Bunlarm her birisi
kalem i§i ile sùslùdùr: Mihrabm dogusunda ve batismdaki sahmlan
n gûney duvanndaki bezemeler, ayni sahinlardaki kalem i§i sûslemelere
benzemektedir. Adigeçen sahmlann kuzey duvanndaki
sùslemeler ise, dogudaki sahnm kalem i§i ôrnekleriyle aym ôzelligi
taçimaktadir (Res. 4).
Camide ah§ap tavan levhalanmn birleçtigi yerler, kiri§lerle levhalar
arasmdaki boçluklar ve gûney duvannm mihrapla bati duvari
arasmda kalan bôlûmû ile, bati duvannm bir kismi 15 cm.
genisliginde ve 2 cm. kahnligmdaki ah§ap pervazlarla kapatilmiç-
tir. Bu pervazlar gûney duvarmdan orta sahnm yansma kadar
uzanmakta, tavani caminin orta yerinden ikiye bôlen sûslemesiz
pervazla birle§tirmektedir. Orta sahnm her iki yônûndeki pervaz
(S) kivnmlar yaparak ilerleyen hançer yaprakh dallann arasmdaki
hataî çiçeklerle sûslûdùr. Pervazm zemini lacivertle§mi§ bir
mavi, dal ve yapraklarm kenarlan ile yapraklarm ortasi yeçil, çiçek
ve yapraklar kirmizi renklidir (§ek. 5-b).
Mihrabm batismdaki ilk sahnm iki yandaki pervazda, 1974,
1976 ve 1981 yilmdaki araçtirmalarimizda, bugûn gûney duvannda
izleri gôrûlen pervaz sûslemelerine benzeyen, bitkisel desenler
vardi; pervazlarm ûzerinde (S) sekilli kavisler çizerek uzanan rumîlerin
arasmda §a§irtmah dizilen hataî çiçekler mevcuttu. Bu
sûsleme bati duvanndaki kadmlar mahfilini aydmlatan ilk penCereye
kadar uzanmakta, daha sonra yerini dûz bir silmeye birakmaktaydi.
Pervazm zemini mavi, rumîler, dallar ve yapraklar kufî
ye§il, hataî çiçekler kirmizi, çiçeklerin ortasi mavi renkliydi (§ek.
5-e). 1984 Yilmdaki onarimda, gûney duvanndaki hariç, bu desenin
bulundugu pervazlarm sûslemesi dûz bir kahverengi ile kapatilmiçtir
(Res. 4).
Harimin batismdaki ilk sahmda ise, gûney duvarmdan baçlayip,
bati duvan boyunca devam eden bir pervaz mevcuttur: Gûney
duvannda, batidaki ilk sùtun dizisinin baçlangicmda ortaya çikan,
orta sahnm pervaz sûslemelerine benzeyen motifler, caminin gû-
neybati kôçesinden dônû§ yaparak, bati duvarina geçmekte, bu
duvardaki mahfili aydmlatan kùçûk pencereye kadar uzanmaktadir.
Burada yerini yagliboyali yeni bir sûslemeye birakmaktadir
(Çek. 5-b).
Tavanda kiris. ya da duvar aralarinda kalan ooçluklan kapatan
pervazlar mihrabm dogusunda kalan alanlarda da vardir. Fakat,
buradaki pervazlar dûz kahverengi boyali ve sûslemesizdir.
A.S.T.D.F.3 33
BEKIR DENIZ
Caminin giiney, bati ve kuzey duvarlannda ah§ap saçaklar
mevcuttur: Mihrabm batismdaki ilk sahnm duvar saçaklarmda, kenarlari
testere di§i gibi gôrûnen dilimli rumîlerin meydana getirdigi
dort kollu palmetlerle, bunlarm arasmda kalan bosluklarla, palmetlerin
içini dolduran, birbirlerine dallarla baglanan hataî çiçeklerin
meydana getirdigi bir siisleme gôrùlùr. Zemin lacivert, palmetler
ye§il, hataîlerin ortasi mavi, yapraklari kirmizi, hataîleri
baglayan dal ve yapraklar kufi ye§il renklidir (§ek. 6-a).
b. deniz.!98S
cu mm mm ^m
mavi kirmizi yesil sari
§ek. 6— Eskil Ulu Cami, ahgap saçak siislemeleri.
a) Mihrabm batismdaki birinci ve ikinci sahnm gtiney duvarimdaki
sùsleme.
b) Bati duvarmdaki siisleme.
Mihrabm batismdaki ilk sahnm giiney duvarmdaki saçakta.
palmete benzer bir motifle, top çiçek gôrûnûmlû bitkisel bezemelerin
kan§imi bir siisleme (S) çekilli kivrimlar ùzerinde gùney-bati
ko§esine kadar uzamr. Burada, ôzelligini kaybetmeden, bati duvarma
doner ve kadmlar mahfilini aydmlatan ilk pencereye kadar
uzanir. Daha sonra yerini yaghboyah bir bezemeye birakir. Sôzù
edilen bu siisleme çok bozuldugundan renkleri belli degildir. izlerinden
zeminin mavi, desenlerin kirmizi, sari ve yesil boyandigi anla§ilmaktadir
(§ek. 6-b).
34
AKSARAY'DA (NÎGDE) AH§AP SÛTUNLU IKÎ KÔY CAMÎi
Yapida, mihrabm dcgusunda kalan gûney ve kuzey duvarmda
da saçak vardir. Fakat, bunlar dùz ve sùslemesizdir.
Caminin tavani, kasetlemeli çitalar arasma gizlenmiç panolarla
sùslenmiçtir. Bu panolardan herbiri farkli desenlerle bezelidir:
Dogu yônûndeki duvara yakm ilk sahmda, mihrap yônùne gôre,
birinci pano kare, ikincisi daire, ùçùncùsù kare, dôrdùncùsù yine
kare çekillidir. Her panonun içerisi ye§il, mavi ve kirmizi reklerle
geometrik bôlmelere ayrilrm§, içleri aym renklerle doldurulmustur.
Ayni yôndeki ikinci sahinda, yine mihrap yônùne gôre kare,
yedigen ve kare çekilli ùç pano bulunmaktadir: îlk pona diçtan, ye-
§il boya ile çerçevelenmiç, ici baklava §ekilli çitalarda kafeslenmiç-
tir. Baklava dilimlerinin ortasi ye§il, lacivert, kahverengi boyalarla
altigene bôlùnmûç, bunlarm da ici ùçgen çekilli, kahverengi tonlarla,
iki yan tarafi ye§il renklerle doldurulmuçtur. Bo§ta kalan alti
baklava §ekil ye§ile boyanmiçtir.
Yedigen çekilli pano iç içe ûç bôlùmden meydana gelmektedir:
Birinci kisimda daire çekilli, dùz ye§il boyali bir ku§ak bulunmaktadir.
Bunun devammda, ùzerinde kùçùk çiçeklerin yer aldigi kahverengi
ikinci bir daire, bunun da ortasmda açik yesil, koyu yesil
ve kahverenginin tonlarindan meydana getirilen yildiz geçme motifi
bulunmaktadir. Merkezde de ahçaptan yapilmiç, kabartma kù-
çùk bir yildiz gôrùlmektedir. Kare §ekilli panonun içerisi ise, çitalarla
dama tahtasi gibi, bôlùmlere aynlmis, ici lacivert, yeçil renkli
boyalarla bezenmiçtir.
Mihrabm bulundugu orta sahanm tavanmda, mihrabin yakinmda,
dikdôrtgen §ekilli bir pano mevcutur(7). Dar bir bordùrle
kusatilan bu pano kalem isi ile sùslùdùr: Panoyu kuçatan çerçevenin
ici hâtai çiçekler ve bunlari birbirinden ayiran hançer yapraklarla
sûslenmistir. Çerçevenin zemini kirmizi, çiçeklerin ortasi
mavi, yapraklari ye§il, hançer yapraklarla bunlari birbirine baglayan
dalar yesil renklidir. Panonun ortasmda iç içe iki daire yer
almaktadir. iki dairenin arasmda alti dilimli bir motif gôrùlûr. îçerisini
«ihlâs Sûresi» nin dolandgi bu kuçagin zemini kirmizi, yazilar
sari, dilimler arasmda kalan boçluklar mavi renklidir. Bu yazi
kusagmm merkezinde de, dort kollu bir yildizdan geliçen, içeri-
(7) Kôyûn ileri gelen yaglilan «panonun ceylan derisinden yapildigini, onarim
sirasmda bunu gôrdûklerini» iddia etmektedirler. Yaklagamadigimiz için
iyi goremedigimiz bu sùslemenin ceylan derisi iizerine yapilmasi miimkûndûr.
Anadolu-Tùrk Sanatmda deri iizerine yapilmiç kalem i§i bezemeler mevcuttur.
(Bu konuda bk. C. Nemlioglu., «Kalem ici Tekniklerb Antika, s. 17,
1986, s. 6-10 (ing. 11-12).
35
BEKIR DENIZ
si hâtai çiçekler ve hanger yapraklarla doldurulmu§, dilimli rumilerin
meydana getirdigi palmetlerden olu§an bir sùsleme yer alir,
Aym çiçeklerin benzerleri, dairenin di§mda, daire ile pano ko§eleri
arasindaki alanlarda da gôrùlùr. Ancak, buradaki hâtai çiçekler,
palmet içlerini doldurmak yerine, ortadaki bùyûk çiçeklerin
etrafini dolanan çiçeklerin meydana getirdigi helezon §ekilli bir
dùzenleme gôsterirler. Panonun zemini lacivert, dallarla hançer
yapraklarin ici ye§il, yapraklarin bosta kalan kisimlan ve çiçekler
kirmizi renklidir (§ek. 7).
b.deniz-1985
czzi muD WMM ^m
mavi kirmizi ye§il sari
§ek. 7— Eskil Ulu Cami, Orta sahnin tavamnaaki kalem igi bezemeli siis panosu
gôbegi.
36
BEKIR DENIZ
b.den'iz 1985
kirmizi
W////A
mavi ye§i
Çek. 8— Eskil Ulu Cami, bati yônûndeki ilk sahnm kalem isi bezemeli sus panosu
ornegi.
37
AKSARAY'DA (NÏGDE) AH§AP SÛTUNLU ÎKÎ KO Y CAMÎi
Mihrabm sagmdaki ilk sahnin tavaninda, ikisi pencerenin yakinmda,
digeri kuzey duvarmm ônûnde, ard arda dizilmiç, kare
çeklinde ûç pano mevcuttur. Gùnùmûzde, pencere ônûndeki ilk iki
pano sûslemesiz ve kahverengi boyalidir (Res. 4). Ùçùncû panoda
ise, kirmizi, ye§il ve mavi renklerin kari§immdan meydana gelen,
kùçûk karelerin oluçturdugu bir bezeme gôrûlûr.
Bâti duvan bitiçigindeki sahnin tavaninda, gûney duvari yakinmda
bir tane sus panosu vardir. Bir bordûrle çerçevelenen
panonun bu alandaki sûslemeleri, orta sahmdaki sus panosunun
dis. çerçevesindeki, §a§irtmali çiçeklerine benzer bir ôrnek gôsterir.
Panonun zemini ûç esit parçaya bôlùnmùs, dilimii rumîlerin
arasi, simetrik yerleçtirilmi§ çiçek ve yapraklarla doldurulmuçtur.
Zemin kirmizi, kenarlari siyahla çerçevelenen çiçekler kirmizi ve
ye§il, dal ve yapraklar ye§il renklidir (§ek. 8).
Caminin mihrabi, 1974, 1976 ve 1981 senelerindeki araçtirmalanmiz
sirasuida, taç kapi gibi, ileri dogru ta§kmti yapmaktaydi.
Mihrap çikmasmm kôçeleri ah§ap kaplamaliydi. Mihrap ni§inin
iki yanmda, ayni kôydeki evlerin ahçap dolaplarmda da gôrùlen,
ùst ûste yerle§tirilmi§ raflarla sùslenmiçti. Yarim daire profilli
mihrap ni§i, iki yana toplanarak baglanmiç, yesil renkli bir perdeyle
bezenmi§ti. Mihrabm almhgmda ve mihrap çikmtisi ile sa-
çak arasmda yazi mevcuttu, Gùnùmûzde mihrap yine taç kapi
gibi taçkmti yapmaktadir. Fakat, perde ve yazilar yoktur (Res. 4).
Yapinin ahçap malzemeli minberinin sûpûrgeligi bir ters bir
dùz yerle§tirilmi§ ùçgenlerle, yan aynalik çitalarla bezenmi§tir. Yan
aynahkta ah§aptan yapilmi§, yedigen çekilli bir gôbegin ortasma
bùyûk bir gùlçe oturtulmuçtur. Gergilikler parmakliklidir. Aynalik
bir alemle taçlandinlmi§, yan aynahk ve kô§k arasmda kalan kisimlar
zikzak §ekilli çitalarla sùslenmi§tir. Minberin ùzeri de mor
ve altin yaldizh renkle boyanmi§tir (Res. 4).
E§MEKAYA ULU CAMÏÎ :
Cami kôy merkezinde, E§mekaya'dan Eskil'e giden yolun sag
tarafmdaki batakhk arazinin ônûndedir. Halk arasmda, kôydeki
diger camilerden ayirmak için «Ulu Cami, Eski Cami» gibi isimlerle
38
AKSARAY'DA (NIGDE) AHÇAP SÛTUNLU ÏKÏ KÔY CAMII
anilmaktadir. Aksaray ilçe mûftûlûgû kayitlarmda da «Mescid-i
Kuba» adiyla tanmmaktadir (8) (Res. 5).
Eserin kitabesi yoktur. Bu nedenle de yapim tarihi bilinmemektedir.
Kôyûn ileri gelen yaçlilari, «Kôyûn ilk kurucusu Ibrahim
Bey tarafmdan bina ettirildigini» atalanndan duyduklarmi sôylemektedirler
(9).
(8) Esmekaya'nm ne zaman kuruldugu belli degildir. Kaynaklarda, «burada
yasayan halkm, çevredeki diger kôyler gibi, «Esb-Kesan» (Atçeken'ler)
grubundan olduklan belirtilmektedir (i.H. Konyali, Ay, Es. C. II, s. 1889).
Bazi eserlerde de, «E§mekaya'nm da Eskil gibi, At-Çeken Beyleri'nin oturdugu
bir merkez oldugu, kendilerinin tam yerlesik bôlgelerden farksiz bir
sekilde dirlik sahibi bulunduklan» sôylenmektedir (Konu ve At-Çeken'ler
hk. bkz. F. Sûmer., Ay. Es. s. 175-372. M.Y. Sûslû., Ay. Es. s: 43, s, 33-37:
s. 44, s. 37-40). (XIX. yy.da yôrede yasayan Ttirkmenler hk. bkz. W.J
Hamilton., Researches in Asia Minor, Fontus and Armenia, I. London, 1842
s. 64-86).
Gunumuzde Esmekaya'hlar kendilerinin «Atçeken»Ier soyundan geldiklerini
ileri stirmekte ve Esmekaya'nm bir zamanlar «Beylerin kôyû» oldugunu
sôylemektedirler. Bugiin yôrede hâlâ sôylenen «E§mekaya Beyleri»
isimli bir de tûrkû bulunmaktadir (ayni koyden Numan Atar, Naci Esmekaya
ve Esref Bakim'in 13.8.1985, Necip Esjnekaya (1319- ), Ali Gtiresçi
(1316- ), Haci Tuzcu, Numan Atar, Mehmet Koyuncu, Tahir oglu Ibrahim
Bakim'in 14.12 1985 gunu sifahen verdikleri bilgilere gore).
(9) Kôyûn ileri gelen yashlanna gôre, «kôyiin bulundugu alan, kôy kurulmadan
evvel «Eski-il» in (Eskil) yaylasi iken, Kozan (Adana) tarafmdan
gelen Ibrahim ve Ômer Bey isimli iki kardes, yanlannda kendilerine bagli
«At-Çeken'ler» oldugu halde, once Obruk, oradan da Esmekaya'ya gelmigler,
daha sonra Ômer Bey Karapmar-Asiran'a gitmi§, Ibrahim Bey'de Esmekaya'yi
kurmustur. Halen yasayan Necip Esmekaya'nm (1319 - ) babasinm
dedesi olan Ibrahim Bey, yakm zamanlara kadar barut imâl edildigi
için, eskiden «kârhane» diye anilan, bugiin çôpltik olarak kullanilan
yerde koytt kurmus, ayni yerde erkekler ve kadinlar için birer hamam,
bataklik arazinin kenarma bir ev (ko§k), bir cami, kôyiin giris. ve çikis
yônlerine de birer degirmen yaptirmistir»^ Gunùmûze hamamlardan birisinin
kahntilan gelebilmi§, ev-ve degirmenler yikilmistir. Cami ise, halen
kullamlmaktadir (Necip Esmekaya ve Ali Gtiresçi'nin 14,12.1985 giinkii
sifahi ifadelerine gore). Yine, ayni kôyden Ali Giiresçi (1316 - ) 14.12.1985
gùnkti sifahi ifadesinde, «Ibrahim Bey'in caminin ahsap malzemelerini,
bugiin Eskil'e bagli «inagzi» diye bilinen ôren yerindeki bir camiden getirttigini»
sôylemektedir.
Tarihi kaynaklarda, XIX. yy.da Aksaray'in barut yapim yeri oldugundan
sôz edilir. Fakat, Esmekaya'nm ismi geçmez. Bu konuda bkz. W.J. Hamilton.,
Ay. Es. Ay. S.
39
BEKIR DENIZ
Cami kôylùlerin ifadesine gore 1930 ve 1961 yillarmda iki bù-
yùk onarim geçirmi§tir (10) : Birinci onanmda kirislerin ùzerindeki
yatay agaçlar (yuvarlama) yenilenmis, bunun da uzeri hasir
ile kapatilarak, içten ve distan sivanmistir. Ayni tarihte orijinal
ah§ap mihrabi son cemaat mahalline konulmustur. Yerine de gùnù-
mùzdeki ahsap mihrap yaptinlmistir (11). Yine bu tamirde kadmlar
mahfili (tahtabasi) ve mezarliktan (masathk) getirilen dùzgun
mezar (kabir) taslan ile son cemaat mahalline çikisi saglayan
merdivenler insa edilmistir.
1961 Senesindeki ikinci onanmda, «kôylùlerin de yardimlanyla,
Ahmet Sentùrk tarafmdan, yapinm diiz toprak darni kiremit kapli
kirma çati ile ôrtùlmùs, ayni kôyden Haci Ômer Ayaz'm ogullan
tarafmdan da ahsap taban tahtalan degistirilmistir».
Cami, yerden 70-80 cm. yùkseklikte, tas temel ùzerine kerpiç
malzemeyle in§a edilmiçtir. Distan di§a, yaklasik, gùney duvan
12 m. 85, kuzey duvan 11 m. 80, bati duvan 14 m. 72, dogu duvan
13 m. 75 ôlçùlerindedir. Disaridan ve içeriden duvarlan harçla sivanan
yapinm dogu yùzùnde, gùney ve kuzey duvarlarmm uzantisi
arasma almmi§, yakla§ik 50-60 cm. yùkseklikteki bir zemin ùzerine,
ùç basamakh bir merdivenle çikilan bir son cemaat mahalli
mevcuttur. Bu bôlùmùn ùzeri de, cami gibi, ahsap kirisli bir ta vanla
ôrtùlùdùr. Daha ùstte de kiremit kaph kirma çati yer ahr (Res. 5).
Yapmin cephesinde, guney duvannda, mihrabm iki yanma
yerle§tirilmi§ halde ve bati duvannda iki§er tane bùyùk penceresi
vardir. Kuzey duvanndaki kadmlar mahfilini aydmlatan ùç pencere
ile, doguda birisi kapi ile pencere arasma, digeri iki pencere
arasma yerlestirilmi§ iki, gùney duvannda bùyùk pencerelerden
sag yandakinin soluna, sol yandakinin de sagina açilmis iki adet,
bati duvan ùzerinde de alttaki iki pencere ile, caminin kuzeybati
kôsesine yakm bôlùmùn ûst yanma yerlestirilmis halde iki kûçûk
pencere daha mevcuttur. Bôylece yapi temel seviyesindeki alti bù-
yùk ve duvann ûst bôlùmûne "yerlestirilmis dokuz kùçùk pencere
ile aydmlatilmaktadir. Son cemaat yerinin kuzeydogu kôsesindeki
bir kapiyla da harime girilmektedir (Res. 5).
(10) E§mekaya Kasabasi'ndan Ali Gtire§çi (1316- ) ve Necip Egmekaya'nm
'.1319- ) 14 12.1985 giinii verdikleri gifahi bilgilere gore.
(11) Ayni kôyden Ali Gtire§çi, «bugûnkû mihrabm, 1930 yilmdaki onarim sirasmda,
Konya'da yaptinlarak buraya konuldugunu» sôylerken, yine aym
kôyden Mehmet Akkag (60) 14-12.1985 gunkù gifai ifadesinde, «mihrap ve
minberin 100 sene kadar once babasi Mehmet usta tarafmdan yapildigmi*
iddia etmektedir.
40
AKSARAYDA (NÎGDE) AHgAP' SÛTUNLU ÎKÎ KO Y CAMII
Eserin minaresi yoktur. Yapildigi dônemde minaresinin bulunup
bulunmadigi da bilinmemektedir.
Cami kareye yakm dikdortgen bir kurulusa sahiptir: Harim
mihraba dik uzanan ah§ap sutunlarla ùç sahna bôlûnmûstùr (§ek.
9). Sùtunlan, tavani, tabani ve kuzey yônùndeki kadmlar mahfili
ahçap malzemelidir (Res. 6).
§ek. 9— Egmekaya Ulu Camii plâni. Rôleve ve çizim : Bekir Deniz-1985.
41
BEKÎR DENÎZ
Caminin hariminde, halkm «direk» ya da «ôzkiris» diye tabir
ettigi, ikisi kuzey, ikisi de gûney yônûndeki duvara gômûlû dort
sùtunla birlikte, on tane yuvarlak gôvdeli ahsap sûtun mevcuttur.
Kôylùlerin ifadesiyle, «mese agacmdan» yapilan sùtunlar yine yuvarlak
tas, kaideler ûzerine oturmaktadir. Sûtunlann bashgi yoktur.
Bunun yerine, halk arasmda «suruç» diye amlan, profil kesiti gôrû-
nùmîù yastiklar yer alir. Yaklasik 180 cm. uzunlugundaki yekpare
agaçtan yapilan yastiklar caminin gùneyinde, beden duvanni da
asarak diçanya ta§ar. Yastiklann ùstùnde de 26 x 26 cm. kalmligmda,
kare kesitli bùyûk kiriçler yerleçtirilmistir (Res. 6).
Harimde, kiriçler ûzerine oturan, yaklasik 56 cm. uzunlugundaki
konsollar sadece orta sahnin içe bakan yùzlerine yerleçtirilmistir.
Yan sahmlarda ve duvar ùzerinde konsol yoktur (Res. 6).
Daha sonra yapinin tavanmi tasiyan kirislerin (yuvarlama) ûzerine
oturdugu, 20 cm. eninde ve 3 cm. kalmligmda tahtalar yer alir. Bunun
da ûstûnde, halk arasmda «yuvarlama» veya «uç» diye bilinen
kavak agacmdan yapilmis kiriçler ve hasir sergi gôrûlûr (Res. 6).
Eserin kuzey yônûndeki iki katli ahsap kadmlar mahfiline kapinm
sag yanindaki ahsap merdivenlerle çikilir. Alttan çok ince ahsap
direkler ve bunlari baglayan ah§ap atkilarla, kuzey yônûndeki iki
sûtun arasma gerilen hatilm tasidigi mahfil, orta sahmda balkon
seklinde çikma yapmaktadir. «Yakm zamanlara kadar bu kûçùk
balkonun ince ah§ap direklerle taçmdigi ve muezzin mahfili olarak
kullamldigi, daha sonra bugûnkû sekline çevrildigi» ifade edilmektedir
(§ek. 9).
Orta sahmdaki ahsap kaplamah bugûnkû mihrap yuvarlak bir
nis halindedir. Ahsabm boyasmdan yeni yapildigi anlasilmaktadir
(12) : Caminin asil mihrabi son cemaat yerinde, gûney duvarindadir
(Res. 7). Harimin gûneydogu kôçesindeki ah§ap minberi de, mihrap
gibi geç dônem eseridir (13) (Res. 6).
Yapi, giris. kapisi ûzerindeki ahsap dilimli pervazi hariç, sûslemesizdir.
içeride ah§ap sùtunlar, yastiklar, mihrap ve minber harime
hareketlilik kazandirmaktadir: Sùtunlar gûnùmûzde yesil yagh
boyahdir. Bunlarm ûzerindeki yastiklann ait ve yan yùzleri profil
kesiti gôrùmûnde oyularak sùslenmi§tir. Yastiklann tasidigi kiri§-
ler ve konsollar da, yastik gibi sûslenmeden verilmistir (Res. 6).
Bugûnkû mihrap yuvarlak bir nis. ile, iki yandaki ùst ùste dizilen
raflarla sekillendirilmiç, ùzeri de yesil renk yaghboya ile boyan-
(12) Caminin mihrabi hk. bkz. dipnot 9 ve 11.
(13) Minber hk. bkz. dipnot 11.
42
AKSARAY'DA (NÎGDE) AH§AP SÛTUNLU IKÎ KO Y CAMÎi
mi§tir (Res. 6). Bugùn son cemaat yerinde bulunan orijinal mihrabi
ise, yerden yukanya dogru daralarak yùkselmektedir. îki yandan,
ùzeii zikzak çekillerle sùslù, bordùrle kusatiimistir. Mihrap nisi, ùzerindeki
kenar bordiirùn bezemelerini andiran sùslemeli bir kuçakla
ikiye ayrilmistir. Oste, dort tane kûçûk nis. yerlestirilmiçtir. Bunlardan
iki yandaki ile, ortadaki iki nis, birbirine benzemektedir. îkinci
bôlûm ylne zikzak §ekillerle sùslù iki dikey kuçakla ùçe ayrùmstir.
Ortada ka§ kemerli asimetrik bir mihrap nisi verilmiçtir. Bunun iki
yanma da ùst ùste ùç raf dizilmiçtir. Bunlardan her biri farkh kemerlerle
sùslenmiçtir (Res. 7).
Caminin gùneybati kôçesindeki minberi de, mihrap gibi, kirmizi
ve yesil boyalidir. Aynahk ve gergiligi ahisap çitalarla diktôrtgen ve
kare panolara ayrilmiçtir. Gerginligin panolari ajur teknigiyle bezenmiçtir
(Res. 6).
DEGERLENDÎRME :
Yapilarm yore mimarisi içindeki yeri •.
Tamttigimiz camiler birbirlerine 17 km. uzakhktaki iki kom§u
kôydedir. Konya ovasi'nda bulunan bôlge kurak bir arazi yapisma
sahiptir. Ta§ ve agaç yok deniecek kadar azdir. Bu nedenle de yôrenin
in§a malzemesi kerpiçtir. Ancak, «40-50 yil ôncesine kadar E§-
mekaya çevresinin kavak agaçlanyla ùnlù oldugu ve bu agaçlarin
tùrkùlere konu teçkil ettigi» yaçhlarca rivayet edilmektedir (14).
Kesme taçla bina edilen Eskil Ulu Cami, bugùnkû haliyle, bûyùk
bir yapidir. Kôy camiinden çok çehirlerdeki Ulu Camileri hatirlatmaktadir.
Buna karçilik, moloz tash temel ùzerine kerpiçle in§a edilen
E§mekaya Ulu Cami, aym kôydeki tek katli, ônù sundurmali kerpiç
evleri andirmaktadir. (Res. 1-5).
Sozkonusu iki camide de ahçap malzeme kullamlmasi yôredeki
cami mimarisini etkiîemiç gibidir-. Yapilcan Kôyù Eski camii'nin ahsap
tavani yine ahçap sùtunlarca taçmmaktaydi. Birzamanlar Eskil'e
bagh bir yayla iken, bugùn kôy haline gelen Bôget Kôyù'ndeki,
XVII-XVIII.yy. da in§a edildigini sandigimiz, kesme tasla bina edilen,
sonradan birçok degiçiklige ugrayan, 1948'de de ùstù ah§apla
ôrtùlen kitabesiz camide de tavan, mihraba dik uzanan kirisi destokleyen,
iki ah§ap sùtun tarafmdan ta§mmaktadir.
(14) Yôrede sôylenen «E§mekaya Beyleri» isimli turkttde, E§mekaya çevresinin
kavak agaçlarmdan sôz edilmektedir. Aym kôyde giiniimûzde hâlâ kavak
yetistiriimektedir. Bkz. dipnot 8.
43
BEKIR DENÏZ
Eskil Ulu Cami'nin kapisi uzerindeki kitabe okunamaz haldedir.-
Kitabedeki tarihin in§a dônerninden kaldigini sôylemek gùçtùr. Diger
yandan, 1984 yilmdaki onarimda kuzey duvarindan çikartilan sirsiz
testiciklerin XVIII-XIX. yy. karakteri yansittigi gôrùlmektedir (15).
E§mekaya Ulu Camii'nde ise, herhangi bir yazi yoktur. Yaslilarm
sôyledigi gibi, «kôyùn ilk kuruldugu yillarda» yapilmi§ olabilir. Zaten
in§a malzemesi de iki-ùç asirdan ôteye gidebilecek nitelikte degildir.

Eskil Ulu Camii'nde her duvarm uzunluk ve kalmligi farkli 51-
çùlere sahiptir. Eçmekaya Ulu Camii'nde bu oransizlik daha azdir.
Yine, Eskil Ulu Camii'nde pencerelerin ôlçùleri de farklidir. Gûney
yônùndeki pencereler digerlerine gôre yùksek ve genistir. Uzerlerinde
birer pencere daha vardir. Diger yandan, ayni duvarda, bâti kô-
îjesinin yakminda, ûst ûste iki kùçùk pencere mevcuttur. Aym duvardaki
iki pencereye gôre bùyùk bir oransizlik dikkati çekmektedir.
Bu sanki, caminin ilk pencerelerinin sôzù edilen pencere gibiyken,
obùrlerinin sonradan yapildigmi akla getirmektedir.
Her iki cami de plan sekli bakimmdan birbirine benzemektedir:
Eskil Ulu Camii'nde harim mihraba dik uzanan sûtunlarla bes
sahna bôlùnmù§tûr. Mihrabm iki yanmdaki sahmlar orta sahindân
genis ve yûksektir. Yine, mihrabm batismdaki ikinci sahm orta ve
dogudaki sahmlara gôre daha geniçtir. Aslmda orta sahnin
daha genis. ve yùksek olmasi beklenirdi (§ek. 1). E§mekaya Ulu
Camii'nde ise, harim mihraba dik uzanan sûtunlarla ûç sahna
aynlmi§tir. Orta sahm digerlerine gôre yùksek, fakat yan
sahmlar daha geniçtir. Yine de, ûst ôrtûyù taçiyan konsollar
orta sahmda toplandigindan, bu alana bir hareket, teknik açidan
da yùkseklik saglamaktadir (Çek. 9).
Sôzkonusu camilerin plan §ekli, Aksaray çevresindeki diger kôylerde
yoktur. Sadece, Aksaray Ulu Camii'nde kullanilmistir. Ancak
bu camide de ayaklarla bunlari birbirine baglayan kemerler ve ôrtù
ta§tir. Ayrica, mihrabm ônùnde de bir kubbe mevcuttur.
Adi geçen iki cami de ahsap sùtunludur: Esmekaya Ulu Camii'-
nde sùtunlar tek sira halinde dizilirken, Eskil'de ikiçerli sira halinde
bir uygulama gôrùlùr. Ayrica, sûtunlardan alti tanesi kare kesitlidir.
Bu, camide degisjk sûtunlarm kullanildigi izlenimini verirken,
(15) Sayin Prof. Dr. Gôniil Ôney 23.12.1985 gûnii verdigi gifahi bilgisinde, «sôzkonusu
testicigin XVIII-XIX. yjr
. da Anadolu'da imâl edieln geleneksel
sirsiz seramiklerinin ôzelliglni taçidigim» sôylemigtir. Verdikleri bilgi için
kendllerine tesekkûr ederirn.
44
AKSARAY'DA (NÎÔDE) AHÇAP SÛTUNLU ÏKÏ KÔY CAMÎÏ
bir yandan da camiye fakh dônemlerde ilaveler yapûdigmi dû§ùndùrmektedir.
Sûtunlari taçiyan kriçler ise, Eçmekaya Ulu Camii'-
nde tek, Eskil Ulu Camii'nde çift sira halindedir.
Eçmekaya Ulu Camii'nde konsollar orta sahmda toplanmi§tir.
Yan sahmlarda konsol yoktur. Eskil Ulu Camii'nde ise, konsollar
mihrabin iki yamndaki sahmlardadir. Aynca, ayni sahinlann gùney
ve kuzey duvarlarmda da konsol vardir. Mihrabin batismdaki sahmn
duvanndaki konsoUarla, bati duvarmdaki, kadmlar mahfilini
aydmlatan ilk pencereye kadar uzanan konsollar birbirine benzemektedir.
Diger ôrnekler sonradan yapilmis. izlenimini vermektedir.
Ôbûr yandan, orta sahnm konsolsuz birakilmasi, bunun yerine yan
sahmlarda toplanmasi, caminin dôneminde, mihrabm batismda
kalan sahinlann bulundugu alanda kumldugunu, konsollu sahmn
orta sahm olabilecegini dùs^indùrmektedir.
Eskil Ulu Camii'nin asiî mihrabi ve minberi hakkmda bilgi yoktur.
Dôneminde, E^mekaya Ulu Caminin, Aksaray çevresindeki camilerde
gôrùlmeyen mihrabma benzer bir ahçap mihrabi bulundugunu
ama, bir sûre sonra eskidigi için, belki de Esniekaya Ulu Cami
mihrabi gibi, bir yana atildigmi akla getirmektedir. Adi geçen iki
cami'nin minberi de geç dônem eseridir. Bugùnkù minberlerin, kôylùlerin
sôyledigi gibi, «1925-30 yillarmda» yapilmalan mûmkùndùr.
Eskil Ulu Camii'ni Esrnekaya Ulu Camii'nden ayiran ôzellik sûslemeleridir:
Camide, yastiklardan itibaren, ôrtû elemanlan kalem
ici bezemelidir. Ancak, sùslemeler caminin bati ve dogu yanlarmda
farkhdir. Orta sahnm batismda kare kesitli sùtùnlann bitimine
ya da, tavan kaplamasmi ikiye bôlen silmeye kadar uzanan bôlûmûn
sùsleme ve renkleri, mihrabin dogusunda kalan alanm sûslemelerine
gôre daha olgun ve gôsteriglidir. Orta sahnm dogusundaki sahinlann
sùslemelerinde, batidaki sahinlann desenlerinin kopye edilmek
istendigi ama, becerilemedigi gôriilmektedir (Res. 4).
iç Anadolu Bôlgesi'ndeki benzeri camiler arasmdaki yeri:
Sôzkonusu iki caminin ïç Anadolu Bôlgesi'nde, ôzellikle Konya,
Nigde, Ankara, Kayseri çevresinde, plan ve sùsleme bakimmdan çok
sayida benzeri ôrnegi mevcuttur: Konya'daki camiler arasmda Cl6),
Anadolu'daki ahçap sùtunlu camilerin en erken ômegi olarak kabul
(16) Konya yoresi ah§ap siïtunhi camileri hakkmda bir doktora çaligmasi yapilmigtir.
Bkz. Y. Erdemir., Konya ve Yoresindeki Naki§li Ah§ap Camiler,
Konya, 1985. Y. Erdemir., «Konya Bey§ehtr Bayinchr Koyu Camii». Vakiflar
Dergisi, C. XIX. Ankara 1985, s. 194.
45
BEKÎR DENÏZ
edilen Sahip-Atâ (Lârende) Camii (1258), (17), Bey§ehir E§refoglu
Camii (1297-98), Beyçehir Baymdir Kôyû Camii (1365), Beyçehir
Kô§k Kôyù Camii (14.yy.), Kireli Kasabasi Camii, Çavus. Kôyù Camii
(XV. yy.), Ermenek Akça Mesçit (1300), Konya Meram Mescidi
(1402-1424), Ak§ehir-Doganhisar Ulu Camii (1548) (18) sayilabilir.
Eskil ve E§mekaya Ulu Camileri plan çekli ve kurulus. teknigi
bakimmdan Esrefoglu Camii ile benzerlikler tasir: Bu camide de (19)
sùtunlar mihraba dik uzanir. Fakat, Eçrefoglu Cami yedi sahmlidir.
Mihrap ônûnde bir kubbesi ile orta sahinda bir açikhgi mevcuttur.
Oc Camide de yastiklar profil kesiti §eklinde oyularak sûslenmistir.
Ancak, E§refoglu Camii'nde yastiklar mukarnasli basliklar uzerine
oturmaktadir. Diger yandan, yastiklar iki parçalidir. Esrefoglu ve
Eskil camilerinde kiri§ler ikiz kiris. halindedir. Fakat, Esrefoglu Camii'nde
kirisler tek sùtun dizileri, Eskil Ulu Camii'nde iki ay n sùtun
dizisi tarafmdan taçinmaktadir. Yine, Eçrefoglu Camii'nde Eskil'-
den farkli olarak konsollar orta sahmda toplanmi§, tavan levhalarla
kapatilmiçtir (20). Adi geçen caminin kalem i§i sùslemeleri, gùnû-
mùzdeki ôrneklerine gôre, kiriçler ùzerinde verilmiçtir. Kahntilarmdan
geometrik geçmeler ve bitkisel desenlerle sùslendigi gôrùlmektedir
(21). Eskil Ulu Camii'nin ôrnekleri ise bitkisel karakterlidir.
Bey§ehir Baymdir Kôyù Camii de, Eskil Ulu Camii gibi, mihraba
dik uzanan be§ sahmh bir yapidir (22). Ancak, Baymdir Kôyù Camii'nde
orta sahm daha genis. tutulmuçtur. Sûtunlardan bir bôlûmû
silindirik, bir kismi da sekizgen §ekillidir. Sùtunlarm mukarnasli
bashklari vardir. Bunlann da ùzerine, Eskil'deki gibi, profilli yastiklar
oturur. Adi geçen caminin gémi teknesi formlu tavani, Eskil'deki
gibi, alttan tahtalarla kapatilmiçtir. Sùslemeler her iki camide de
bitkisel karakterlidir. Baymdir Kôyù Camii'nde yazi da kullanilmistir.
(17) Sahip-Ata cami hk. bkz. Î.H, Konyali., Abideleri ve Kitabeleri Ile Konya
Tarihi, Konya, 1964, s. 506. O. Aslanapa., Turk Sanati, C. II, 1st. 1973, s. 77-
78. A. Kuran., «Anadolu'da Ah§ap Sùtunlu Selçuklu Mimarisi», Malazgirt
Armagani, Ank. 1972, s. 182.
(18) Î.H. Konyali,, Nasreddin Hoca'nin Sehri Aksehir, Tarihi Turistik Klavuz,
1st. 1945, s. 602-605.
(19) Genis bilgi için bkz. A. Kiziltan., Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler,
1st. 1958, s. 36-47. O. Aslanapa., Turk Sanati, C. II, s. 74-77.
(20) Ahgap tavanlar ve konsollarin yer alis biçimleri ile gôrevleri hk. bkz. Y.
Ônge., «Selçuklularda ve Beyliklerde Ahsap Tavanlar», Atatiirk Konferanslari,
V, 1971-72'den aynbasim, Ank. 1975, s. 179-195.
(21) Esreoglu Caminin siislemeleri için bkz. Y. Ônge., «XIII ve XIV. yy. da Anadolu
Mimari Eserlerini Siisleyen Boyah Naki§lar», Ônasya, Y. 4, 1969,
sayfasiz.
(22) Cami hk. bkz. Y. Erdemir, «Konya Beygehir Baymdir Koyti Camii», s. 193-206.
46
AKSARAY'DA (NÎGDE). AHSAP SÙTUNLU IKI KOY CAMII
XV. Yûzyilda yapildigi sôylenen Beysehir Kôsk Kôyù Camii (23)
plan §ekli bakimmdan sôzkonusu iki camiye de benzer. Ancak, Eskil
Ulu Camii'nden daha kùçùktùr. E§mekaya Ulu Camii gibi ùç sahmli
olan bu yapida mukarnasli basliklar ve profil kesitli yastiklar
gôrûlûr. Konsol ûzerindeki tahtalann alt yûzlerini sûsleyen, dilimli
rumilerin meydana getirdigi dort kollu palmetler ve geçmeli sekizgenler
Eskil Ulu Camii'nde ayni alanda bulunan desenlerle bùyûk
bir benzerlik ta§ir. Yalniz, Eskil Ulu Camii'nde, geçmeli sekizgenlerin
yerinde on kollu yildiz semasi yer alir (§ek. 4-c-d).
Eskil Ulu Camii'nin konsol ûzerindeki tahtalarinm alt yûzùnde
bulunan dort kollu palmet motiflerinin benzerleri XV. yy. a tarihlenen
Beysehir Çavuç Kôyù Camii'nde de gôrûlûr (24). Yalniz burada,
Eskil'den farkii olarak, çasirtmali dizilen dort kollu palmet ve 12
kollu yildiz motifi yerine, dort kollu palmet ve çarkifelek motifinin
alternatif dizilisi dikkati çeker.
Plan §ekli yônunden Eskil ve E§mekaya Ulu Camilerine benzeyen
yapilardan birisi de Konya Meram Mescidi'dir (25). Eser, mihraba
dik uzanan kare §ekilli dokuz sùtunla dort sahna ayrilmistir.
Kiriçler.Eskil'deki gibi, gift siralidir. Caminin kuzeyinde de, EsmekaUlu
Camii'ne benzeyen, bir son cemaat mahalli mevcuttur. Ahçap
sûtunlari ise sùslemesizdir.
Eskil ve Esmekaya Ulu Camileri. Nigde yôresinde, plan sekli bakimmdan,
1335 yilmda yapilan Nigde Sungur Bey, in§a teknigi açismdan
da Nigde §ah Camii'ne benzer.- Gùnùmùze, XVII. yy. da geçirdigi
yangm sonrasmda, mihraba paralel uzanan 24 ahsap sùtunun
taçidigi ùst ôrtù ile gelebilen Sungur Bey Camii'nin yangmdan once
mihraba dik uzanan ûç sahmli bir yapi oldugu bilinmektedir (26).
Eser bu haliyle nceledigimiz iki caminin plànmi andirmaktadir. 1413
tarihinde kesme taçla yapilan §ah Mescidi ise, iki ah§ap sùtun ùze-
(23) Y. Ônge., «Anadolu'da XIII-XIV. Yùzyilm Naki§h Ahgap Camilerinden Bir
Ôrnek : Beyçehir Kô§kù Kôyti Mescidi», Vakiflar Dergisi, C. IX, s. 291-296.
(24) Sôzkonusu sûslemenin Kô§k Kôyti Cami ôrnegi için bkz. Y. Ônge., Beysehir
Kôsk Kôyti Cami, Res. 7. Çavus Kôyti Cami için bkz. Y. Onge., Ahsap Ta -
vanlar, R. 3.
(25) Konya Meram Mescidi ve Ermenek Akça Mescit için bkz. A. Kiziltan., Ay.
Es. s. 14-24.
(26) Nigde Sungur Bey Cami ve plâm için bkz. A. Gabriel., (Çev. A.A Tutenkï
Nigde Tarihi, Ank. 1962, s. 32-38. O. Aslanapa., Ay. Es. C. II, s. 201.
H. Akmaydali., «Nigde Sungur Bey Camii», Vakiflar Dergisi, C. XIX, 1985.
s. 147-178.
47
BEKÏR DBNÎZ
rine, mihraba dik uzanan kiriçlerle, ùç sahna bôlùnmùçtùr (27).
Cami, ôzellikle ônûnde son. cemaat mahalli bulunu§u bakimmdan,
E§mekaya Ulu Camii'ne benzer. Fakat, §ah Mescidi'nde sùtun ba§-
hgi vardir. Profil kesitli yastiklar bashklarm uzerine oturur. Devrinde
boyali nakislarla sùslû oldugu bilinen cami bugùnkû haliyle sadedir.

Ankara ve çevresinde ah§ap sùtunlu çok sayida cami vardir (28):
Eunlar arasmda Aslanhane Cami (XIII. yy. baçi), Ahi Elvan Cami
(XIV. yy. sonu), Eyup Mescidi (XIV-XV. yy.), Genegi Mescidi
(XIV-XV. yy.), Haci ivaz (Helvai) Mescidi (XV. yy.), Kuldervis. Mes
cidi (XIV-XV. yy.), Molla Bùyùk Mescidi (XIV-XV. yy.), Ôrtmeli
(Hoca Hundi) Mescidi (XIV-XV. yy.), Sabuni Mescidi (Karanhk
Mescid) XIV-XV. yy.) ve Ayas. Ulu Cami (XV. yy.) sayilabilir.
Aslanhane Cami Eskil Ulu Camii gibi, mihraba dik uzanan be§
sahmli bir eserdir. Yastiklan profil §eklinde oyularak suslenmi§tir.
Orta sahni, digerlerine gore, daha genis ve yuksektir. Orta ve iki yan
sahni tek katli konsollarla taçmmaktadir. Eskil Ulu Camii'nde ise,
orta sahinda konsol yoktur ve diger sahmlardan daha kûçùktûr.
Ahi Elvan Camii'nin ba§langicta, Eskil Ulu Camii gibi, be§ sahmh
dùçùnûldùgû sanilmaktadir. Gùnùmùzde dort sahinli olan bu yapida
sùtunlar mihraba dik uzanmaktadir. Eskil ve Esmekaya Ulu
Camilerine benzeyen yam, profil kesiti gôrùnùmlù yastiklandir.
Ankara'daki, «mescid» adiyla anilan, yukanda adi geçen camilerden
hemen hepsi ah§ap hatil arasi kerpiç dolguyla bina edilmi§
eserlerdir: Malzeme bakimmdan E§mekaya Ulu Camii'ne benzeyen
bu yapilarm mihraba dik uzanan bir veya iki sutun tarafindan ta§inan
kiri§ ùzerine ahsap ôrtùlù oldugunu gôrùyoruz. Genegi Mescidi,
Molla Bùyùk Mescidi ve Ôrtmeli Mescid'de yastiklar, Esmekaya <
ve Eskil Ulu Camilerindeki gibi, profil kesiti gôrùnùmlùdùr. Sabuni,
Ôrtmeli, Molla Bùyùk ve Haci ivaz Mescidlerinde ise, tavan; tasiyan
kirisjer Eskil'dekine benzer çekilde, çift parçahdir. Fakat, kiriçleri tasiyan
sùtunlar tek sira halinde dizilirler. Yine, Genegi, Ôrtmeli ve
Sabuni Mescidlerinde kalem isi sùsleme gôrùlùr. ôzellikle bitkisel
desenlerin kullanildigi benzemelerde kirmizi, mavi, ye§il, sari renkler
dikkati çeker.
(27) Bkz. A. Kiziltan., Ay. Es. s. 32-34.
(28) Ankara'daki ahsap sûtunlu camiler hakkinda genis. bilgi için bkz. G. Oney.,
Ankara'da Turk Devri Yapilan, Ank. 1971, s. 25-38.
48
AKSARAY'DA (NÎGDE) AH§AP SÙTUNLU ÏKI KÔY CAMÎi
Aya§ Ulu Camii ise, Eskil Camii gibi, be§ sahinli bir yapidir (29).
Sùtunlann mihraba dik uzandigi bu eserde de, Eskil ve Eçmekaya'-
dakine benzer çekilde, profil kesitli yastiklar bulunur. Ancak, yastiklar
mukarnasli ba§hklar tarafmdan taçinir. Sôzkonusu cami de,
tanittigimiz iki yapidan farkli olarak, orta sahmda ve duvarlarda
tek, mihrabm iki yanmdaki sahmlarda çift kath konsollar yer ahr.
Anadolu - Turk Mimarisindeki yeri :
Anadolu-Tùrk Mimarisinde ahçap sùtunlu cami yapimi gelenegi
Orta Asya-Tùrk Mimarisine dayanir : Kaynaklara gore, ilk ah§ap
sùtunlu camiler X. yy. da ortaya çikmi§, daha sonra Karahanhlar ve
Gazneliler devrinde devam etmiçtir (30) : X. Yùzyil sonlarmda yapilan
Oburdan'daki, X-XI. yy. lara ait Kurut'taki camilerle, XI-XII. yy.
da Hivye Cuma Mescidi (31) ve Gazneliler çagmdaki Arûs-ùl Felek
Camii (XI. yy.). Orta Asya'da bilinen ilk ahçap sùtunlu camilerdir.
Bu in§a gelenegi daha sonra Anadolu'ya kadar gelmistir (32).
Anadolu-Tùrk Mimarisi'nde XII. yy.m sonlarmda veya, XIII. yy.'
m basjarmda ortaya çiktigi sôylenen ah§ap sùtunlu camilerin (33)
bilinen ûnlù ôrnekleri Afyon Ulu Cami (1272), Sivrihisar Ulu Camii
(1297), îspir Çar§i Cami (XIII. yy.'m ilk çeyregi) (34), Kastamonu
Kasabakôy Cami (1366), Kemah Kôyù Halil Bey Cami (1363), Taç-
kôprù Bey Kôyù Cami (1430) ve Kùreihadid Kôyù Ismail Bey Cami
11451)'dir.
Afyon Ulu Camii'nde harim mihraba dik uzanan ah§ap sùtunlarla
dokuz sahna bôlùnmù§tùr: Kalm ahçap sùtunlar mukarnash
ba§hklar ùzerine oturan profil kesitli yastiklan ve çift sira halinde
dizilen kiriçleri ta§imaktadir (35) : Eskil Ulu Camii, plan çekli, yastiklan,
ikiz kiri§leri ile bu camiyle bir benzerlik gôstermektedir. Ancak,
(29) Ayag Ulu Cami hk. bkz. K. Otto-Dorn., Seldschukische Holzsaulenmoschea,
Aus Der Welt, Der tslamischen Kunst, Berlin, 1959, s. 72.
(30) Ahçap sùtunlu Orta Asya Camileri ve bu tùr camilerin ortaya çikis nedenleri
hk. bkz. O. Aslanapa., Turk Sanati C. I, 1st. 1972, s. 37-38. C. 2. s. 72-79.
A. Kuran., Ay. Es. s. 179-181.
(31) A. Kuran., Ay. Es. s. 180-181.
(32) O. Aslanapa., Ay. Es. Ay. S.
(33) A. Kuran., Ay. Es. s. 180-181. A. Kuran, Ay. Es. S. 183'de, «Erzurum Ulu
Caminin de baslangiçta ahgap siitunlu olabilecegini» yazmaktadir.
(34) Î.H. Konyali, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, 1st. 1960, S. 508-
509, A. Kuran., Ay. Es. S. 185.
(35) Afyon Ulu Cami hk. bkz. O. Aslanapa., Ay. Es. C. II, s. 72.
A.S.T.D. F. 4 49
BEKIR DENIZ
Eskil Ulu Camii be§, Afyon Ulu Camii dokuz sahinhdir. Ayrica sù-
tunlannm ùzerinde baslik vardir. Orta sahmda da konsollar gorulùr.
Buna kar§ilik Eskil Ulu Camii daha sùslùdùr.
Eskil Ulu Camii'ndeki gibi, sutunlann harimi bir orman halinde
doldurdugu yapilardan en ùnlùsù Sivrihisar Ulu Camii'dir (36). Eser,
mihraba paralel uzanan alti sahmli bir kuruluça sahiptir. 67 Sutundan
orijinal dort tanesi kabartma teknigi ile sùslenmis,, yeçil, siyah
renklerle boyanmi§tir. Sutunlann ta§idigi degisjk çekilli yastiklarin
ùzerinde Eskil ve E§mekaya Ulu Camilerine benzeyen yastiklar mevcuttur.
Kiri§ler ise, yine ayni camilerdeki gibi, yan yana verilmi§tir.
Kastamonu Kasabakôy'deki Candaroglu Mahmut Bey Camii de
(37), Eçmekaya Ulu Camindeki gibi, mihraba dik uzanan ûç sahmli
bir kurulu§a sahiptir. Camide orta sahm digerlerine gore genis. ve
yùksektir. Cami, plânmm derinlemesine yônelmesi, yastiklarinm
profillenmesi, kiriçlerin yan yana verilmesi ve kalem ici ôrneklerle
bezenmesi açismdan Eskil Ulu Camii'ne benzer. Yine, ayni caminin
konsollari uzerindeki tahtalarm §a§irtmah çiçek desenleri Eskil Ulu
Camii'nin ayni yerdeki sùslemeleri, tavan pervazi ve duvar saçagi
uzerindeki desenleriyle bir yakmhk gôrùlùr (§ek. 5-6).
Kastamonu-Kemah (Duruçay) Kôyù'ndeki Halil Bey Cami tek
mekanh bir yapidir. Eserde, Eskil Ulu Camii'ndeki gibi, tavan kiriç-
leri alttan ah§ap levhalarla kaplanmi§, ùzerine de kùçùk çitalarla
kafesleme yapihp kalem i§i ile sùslenmi§tir. 1877 Yillarma tarihlenebilecegi
sôylenen (38) bu bezemelerde, Eskil'deki gibi, ça§irtmah
çiçek motifleri gôrûlmektedir.
Kùreihadit Kôyù'ndeki Ismail Bey Camii'nde de, Eskil ve E§mekaya
Ulu Camilerdeki gibi, yastiklar profil kesiti §eklinde oyularak
S'jslenmi§tir. Ancak, yastiklar ba§hklar ùzerine oturmaktadir.
Anadolu'da ahçap sùtulu ve ah§ap tavanh camilerin yapimi
XVII-XVIII ve XIX. yy.'da da moda halinde devam etmistir. Bu dô-
(36) Bkz. K. Otto-Dorn., «Die Ulu Dschami in Sivrihisar», Anadolu, C. IX, Ank.
1967, s. 161-168, pis, XI.
(37) Cami hk. bkz. A. Kiziltan., Ay. Es. s. 55-62. A. Gôkoglu., Paphlagonia-Paflagonya-Gayri
Menkul Eski Eserleri ve Arkeolojisi, Kastomonu, 1952, s, 199-
200. M. Akok., «Kastamonu Kasaba Kôyu'nde Candaroglu Mahmut Bey Camii»,
Belleten, C. X, s. 37-40, Ank. 1946, s. 293-301. N. Tan., «Candaroglu
Mahmud Bey Camii», Turkiyemiz, s. 37, 1982, s. 24-30.
(38) Halil Bey Cami hk. bkz. A. Gôkoglu., Ay. Es. s. 198-199. A. Kiziltan., Ay. Es.
s. 52. A. Durukan., «Duruçay (Kemah KôyU) Halil Bey Camii», Yeni Adam,
s. 935, Nisan 1983, s. 15-18.
50
AKSARAY'DA (NÎGDE) AHSAP SÛTUNLU ÏKÎ KÔY CAMII
nem yapilann Ankara, Yozgat, Soma (Manisa), Aydm, Denizli, Burdur
gibi merkezlerde ornekleri mevcuttur (39): Bunlardan, Yozgat-'
taki 1788 tarihli Cevahir Ali Efendi Camii, 1800-1801'de in§a edilen
Ba§çavusoglu Cami dûz ahçap tavanlidir ve tavan, nakiçli bûyùk bir
gôbekle sùslenmiçtir. Soma Hizir Bey Camii'nin (1791) gémi teknesi
formlu ahçap tavani ve kadmlar mahfili boyali ôrneklerle bezelidlr.
Buna benzeyen diger bir Camii'de Cincin Kôyû (Aydm) Cihanoglu
Camii (1875)'dir.
Bâti Anadolu Bôlgesi'nde, Eskil ve Eçmekaya Ulu Camilerine,
plan ve kurulus. teknigi bakimindan en çok benzeyen ôrnek Acipayam
(Denizli) Yazir Kôyû Camii (1802) dir: Mihraba dik uzanan iki
sira ahçap sùtunla ùç sahna bôlùnen camide sùtun baçligi yoktur.
Sôzkonusu camilerdeki gibi, profil kesitli yastik kullanilmi§tir. Fakat,
yastiklann profilleri adi geçen camilerin yastiklarma gôre çok
yûzeyseldir.
Burdur-Dengere Kôyû Cami, Eçmekaya Ulu Camii gibi ùç sahmiidir.
Ahçap sûtunlarinin ùzerinde, adi geçen cemilerdeki gibi, profil
kesitli yastiklar yer alir. Tavani da alttan ahçap kaplamalidir (40).
Sûslemelerin Anadolu-Tiirk Sanatmdaki yeri :
Eskil Ulu Camii'nde gôrùlen kalem i§i sùslemeler (41) genellikle
bitkisel karakterlidir. Çok az da geometrik desen vardir: Bu sûslemelerde
kivrim clallar, hâtai çiçek ve yapraklar, hançer yapraklar, §a-
(39) Batilila§ma dôneminin ahgap camlleri ve stislemeleri hk. bkz. R. Arik., Bazi
Ôrnekleriyle Anadolu'da «Barok» Denen Camiler (Basilmami§ Doçentlik
Tezi), Ank. 1972, R. Arik., Batihlasma Donemi Tiirk Mimarisi Orneklerinden
Anadolu'da tïç Ah§ap Cami, Ank. 1973. R. Arik., Tiirk Mimarisinin Geliçimi
ve Mimar Sinan, 1st. 1975 için hazirlanan «Mimar Sinan Sonrasi (4) Bô-
lùm», s. 249-351. R. Ank., Anadolu-Tiirk Tasvir Sanati, Ank. 1976. G. Ôney.,
Ankara'da Tiirk Devri Yapilari, Ank. 1971. G. Renda., Batihlasma Dôneminde
Tiirk Resim Sanati. 1700- 1850, Ankara, 1977.
(40) Burdur Dengere Kôyû Cami hakkinda bilgi veren sayin Yrd. Doç. Dr. Mehmet
Tuncel bu konudaki çalismasini yayina hazirlamis durumdadir. Kendisine
yardimlanndan dolayi tesekkùr ederim.
(41) B. Ôgel., «Selçuklu Devri Anadolu Agaç iççiligi Hakkinda Notlar», Yillik
Arastirmalar Dergisi, I, 1956, Ank. 1957, s. 199-220. G. Ôney., Anadolu Sel-
çuklu Mimarisinde Siisleme ve El Sanatlari, Ankara, 1978, s. 11-123. G. Ôney..
«Anadolu Selçuklu ve Beylikler Devri Ahsap Teknikleri», Sanat Tarihi Yillièi,
III, 1969-1970, s. 125-149. E. Yticel., «Tûrk Mimarisinde Agaç Igleri»,
Arkitekt, No. 329, 1st. 1968. E. Yûcel., «Osmanli Agaç îsçlligi», Kultiir ve
Sanat, s. 5, 1977. s. 58-71. E. Yticel., «Selçuklu Agaç Igçiligi», Sanat Dunyamiz,
Y. 2, S. 4, 1975, s. 3-10.
51
BEKÏR DENÏZ
§irtmali dizilmis. top çiçekler, bahar dallari, yapraklari dilimli ve testers
disi seklinde oyulmus. rumîler, dort kollu rumilerin meydana
getirdigi palmetler, kaplan postu motifi, çintemani desenler gôrùlùr.
Geometrik ôrnekler, Anadolu-Turk sanatmda çok rastlanan (42),
elips ve (U) sekiller, ongen geçmeli yildizlardir.
Eskil Ulu Camii'ndeki kivrim dallar arasmda bir ters bir duz
yerlestirilmiç hataî çiçekler ve yaprak motitlerinin benzerleri ôzellikle
Bursa Ye§il Cami (1419-1424) ve Bursa Yeçil Turbe'de (1424-
25) tas. ve çini ùzerinde, Manisa Haci ivaz Pa§a Camii'nin (1487) ah-
§ap minber aynahgi ile Kastamonu Yakup Aga Camii'nin (1457) ah-
§ap kapi kanatlannda, Istanbul Takyeci Ibrahim Çavus. Camii'nin
(1591-92) kapi arahgmm ah§ap tavanmda, ahçap mahfilin konsol aralannda,
Istanbul Yavuz Sultan Selim (1522) ve Fatih Camii'nin (1771)
pencere almhklarmdaki çinilerde, îstanbul Çinili Kôçk'ùn (1454)
çini sùslemelerinde, Çehzade Mehmet Tùrbesi (1548) çinilerinde ve
daha pek çok Osmanli devri eserinde gôrmek mûmkùndùr (43).
Eskil Ulu Camii'ndeki yapraklari dilimli rumî desenleriyle Kasta
monu Kasabakôy Camii'nin alçi mihrabmdaki rumilerle, Ankara Boyaci
Mescidi'nin ahçap suslemelerine, Edirne Ûç §erefeli Camii'nin
(1443-1477) çini, Edirne Muradiye Camii'nin (1436) duvar ve kubbesindeki
kalem i§i bezemelerle, Iznik Mùzesi'ndeki stuko parçalann
desenleriyle (XIV. yy., ikinci çey.), Istanbul Rûstem Paca Camii
(1561) ve Piyale Paca Camii'nin (1573) çini, Kanuni Tûrbesi'nin kalem
i§i ôrnekleriyle bûyûk bir benzerlik ortaya koymaktadir. Kenarlari
testere diçli rumilerin benzerlerini de Bursa Yeçil Camii'de bulabiliriz
(§ek. 6-a).
Sôzkonusu caminin kiriçlerinin yan yûzlerinde gôrûlen elips §ekilli,
kenarlari dilimli rumîler arasmdaki hataî desenlerin benzerleri
Bursa Muradiye Medresesi'nde (1425-26), Tire Ye§il îmaret'te
(1440), Edirne Ûç §erefeli Camii'nin sùslemelerinde de mevcuttur.
(42) Benzer desenlerin ôrnekleri için bkz. T. Ôz., Turkish Ceramics, 1st. (tarihsiz).
S. Ogel., Anadolu Selçuklularinm Ta§ Tezyinati, Ank. 1966. G. Ôney., Anadolu
Selçuklu Mimarisinde Sùsleme ve El Sanatlari, Ankara, 1978. Y. Demiriz.,
Osmanh Mimarisinde Sùsleme, I, Erken Devir (1300-1453), Ankara,
1976, S Mtilayim., Anadolu Turk Mimarisinde Geometrik Sùslemeler, Selçuklu
Çagi, Ankara, 1982. L. Yùksel., Osmanh Oncesi Anadolu Tiirk Sanatinda
Alçi Sùsleme (XII-XIV. yy). (A.Ù. Dil ve Tarih-Cografya Pakùltesi Sanat
Tarihi Anabilim Dali, Basilmamis Yûksek Lisans Tezi) Ankara, 1986.
(43) Takyeci Ibrahim Çavu§ Cami ve sûslemeleri için bkz. T. Ôz., Ay. Es. pi.
21, 22, 29, 31. Î.A. Yûksel., «Takyeci Ibrahim Çavus, Camii», Lâle, s. 1985
s. 3, 1985, s. 6-7. Genis. bilgi için bkz. Ay. Es. s. 2-11.
52
AKSARAY'DA (NÎGDE) AH§AP SÛTUNLU ÎKI KÔY CAMÏÏ
Adi geçen caminin konsol ùstû tahtalannin ait yùzûndeki dort
kollu dilimli rumîlerinin meydana getirdigi sùslemelerin benzeri
Adana Ulu Camii'nin (1513-1541) mozaik çini panolarmda (44), Kastamonu
Yakup Aga Camii'nin ah§ap kapi kanatlarinda, Beyçehir
Kô§k Kôyû ve Beyçehir Çavu§ Kôyû Camii'nin aym alandaki ahçap
sùslemelerinde de mevcuttur (§ek. 6-a).
Anadolu-Turk sûsleme sanatmda «kaplan postu» ismiyle anilan
bezemeler Klasik Osmanh Devrinin en çok gôrùlen ôrneklerinden
birisidir. Yaklaçik XVII. yy. sonlarma kadar, el sanatmm her dalmda,
ôzelikle minyatùr, tezhip, hall, kumaç, çini ûzerinde kullanilmiç-
tir. Istanbul Rùstem Pa§a Camii'nde de çini ûzerinde ôrnekleri mevcuttur.

Eskil Ulu Camii'nde, sôzùnù ettigimiz desenler Konya ve Ankara
yôresindeki XIV-XV. yy.'a ait ah§ap camilerle, Anadolu'da erken
dôneme tarihlenen, yukanda sôzù edilen camilerdeki gibi kirmizi,
lacivert, mavi, yeçil ve sari renklerle boyanmi§tir.
Eskil Ulu Camii'nin sùslemelerine karçilik sade tutulan Eçmekaya
Ulu Camii'nin orijinal ah§ap mihrabi boyanmadan verilmiçtir :
Anadolu'da bilinen en erken tarihli ahçap mihrap Urgûp-Damsekôy
Ta§kmpaça Camii'nin (XIV-XV. yy.) ah§ap mihrabidir (45). E§mekaya
Ulu Camii'ndeki bu mihrap Konya çevresinde, Lâdik, Sarayônû
ve Dogançehir Ulu Cami gibi yapilarda da gôrùlen (XVII-XIX. yy.)
ahçap mihraplarm bir baska ôrnegidir. Basit oyma ve çakma teknigiyle
sûslenen mihrap, ni§in iki yamndaki ve ûst tarafmdaki kùçùk
raflanyla §ekil bakimmdan bazi camilerin tabhane odalarmdaki alci
duvar kaplamalarma benzemektedir. Ôzelhkle, Dazya Kôyû Camii
(1375), Amasya Bayezid Paca Carnii (1414), Bursa Yeçil Cami,
Bursa Yildirim Bayezid Camii'nin (1390-1400) alçi duvar kaplamalan
n i andirmaktadir.
SONUÇ :
Eskil Ulu Cami tas. malzemeyle bina edilmi§, ah§ap sûtunlu, bû-
yûk bir yapidir. Mihraba dik uzanan be§ sahmli bazilikal bir plan
tipine sahiptir: Bu plan çekli Anadolu'da ilk kez XIII. yy.da Selçuk-
(44) Adana Ulu Cami'nin çini siislemesi için bkz. §. Yetkin., «Turk Çini Sanatmdan
Bazi Ônemli Ôrnekler», Sanat Tarihi Yilligi, 1964-65, 1st. 1965, s.
60-100 (ing. 101-106), res. 23.
(45) Anadolu'daki ahsap mihraplar hk. bkz. Ô. Bakirer., Oniïç ve Ondôrduncù
YûzyiIIarda Anadolu Mihraplan, Ank, 1976, s. 35, 218-221. E. Yucel., Osmanh
Agaç igçiligi, s. 68.
53
BEKIR DBNÎZ
lular dôneminde ortaya çikmis, Konya (46), Ankara, Nigde, Kastamonu
çevresindeki benzeri camilerde de (47) kullanilmistir.
Yapinin orijinal yônû ahsap sùtunlu ve kalem isi suslemeli olu-
çudur: Sôzkonusu camide sùtun basligi yoktur. Bunun yerine Anadolu'daki
bir çok camideki gibi, profil kesiti gôrùnùmlù yastiklar
kullanilmistir.
Eskil Ulu Camii'nde kirisjer gift kiris. halindedir. Ayni dùzenleme,
yukarida adi geçen erken dônem camilerle, Ankara'daki XIVXV.yy.a
tarihlenen Genegi, Haci ivaz, Molla Bùyùk, Ôrtmeli ve Sabuni
Mescidi ile, Beysehir'deki ayni tarihli Kôçk Kôyù Camii ve
XlV.yy.a ait Baymdir Kôyù Camii'nin bazi kirislerinde ve geç dônem
yapilanndan Acipayam Yazir Kôyù Camii'nde de mevcuttur. Ancak,
Eskil Ulu Camii'nde, adi geçen camilerden farkli olarak, kiri§-
lerden herbiri ayn sùtun dizisi ùzerine oturur. Sùtunlar birbirlerinden
farkli uzakliklara yerlestirildiklerinden sasirtmali bir dùzenleme
gôsterirler (§ek. 1).
Eskil Ulu Camii'nde orta sahnin iki yanmdaki sahmlarda ve ayni
sahmlann kuzey ve gùney duvarlarmda konsol mevcutsa da, diger
yerlerde konsol yoktur. Anadolu'daki camilerin çogunda orta
sahm konsolludur. Eger her sahmda konsol mevcutsa, orta sahnin
konsolu birkaç katlidir.
Sôzkonusu camide sùslemeleri dagih§ dùzenine gore, mihrabm
ha.tisinda ve dogusunda bulunanlar §eklinde ikiye ayirmak mùmkùndùr:
Mihrabm batismdaki bezemeler, yapmin tavanmi ikiye bolen
silmeye kadar uzanmaktadir ve burada yerini yeni sùslemeiere
birakmaktadir. Bu alandaki sùslemeler klasik §emaya sahiptir.
Ornekler bitkisel karakterlidir. Mihrabm dogusunda kalanlar ise daha
basit ve gosteri§sizdir. Sanki batidaki desenleri taklit etmek isteyen
ama, becerilemeyen bir sûsleme ôrnegi gôsterirler.
Eserin, kitabesine ragmen, in§a tarihi belli degildir: Yapmin
epeyce degislklige ugradigi malzeme ve sùslemelerinden anlaçilmaktadir.
Bu nedenle mevcut kitabenin insa ya da tamir dôneminden kaldigi
tartisjilabilir; yapida cephe duvarlan farkli uzunluk ve kalmhklardadir.
Mihrabm batismdaki alanda yer alan kare kesitli sùtunlar
diger bôlùmlerde gôrùlmez (§ek. 1).
(46) O. Aslanapa., Ay. Es. C. II, s. 72. Y. Erdemir., Ay. Es. 197'de, Konya yôresindeki
ah§ap sûtunlu camilerin «genellikle mihraba dik 3, 5, 7 gibi tek sayih
sahin diizenine sahip olduklarim» sôylemektedir.
(47) A. Durukan., Ay. Es. s. 16'da, «Kastamonu yôresinde 25 ahsap tavanli cami
bulundugunu, bôlgede uzunlamasina yônelik gôsteren plan semasimn ahsap
tavanli camilerde yaygin olarak uygulandigim» sôyler.
54
AKSARAY'DA (NÏGDE) AH§AP SÛTUNLU ÏKÎ KÔY CAMÏÎ
Camide, orta sahmda yer almasi gère ken konsollar mihrabm iki
yanmdaki sahmlarda toplanmiçtir. Bize gore, kuzey ve mihrabm
dogusundaki sahnm konsollari orijinal degildir. Sadece, batidaki
sahnm gùney duvarmda ve kare kesitli sûtunlarm bitimine kadar
uzanan alandaki konsollar yapmm ilk dôneminden kalmadir, Aslmda,
camide orta sahnm degilde, bunun iki yanmdaki sahinlarm konsollanmasi
ilginçtir: inceledigimiz kar§ila§tirma ôrnekleri arasmda,
orta sahnm boç birakihp, yan sahmlàrm konsollarla dolduruldugu
ôrnek yoktur. Kaldi ki, teknik bakimdan da cami tavanmm iki yana
dogru egim verebiimesi için orta, sahnm yûkseltilmesi, yan sahinlarm
seviyesinin dùçùk tutulmasi gerekmektedir. Bu nedenle, sôzkonusu
caminin devrinde ûç sahmh dûzenlendigini ve bâti yônùndeki
bugûnkû konsollu sahnm mihrap sahm oldugunu dù§ùnmekteyiz.
Caminin orijinal sùslemeleri yine mihrabm batismdaki, kare sû-
tunlarm bitimine kadar uzanan alanda toplanmiçtm Bu bôlùmdeki
sùslemeler ve renkleri mihrabm dogusundaki sahinlarm sùslemesine
gôre kîasik ôlçùlerdedir. Ayrica, mihrabm batismdaki ilk sahnm
gùney duvarmda bulunan kiris. ve konsol sùslemeleri, aym sahmdaki
sùslemelerle benzerlik gôstermektedir. Belki de en ônemlisi, mihrabm
batismda kalan sahmlàrm tavanmdaki panolarm sùslenmesidir.
Dogudaki sahmlàrm tavanmda da pano vardir fakat, iki bôlùmùn
panolarmdaki sùslemeler arasmda kiyaslanmayacak derecede farkhlik
mevcuttur.
Bize gôre cami muhtemelen, ilk yapildigi dônemde mihrap sahm
da dahil, mihrabm batismdaki kare sûtunlarm bitimine veya, bâti
duvarmdaki kadmlar mahfilini aydmlatan pencereye kadar uzanan
alanda kurulmuçtu ve bûyùk bir ihtimalle de ûç sahmhydi: Bugûn
batidaki konsollarm yer aldigi sahm mihrap sahmydi. Bir sûre sonra,
cami herhangi bir nedenle geniçletildiginde, mihrap bugûnkû yerine
getirildi. Belki de bu sirada bugûnkû kitabesi yerleçtirildi. Yine,
muhtemelen XVIII.yy.daki ikinci bir açamada kuzey duvari geriye
çekildi ve bùyûkçe bir yapi haline geldiginde, ses dùzenini saglamak
için, kuzey duvanna kùçùk testicikler yerlestirildi. Bunlann da ôtesinde,
caminin ilk yapildigi çagda da, bugûnkû ôlçûlerde oldugu, ancak
herhangi bir nedenle, orijinal diye nitelendirdigimiz bôlûm diçmdaki
alanlarm yikildigi, yeniden bugûnkû sekliyle tamir edildigi de
dùçùnùlebilir.
Caminin plan, sùsieme ve karsilashrma ôrneklerine dayanarak,
XIV-XV.yy. ôzeîlikleri gôsterdigini ancak, bu dôneme ait benzer malzemeli
ve sùslemeli camiler, ôzellikle Bursa ôrnekleri gôrùldùkten
sonra bina edildigini kabul ederek, muhtemelen XV-XVI.yy. da mihrap
sahm ve bunun batismdaki alanda, ûç sahmh kùçùk bir mescit
55
BEKIR DENIZ
olarak yapildiguu, H 1047 (1634) veya H. 1147 (1734) senelerinde dogu
yônûnden genisjetildigini, XVI1I-XIX. yy.da kuzey yonunde biiyutûldùgûnù
kabul etmekteyiz.
Esmekaya Ulu Cami Eskil Ulu Camii'ne gôre kùçùk bir yapidir.
Kerpiç malzemeli ve ah§ap sûtunlu bu cami de, mihraba dik uzanan
ùç sahinh bazilikal bir plan semasma sahiptir. Bu plan §ekli Selçuklular
devrinde XIII. yy. da ortaya çikmis, ayni dônemde ahsap sûtunlu
camilerde de denenmistir. Ayni plan XIV-XV.yy.'larda ve bunu
takip eden senelerde Konya, Ankara, Nigde ve Kastamonu çevresindeki
benzer malzemeli cami ve mescitlerde de kullanilmistir
Yapmm ilginç yam Eskil Ulu Camii gibi, ahsap malzemeli ve
ahsap mihrapli olusudur. Fakat, suslemesiz verilmistir.
Kitabesi bulunmayan eserin malzeme ve plan §ekli açismdan
Ankara'daki XIV-XV. y.y.a tarihlenen ahsap çatki arasi kerpiç dolgulu,
ahsap siitun ve tavanli mescitlerle, Konya yôresindeki yukanda
tamttigimiz ôrneklere ve son cemaat yerindeki ahsap malzemeli
orijinal mihrabma dayanarak, XVII-XVIII.yy.da bina edildigini sanmaktayiz.

Sonuç olarak, Eskil Ulu Camii muhtemelen XV-XVI.yy.da bina
edilmis, 1634 veya 1734 senelerinde genisletilmis, XVIII-XIX.yy.da da
bugùnkù seklini almistir. Mihrabm batismdaki, kadmlar mahfilini
aydmlatan pencereye kadar uzanan bôlûmû orijinal halini muhafaza
etmektedir. Esmekaya Ulu Cami ise, XVII-XVIII.yy.da yapilmistir.
Dônem ôzelligi ta§iyan ah§ap mihrabi ilginçtir. Her iki cami de
plan sekli bakimmdan Konya, Nigde ve Ankara yôresinde gôrùlen
ahsap sûtunlu camilerin gelenegini Aksaray çevresinde devam ettiren
ve Aksaray yôresinde baska ôrnegi bulunmayan yapilardir.
56