KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA MANZUM SÖZLÜK ŞERHLERİ

Zehra GÜMÜŞ*
ÖZET
Klâsik Türk Edebiyatı sahasında son zamanlarda üzerinde yapılan çalışmaların arttığı
alanlardan birisi manzum sözlüklerdir. Malum olduğu üzere bu sözlüklerin önemli bir kısmı sıbyân
mektebine yeni başlayan çocuklar için aruz eğitimine katkıda bulunmanın yanında Arapça ve
Farsça kelimelerin Türkçe karşılıklarını ezberde tutabilmelerini sağlamaktadır. Bu eserler
yazıldıkları şekillerde kalmamışlar bunlara daha sonraki dönemlerde hem kullanımdan düşmüş
kelimeleri yeniden canlandırmak hem de aruz ve gramere dair kuralları öğretmek maksadıyla
şerhler yapılmıştır. Bu çalışma çerçevesinde öncelikle manzum sözlüklerin mahiyeti hakkındaki
genel bilginin ardından Klâsik Türk Edebiyatında manzum sözlüklere yapılan şerhlerin tespit
edilebilen kadarıyla isimleri verilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: sözlük, manzum sözlük, şerh, manzum sözlük şerhleri
VERSE DICTIONARY ŞERHS (COMMENTARIES) IN CLASSICAL TURKISH
LITERATURE
ABSTRACT
Nowadays studies on verse dictionaries are increasing up. These dictionaries are generally
written for teaching new Arabic and Persian words and prosody to sıbyân school students. After
these dictionaries were written some şerhs (commentaries) were written for them to explain their
words and to teach prosody and grammar to students. This paper aims to give common information
about verse dictionaries then tries to introduce verse dictionary şerhs’(commentaries’) names.
Key Words: dictionary, verse dictionary, şerh (commentary), verse dictionary şerhs
(commentaries)
Tasnif edilmesinin gerekliliği ve metinlerinin en kısa zamanda ilmî usullerle neşredilmesi
hususunda bilim adamlarının ittifak ettikleri şerh metinleri arasında manzum sözlük şerhleri yeni
yeni anılmaya başlayan eserlerdendir. Kendilerine şerhler yazılan manzum sözlükler1
müelliflerinin

*
Erciyes Üniversitesi Rektörlük Türk Dili Bölümü Türkçe Okutmanı, E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı
Bilim Dalı Doktora Öğrencisi, gumuszehra@gmail.com
1
Manzum sözlüklerle ile ilgili bkz. Ali Alparslan, “Manzum Lûgatler ve Tuhfe-i Vehbî’nin Alfabetik Tertibi”, Mezuniyet
Tezi, İstanbul 1946-1947; Turgut Karabey-Numan Külekçi, Sünbülzâde Vehbî, Tuhfe (Farsça-Türkçe Manzum
Sözlük), Erzurum 1990; Adnan Karaismailoğlu, “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Remzî”, Millî Kültür, 74,
Temmuz 1990, 60-61; Cemal Muhtar, İki Kur’an Sözlüğü Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı İlâhî, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1993; Ahmet Hilmi İmamoğlu, “Farsça-Türkçe Manzum
Sözlükler ve Şahidi’nin Sözlüğü (İnceleme-Metin)” (Basılmamış doktora tezi), Erzurum 1993; Yusuf Öz, Tarih
Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler (Basılmamış doktora tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara
1996; Seyfettin İlhan, Şemsi Cevâhirü’l-Kelimât (Mukayeseli İnceleme), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi),
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 1997; Atabey Kılıç, “Manzum Sözlüklerimizden Manzûme-i
Keskin”, 12-13 Nisan 2001 Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni Bildiriler 1. Cilt, Kayseri
2001, s. 441-447; Atabey Kılıç, Mustafâ bin Osmân Keskin, Manzûme-i Keskin, Laçin Yayınevi, Kayseri 2001;
Mehmet Kırbıyık, “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:11-2002, s.184-200; Yılmaz İnce, “Manzum Sözlükler ve Şemsî’nin
Cevâhirü’l- Kelimât’ı Üzerine Bir Dil İncelemesi” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 2002, C:12,
Sayı: 2, s. 175-182; Necmettin Yurtseven, “Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe Manzum Lugatler ve Sünbülzâde
Vehbî’nin Nuhbe’si,” (Basılmamış doktora tezi), Ankara 2003; Ahmet Kartal, Tuhfe-i Remzî, Ankara 2003;
Mehmet Dursun Erdem, “Osmanlı Dönemi Manzum Çocuk Sözlükleri ve Bir Lugât-ı Sıbyân Yazması”, Hece
Aylık Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, Yıl 9, Sayı 104-105, Ağustos-Eylül 2005, s. 178-189;
424 Zehra GÜMÜŞ
beyânına göre “her úilmiñ kilidi”dir ve “belìdi Ÿekì eyler”2
. Bu sözlükler şerh metinlerinden
beklediğimiz mânâda bilimsel olarak doyurucu kaynaklar olarak kabul edilmeseler de, içerdikleri
kelimeler ve eğitim hususunda sağladıkları katkılar bakımından dikkat çekici eserlerdir. Sıbyân
mektebi seviyesindeki çocuklara kelime ezberletmenin yanında aruz öğretmeyi de amaçlayan
manzum sözlükler yazılış amaçları bakımından farklılıklar arz etmektedir. Yakın zamana kadar
temel müracaat kaynaklarında isimlerine rastlayamadığımız manzum sözlük metinlerinin -özellikle
internet ortamında- neşirleri yoluyla üzerlerinde yapılacak olan çalışma alanları belirlenip
şekillenmeye başlamıştır. İçerdikleri kelimeler bakımından Türk leksikolojisinin de önemli
malzemelerinden olan ve sayıları elliyi geçen bu sözlükleri Klâsik Türk Edebiyatı açısından
“Türkçe-Arapça”, “Türkçe-Farsça”, ve “Türkçe-Arapça-Farsça” olmak üzere üç başlık altında
toplamak mümkündür.3
“Ezber yoluyla önemli miktarda kelime ve bir kısım gramer kurallarının
öğrenilmesini temin eden manzum sözlükler, aynı zamanda bu seviyedeki çocuklar için kültür,
edebiyat ve aruz bilgileri de ihtiva etmeleri bakımından önem taşımaktadırlar. Bu yolla şiire ve
şâirliğe meyilli olan küçük çocukların bu kabiliyetlerinin de ortaya çıkması ve geliştirilmesi
amaçlanmıştır.”4
Bunun yanında “manzum sözlüklerde nazmedilen kelimelerin fesahat ve belâgate
uygun olmasına da dikkat edilmiş, bununla güzel konuşma ve maksadı güzel ifade etme

Abdülkerim Gülhan, “Manzum Sözlük Nazmü’l-Leâl’in Dil ve Üslûp Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme”,
Celal Bayar Üniversitesi “II. Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi”, 11-12-13 Kasım 2005 MANİSA;
Atabey Kılıç, “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği Ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden
Süb≈a-i ™ıbyân”, Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu 6-7 Mayıs 2005 URFA; (Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’a
Armağan Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu, (Yayına Hazırlayanlar Eyüp Azlal, Necmi Karadağ, M.Emin
Karahan), Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay, Şanlıurfa 2006, s. 186-189; Atabey Kılıç,
“Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân -1- (İnceleme)”, Turkish Studies, 1. Cilt 2. Sayı EkimKasım-Aralık
2006, s. 81-100. http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/ sayi2/makale/kilic.pdf; Ahmet Hilmi
İmamoğlu, Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i Şâhidî Farsça-Türkçe Manzum Sözlük, Muğla Üniversitesi
Yayınları, Muğla 2006; Atabey Kılıç, Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân-2-(Metin)”,
Turkish Studies, 1. Cilt 3. Sayı Kış 2007, s. 29-71. http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi3/atabeykilic.pdf;
Atabey Kılıç, “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Uluslararası Denizli ve Çevresi
Tarih ve Kültür Sempozyumu, 6-8 Eylül 2006 DENİZLİ; Atabey Kılıç, “Mevlânâ Müzesi Kitaplığı 4026’da
Kayıtlı Manzum Sözlük Mecmûası Hakkında”, Mevlânâ, Mesnevi, Mevlevihaneler Sempozyumu, 30 Eylül-01
Ekim 2006, MANİSA; Bekir Çınar, Miftâh-ı Lisân Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük, Akçağ Yayınları, Ankara
2007., Atabey Kılıç, “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tu≈fe-i Vehbì(Metin)”, Turkish Studies, 1. Cilt 4. Sayı
Bahar 2007, s. 410-475. http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi4/kilicatabey.pdf, Atabey Kılıç, “Denizlili
Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Turkish Studies, 1. Cilt 5. Sayı Yaz 2007, s. 340-348.
http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi5/sayi5pdf/kilicatabey2.pdf, Atabey Kılıç, “Süleymaniye Kütüphanesi
Reşid Efendi 977’de Kayıtlı Manzum Sözlük Mecmuası Hakkında”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu,
25-27 Nisan 2007 ERZURUM, Mustafa Alkan, “Mecmùúa-Milli Kütüphane 2727 [Sübha-i Sıbyân, Tuhfe-i Şâhidî,
Tuhfe-i Vehbî, Aruz Risalesi vs.] (İnceleme- Metin- Sözlük-Tıpkıbasım)”, (Danışman Doç. Dr. Atabey Kılıç),
Erciyes Ünversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Tamamlanmamış yüksek lisans tezi), Kayseri., Atabey Kılıç,
Manzum Sözlük Mecmuası (Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi 4026) Tu≈fe-i Vehbì-Tu≈fe-i Şähidì-Süb≈a-i
™ıbyän, Laçin Yay., Kayseri 2007, Erdem, Mehmet Dursun. “Manzum Sözlükler ve Tuhfe-i Âsım”, International
Journal of Central Asian Studies, Volume 10-1, Editor in Chief: Choi Han-Woo, The İnternational Association of
Central Asian Studies Intitute of Asian Culture and Development, p. 197-216, Korea, (2005).
2
Kılıç, Mustafâ bin Osmân Keskin, Manzûme-i Keskin, Laçin Yayınevi, Kayseri 2001, s.40. 3
Kılıç, “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği Ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Süb≈a-i ™ıbyân”,
Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu (6-7 Mayıs 2005 Urfa); Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’a Armağan Klasik Türk
Edebiyatı Sempozyumu, (Yayına Hazırlayanlar Eyüp Azlal, Necmi Karadağ, M.Emin Karahan) Şanlıurfa
Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay., Şanlıurfa 2006., s. 186-189, s. 188. 4
Kılıç, Manzûme-i Keskin, s. 16.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Şerhleri 425
melekesinin kazandırılması, konuşma ve kitabette akıcılığın sağlanması arzu edilmiştir.”5
Eserlerin
sebeb-i telif bölümlerinde bu hususlara dikkat çeken müellifler, “eserlerinin aruzu iyi bilen
muallimler tarafından vezin üzere okutulup ezberletilmesi hususuna önemle işaret etmişler ve
manzum sözlük okutanların da bu sanatı, bilhassa aruzu iyi bilmeleri gerektiğini belirtmişlerdir.”6
“İslam kültüründe çoğu çalışma gibi sözlük çalışmalarının da Kur’ân-ı Kerim ve hadisleri
doğru anlama gayretleriyle ortaya çıktığını biliyoruz. Manzum sözlüklerin de mühim bir kısmında
daha çok Kur’ân-ı Kerim’de yer alan kelimelere ağırlık verildiğini söyleyebiliriz.”7
Bunun yanında
Mesnevî’de geçen “garîb” kelimeleri derlemek üzere yazılmış olanların yanında8
Tanzimat
döneminde Fransızca öğretimi için de manzum sözlükler yazıldığını, konuyla ilgili çalışmalardan
öğrenmekteyiz.9
Bu amaçlar doğrultusunda manzum sözlükler, Anadolu’da “Tuhfe-i Hüsâmî adlı
Türkçe-Farsça sözlükle 14. yy’da başlayıp 1924’e yani Tuhfe-i Remzî’nin yazıldığı tarih sonrasına
kadar klâsik tarz dil öğretiminde ders kitabı olarak okutulmuşlardır ve Cumhuriyetin ilanından
sonra bile dil öğretimi konusunda etkilerini sürdürmüşlerdir.”10 Bu etkinin boyutu Tuhfe-i Şâhidî11,
Sübha-i Sıbyân12, Nazmü’l-Le’âlî13 ve Tuhfe-i Vehbî14 gibi sözlüklerin kütüphanelerde bulunan
yüzlerce nüshasından ve daha sonra birkaç kez matbû olarak basılmış olmalarından da anlaşılabilir.
Tertip hususiyeti bakımından manzum sözlükler gelenekselleşmiş bir anlayış neticesi
olarak çoğunlukla mesnevî nazım şekliyle yazılmış bir giriş, yani mukaddime ile başlar. Asıl kısım
olan sözlük bölümü ve nihayet yine mesnevî tarzında yazılmış olan bir son, yani hatime ile
biterler. Bazılarında hatimeden sonra genellikle ebced hesabı ile ilgili ayrı bir bölüm de yer alır.
Bu sözlüklerin mesnevî nazım şekliyle yazılan giriş kısımlarında tıpkı klâsik bir eser
tertibinde olduğu gibi besmele, hamdele ve salveleden sonra, sebeb-i telifin anlatıldığı bir bölüm
de yer alır. Bu bölümde eserin hangi sebep ve amaçla yazıldığı belirtildikten sonra ismi verilir.
Bazı sözlüklerde eserin nasıl tertip edildiğinin anlatılmasının yanında, dil öğrenmenin faydaları
hususunda müellifin görüşleri ile de bu bölümde karşılaşılır.

5
bkz. Yusuf Öz, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, basılmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara 1996, s. 58. 6
bkz. Kılıç, “Manzum Sözlüklerimizden Manzûme-i Keskin”, Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni,
12-13 Nisan 2001, Kayseri., s. 4.; Kılıç, “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği Ve TürkçeArapça
Sözlüklerimizden Süb≈a-i ™ıbyân” Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’a Armağan Klasik Türk Edebiyatı
Sempozyumu, (Yayına Hazırlayanlar Eyüp Azlal, Necmi Karadağ, M.Emin Karahan) Şanlıurfa Belediyesi Kültür
ve Turizm Müdürlüğü Yay., Şanlıurfa 2006., s. 186-189. 7
Kılıç, aynı eser, s. 187. 8
Mesnevî-i Şerîf’de geçen garîb kelimeleri derleyen manzum sözlük olan Tuhfe-i Şâhidî hakkında bkz. Öz, Tarih
Boyunca…, s. 202-203, Yusuf Öz, Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri, Selçuk Üniversitesi Yayını. Konya 1999; Ahmet Hilmi
İmamoğlu, Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i Şâhidî Farsça-Türkçe Manzum Sözlük, Muğla Üniversitesi
Yayınları, Muğla 2006; Zehra Gümüş, Pîrî Paşa-zâde Cemâlî Mehmed b. Abdülbâkî, Tuhfe-i Mîr [Tuhfe-i Şâhidî
Şerhi] (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2006. 9
Bekir Çınar, Miftâh-ı Lisân Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük, Akçağ Yayınları, Ankara 2007. 10 İmamoğlu, a.g.e., s.6. 11 İmamoğlu, a.g.e., s. 54-55. 12 Kılıç; “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği Ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Süb≈a-i
™ıbyân” ..., s.3., Mehmet Dursun Erdem; “Osmanlı Dönemi Manzum Çocuk Sözlükleri ve Bir Lugât-ı Sıbyân
Yazması”, Hece Aylık Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, Yıl 9, Sayı 104-105, Ağustos-Eylül 2005,
s. 178-189. 13 Manzum Sözlüklerden Nazmü’l-Leal’le ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülkerim Gülhan; “Manzum Sözlük Nazmü’lLeâl’in
Dil ve Üslûp Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Celal Bayar Üniversitesi “II. Uluslararası Türk
Tarihi ve Edebiyatı Kongresi”, 11-12-13 Kasım 2005 Manisa.
Turkish Studies
14 Basma nüshaları için bkz: Yusuf Öz, Tuhfe-i Vehbî Şerhleri, İlmî Araştırmalar, Sayı: 5, İstanbul 1997, s.219-232, s.220.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
426 Zehra GÜMÜŞ
Yusuf Öz Tuhfe-i Vehbî Şerhleri ile ilgili yazısında “manzum sözlükler, kelimelerin
okunuşlarının verilmesi, kelimelerin bilinen anlamlarının bir yerde zikredilmesi, aranılan kelimeye
kolayca ulaşılması gibi hususlarda ihtiyaca cevap verememiştir.”15 Bu gerekçenin ardından
manzum sözlüklerin “mensur sözlüklere nazaran eksik kalan yönleri, şerhler yazılmak suretiyle
giderilmiştir”16 der. Ancak ortalama 400 beyit civarında yazılan ve öğrencilerden ezber yoluyla
akılda tutulması beklenen bu sözlüklerden ansiklopedik bir sözlük fonksiyonu beklemek de yanlış
bir yaklaşım olsa gerektir. Manzum sözlüklerin bazıları yazıldıkları gibi kalmamış, kendilerine
nazîreler, tazminler, tercümeler ve şerhler yapılmıştır. Hatta eserlerin sebeb-i telif kısımları
incelendiğinde müellifler arasında birbirleri ile rekâbet halinde oldukları neticesi çıkarılabilir.
Manzum sözlüklere yapılan şerhler manzum sözlüklerin bahirleri, vezinleri hakkında daha
geniş bilgi vermek, kelimelerin hareke kayıtlarını ve Türkçe karşılıklarını daha ayrıntılı olarak
aktarmak, okuyanlara aruz veznini, basit gramer kurallarını ve vezinlerin taktî’lerini öğretmek gibi
amaçlarla yazılmışlardır.
Klâsik Türk edebiyatı sahasında kendisine yazılan tazmin, nazîre ve şerhler bakımından ilk
sırayı alan Tuhfe-i Şâhidî şerhlerinden Tuhfe-i Mîr’de de eserin telif sebebi Şâhidî’de kullanımdan
düşmüş Türkçe kelimelere daha yeni karşılıklar zikretmek bunun yanında aruz ve gramere dâir
bilgiler vermek olarak belirtilmiştir.17 Sübha-i Sıbyân Şerhi Hediyyetü’l-İhvân isimli eserin sebeb-i
te’lif bölümünde ise öncelikle Sübha-i Sıbyân’ı öven ifadelerin ardından “maúlùm ola ki bu
man®ùme-i şerìfe bir dürr-i la≠ìf ve úarùs-ı ®arìfdir ki müfredät-ı æurõän-ı úA®ìm ve cevähir-i
kelimät-ı Furøän-ı Kerìmi cämiú ve feväõid-i cümmeyi ≈ävì bir kitäb-ı näfiú ve ta≈øìø-i lu˚at-i
úArabiyyede bir silm-i sä≠ıú ve bürhän-ı øä≠ıúdır * “bi-tevfìøıhì Teúälå” bu fäøìr-i ≈aøìr Me≈emmed
Necìb-i pür-taø´ìre çend defúa müŸäkeresi müyesser olma˚ıla ≈üsn-i ®ann iden baú◊-ı i∆vän u yärän
vücùh-ı dil-äräsından refú-i ≈icäb ve mu≈assenät-ı bedìúasınıñ ì◊ä≈ını iltimäsa şitäb itmeleriyle ol
bäbda ®annlarını ta≈sìnen şer≈ine ä˚äz ve çendän øaväúid-i iúläl ü id˚äm ve ≈aşv u úarù◊una úärı◊
olan zi≈äf u úilelini beyän u ibräz birle ≈amden “§ümme ≈amden §ümme ≈amden” Ÿät-ı meúälì-
úünvän ve øu≠b-ı däõire-i cihän ve şehenşäh-ı zamän Es-Sul≠än ibn Sul≠änü’s-Sul≠än úAbdü’l-Mecìd
`an “∆alledallähu ∆iläfetuhù ve edäme devletehù bi’ş-şevketi ve’l-iøbäl ve eyyedehù bi’n-na´ri ilä-
yevmi’l-øıyämi” velì-niúmet-i úälem velì- niúamımız pädişähımız efendimiz ≈azretleriniñ eyyäm-ı
maúdelet-nişän ve mesúadet- iktiränlarında ve çerä˚-efru∆te vü direm-∆arìdesi oldı˚ım şeyhü’lvüzeräõ
Me≈emmed `usrev Paşa “≠avvelallähu úömrehù ve näle murädehù ve zäde øadrehù fi’d-

15 Öz, Tuhfe-i Vehbî Şerhleri, s. 221. 16 Öz, Tarih Boyunca..., s. 73.
Turkish Studies
17 “úumdetü’´-´ädıøìn ve zübdetü’l-úäşıøìn na®ìf ü úälim ü ferzäne ve ®arìf ü fä◊ıl u yegäne pìr-i rùşen-◊amìr eş-Şey∆ ~asan
Efendi eş-şehìr bi-Fey◊ì ilä-ra≈meti Rabbi’l-æadìr ∆ıdmetlerinden taúallüm-i Lu˚at-ı Şä≈idì niyäz u ibtihäl
itdügimizde baúde’l-muräøabe ≠araf-ı kemìnelerine teveccüh ü iøbäl buyurup ‘Lu˚at-i Şähidì beyne’n-näs mer˚ùb ve
≈aøøä bir zìbä-ma≈bùbdur taúlìme rä˚ıb olanlar cenäb itmeleriyle nä-ehl ellerinde ∆aräb olmuşdur imdi bir himmet
ile elfä®ını ta´≈ì≈ ve metrùkü’l-istiúmäl olanları el-yevm müstaúmel olan taúbìrät ile tav◊ì≈ ve evzän u bu≈ùr u
øaväúid-i úarù◊ ve müştaøøät u mürekkebätın øavänìn-i lu˚ät üzre tebyìn ü teşrì≈ idiè ki kitäb-ı mezbùrı i≈yä ve bir
e§er-i cedìd inşä itmiş olursuz’ ‘ed-däll úale’l-∆ayri ke-fäúilihi’ mı´däøınca biz da∆ı ≈i´´emend-i ecr ü duúä oluruz
buyurduølarında bir zamän ≈ayret-künän ba≈r-ı tefekkürde ˚av≠a-zenän olup bu faøìriè úadem-i øudretim úazìz-i
merøùm ≈a◊retlerine maúlùm iken bu gùne emr buyurduøları ‘intäø min øabli’r-Ra≈män’ idügini iŸúän ve bu kär-ı
düş-vära fi’l-cümle isti≠äúa nä®ım-ı mer≈ùmuè ‘Yär ola däõim saèa himmet-i merdän’ øavlinden nümäyän olma˚ın
der-än bu himmeti niúmet ve bu fur´atı ˚anìmet bilmek ile nu≠ø-ı şerìflerin ez-dil ü cän øabùl idüp “el-meõmùr
maúŸùr” mef≈ùmı üzre müstaúìnen billähi Teúälä tesvìde şurùú ve himmet-i úaliyyeleri berekätıyla mü≠älaúasına ®afer
buldı˚ımız kütüb ü lu˚ät-ı resäõil ve şürù≈dan naøl ve erbäb-ı maúärif-i mekärim-i şuúarä riväyetleriyle bir miødär
şiúär-ı imdäd u iúänetleriyle bir miødär øaväúid ü feväúid naøl olunmaø birle tesvìd ü tes≠ìr olunup bi-≠arìøi’t-teberrük
Tu≈fe-i Mìr tesmiye øılındı.” Gümüş, Pîrî Paşa-zâde Cemâlî Mehmed b. Abdülbâkî, Tuhfe-i Mîr [Tuhfe-i Şâhidî
Şerhi] (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), s.29.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Şerhleri 427
däreyn” ~a◊retleriniñ ´adäret-i úu®mä-yı feyzäsälarında øarìn-i ≈üsn-i ∆itäm {ve Hediyyetü’l
I∆vän} ismiyle be-näm olmuşdur.”18 cümleleriyle eserin niçin yazıldığına değinilmiştir.
Şerh metinlerinin şerh edilen metni bilâ-vâsıta içermeleri bakımından tenkitli metin kurma
hususundaki yeri erbabınca malumdur. Ancak manzum sözlük şerhlerinin Türk dilinin hâlâ
hazırlanamamış olan tam ve mükemmel sözlüğüne sağlayacakları katkılar bakımından
değerlendirmeye tutulmasının gerekliliği açıktır. Bu eserler şerh edilen kelimenin o dönemde ne
şekilde okunduğu/kullanıldığına dâir fikir veren hareke kaydının verilmesinin yanında kelimelerin o
dönemdeki anlamlarını içermeleri bakımından da önemli kaynaklardır. O dönemde kullanılan araç
gereç isimlerini ve oynanan oyunlara dâir bilgileri içermesi, bölgedeki yer adlarını da aktarması bu
eserleri Türk kültürü açısından bir kat daha önemli kılmaktadır. Ancak bu şerhlerden Sübha-i
Sıbyân’a yazılmış şerh olan “Hediyyetü’l-İhvân” isimli eseri tanıtan tebliğ19 haricinde şerh
metinlerini tanıtır herhangi bir çalışma bulunmamaktadır.
Klâsik Türk edebiyatı sahasında hem nüsha sayısının fazlalığı hem kendisine yazılan tazmin,
nazîre, hâşiye ve şerhler bakımından ilk sırada yer alan Tuhfe-i Şâhidî’ye yapılan şerhlerle ilgili
olarak Yusuf Öz’ün Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri20 isimli kitabı ve Tuhfe-i Vehbî Şerhleri21 isimli yazısı
manzum sözlük şerhlerinin varlığından haber veren iki değerli çalışma olarak dikkat çekmektedir.
Öz Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler isimli doktora tezinde Bahrü’l-Garâyib, Tuhfe-i
Şâhidî ve Tuhfe-i Vehbî’ye şerhler yapıldığından bahsetmektedir.22 Ancak manzum sözlüklere
yazılan şerhler elbette bunlar ile sınırlı değildir. Manzûmetü’l-Luga, Lugat-i Ferişteoğlu, Nazmü’lLe’âlî,
Nisâbü’s-Sıbyân, Se Zebân, Nuhbe-i Vehbî, Manzûme-i Keskin ve Sübha-i Sıbyân da şerh
edilen manzum sözlükler arasında yerini almaktadır. Sübha-i Sıbyân’a yapılmış olan şerhlerden
“Hediyyetü’l-İhvân” isimli eserin metni Doç. Dr. Atabey Kılıç tarafından 2007 yılında
yayımlanmıştır.23 Bu çalışma ile Klâsik Türk Edebiyatı sahasında ilk defa bir manzum sözlük şerhi
metni ortaya konmuştur.
Kütüphane kataloglarından24 yapılan tarama neticesinde ulaşabildiğimiz manzum sözlük
şerhlerinin isimlerini şimdilik şu şekilde sıralayabiliriz:
Ferişteoğlu Lugati için yapılan şerhler:
Kara Yahyâ b. İsrâîl: Şerh-i Lugat-i Ferişteoğlu
Yahyâ b. Nasûh b. İsrâîl: Şerh-i Lugat-i Ferişteoğlu
Bu şerhler dışında kütüphanelerde Lugat-i Ferişteoğlu’na yapılmış ve müellifi belli olmayan
onlarca şerh mevcuttur.

18 Atabey Kılıç, Bosnavì Mehmed Necìb Süb≈a-i ™ıbyän Şer≈i Hediyyetü’l-İ∆vän (İnceleme-Metin), Laçin Yay., KAYSERİ
2007, s. 2-3. 19 Atabey Kılıç, “Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân Şerhi “Hediyyetü’l-İhvân” Celal Bayar Üniversitesi “II.
Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi”, 11-12-13 Kasım 2005 Manisa; Atabey Kılıç, “Manzum
Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân Şerhi Hediyyetü’l-İhvân”, Turkish Studies 1. Cilt 1. Sayı Temmuz-Ağustos-Eylül
2006, s. 19-28. http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi1/makale/ kilic.pdf 20 Yusuf Öz; Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1999. 21 Öz, “Tuhfe-i Vehbî Şerhleri”, s. 219-232. 22 Öz, Tarih Boyunca…, s. 73.
23 Atabey Kılıç, Bosnavì Mehmed Necìb Süb≈a-i ™ıbyän Şer≈i Hediyyetü’l-İ∆vän (İnceleme-Metin), Laçin Yay., Kayseri
2007. 24 Bu çalışma çerçevesinde eser isimleri https://www.yazmalar.gov.tr ve http://www.suleymaniye.gov.tr adreslerinden
taranmıştır.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
428 Zehra GÜMÜŞ
Tuhfe-i Şâhidî için yapılan şerhler25 manzum sözlük şerhleri arasında sayıca en kalabalık
olanıdır. Şerhler arasında en meşhurları Sûdî-i Bosnavî’nin “Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî”si, Abdülkâdir b.
Ömer Bağdâdî’nin “Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî”si, Abdurrahmân b. Abdullâh-ı Kuddûsî’nin “Tuhfetü’lMülûk”ı,
Nâdîde Ahmed Hâfız’ın “Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî”sidir. Bu isimlerden başka şunları da aynı
kategoride zikretmek gerekir:
Halîmî Kara Alî Ağa-zâde Osmân: Şerh-i Lugat-ı Şâhidî
Ahmed Eğribozî: Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî
Ali el-Gürcî el-Bektaşî: Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî
Ferdî Ali b. Mustafa Kayserî: Şerhü Tuhfe-i Şâhidî
Türkçe-Arapça manzum sözlüklerden Nazmü’l-Le’âlî’ye yapılan şerhler arasında
Ahmed b. Ahmed Behisnî: Şerh-i Nazmü'l-Le’âlî
Ali Efendî-zâde Abdurrahmân Efendi: Şerhu Nazmü'l-Le’âlî
Muhammed Arif b. Raif: Şerhu Nazmü'l-Le’âlî yer almaktadır.
Türkçe-Farsça manzum sözlüklerden Tuhfe-i Vehbî’ye yapılan şerhler ise:
Elbistanlı Ahmed Hayatî Efendî: Şerh-i Tuhfe-i Vehbî
Akovalı-zâde Ahmed b. Osmân: Şerh-i Tuhfe-i Vehbî’dir.
Türkçe-Arapça manzum sözlüklerden Sübha-i Sıbyân için yapılan şerhler arasında ise
Seyyidî Efendî: Seheletü'l-Beyân Şerhü Sübhati's Sıbyân
Râsim Fodlacî-zâde Ahmed: Şerh-i Sübha-i Sıbyân
Hâcî İsmâîl Zuhdî b. Ömer: Şerh-i Sübha-i Sıbyân
yer almaktadır.
Daha önce bahsi geçen Mehmed Necîb’in “Hediyyetü’l-İhvân”26 isimli matbu eseri de bu
esere yapılan şerhler arasında yer almaktadır.
Nisâbü’s-Sıbyân için yapılan şerhler:
Nizameddin b. Kemal b. Cemal el-Herevî: Şerhu Nisabi's-Sıbyân
Es-Seyyid Şerif-Ali b. Muhammed el-Cürcanî: Şerhu Nisabi's-Sıbyân
Murad b. Yasin: Şerh-i Nisabü’s-Sıbyan’dır.
Türkçe-Arapça-Farsça manzum sözlüklerden Se Zebân için yapılan şerhler ise:

25 Ayrıntılı bilgi için bkz. Öz, Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri, Konya 1999.
26 Kılıç, “Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân Şerhi “Hediyyetü’l-İhvân” Celal Bayar Üniversitesi “II. Uluslararası
Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi”, 11-12-13 Kasım 2005 Manisa; Kılıç, “Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i
Sıbyân Şerhi Hediyyetü’l-İhvân”, Turkish Studies 1. Cilt 1. Sayı Temmuz-Ağustos-Eylül 2006, s. 19-28.
http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi1/makale/kilic.pdf; Kılıç, Bosnavì Mehmed Necìb Süb≈a-i ™ıbyän
Şer≈i Hediyyetü’l-İ∆vän (İnceleme-Metin), Laçin Yay., Kayseri 2007.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Şerhleri 429
Cemalüddin Osman b. Ömer ed-Dimaşkî en-Nahvî İbnü'l-Hâcib: Şurûhu'l-Kâfiye Se Zebân
Es-Seyyid eş-Şerif Ali b. Muhammed el-Hüseynî el-Cürcanî: Şerhu’l-Kafiye Se Zebân
Sûdi el-Bosnevî: Şurûhu'l-Kafiye Se Zebân’dır.
Nuhbe-i Vehbî için yazılan şerhler:
Ali Rıza b. Mehmed Rüşdi Yalvacî: Şerh-i Nuhbe-i Vehbî
Yayaköylü Ahmed Reşid el-İzmirî: Şerh-i Nuhbe-i Vehbî
Raşid Efendi: Nuhbe-i Vehbi Şerhi (matbu)
Manzûmetü'l-Lüga için yapılmış olan şerh:
Derviş Ömer el-Belgradî: Manzûmetü'l-Lüga Şerhi
Bahrü’l-Garâyib için yapılan şerh:
Lütfullah b. Yusuf b. Abdülhalim el-Amasî Halimî27: Şerh-i Bahru'l-Garâ’ib’dir.
Müellifi belli olan bu şerhler dışında kataloglarda müelliflerinin isimlerine ulaşamadığımız
onlarca manzum sözlük şerhi bulunmaktadır. Bunlar arasında Lugat-i Ferişteoğlu ilk sıralarda yer
almaktadır. Manzume-i Keskin için yazılmış olan Şerh-i Lugat-i Keskin ve Manzûme isimli
manzum sözlüğe yazılmış olan Şerhu'l-Manzûme de müellifi belli olmayan şerhlerdendir.
Sonuç olarak, yakın zamana kadar isimlerine temel müracaat kaynaklarında bile
rastlamadığımız manzum sözlükler, artık metinlerinin ilmî usullerle neşri ile dikkat çeken araştırma
alanları arasında yer almaktadır. Eserler özellikle kelime kadroları bakımından dikkati çekmekle
birlikte tertip amaçları ve tertip ediliş şekilleri bakımından da Türk eğitim sistemi için de önemli
malzemeler içermektedir. Bu eserler için yazılmış olan şerhler ise keşiflerinin ardından hâlâ hem
metinlerinin yayımlanışı hem de bu metinlerden oluşturulacak olan şerh sözlüklerinin oluşturulması
için bâkir bir alan olarak araştırmacılarını beklemektedir.
KAYNAKÇA
ALKAN, Mustafa, “Mecmùúa-Milli Kütüphane 2727 [Sübha-i Sıbyân, Tuhfe-i Şâhidî, Tuhfe-i
Vehbî, Aruz Risalesi vs.] (İnceleme- Metin- Sözlük-Tıpkıbasım)”, (Danışman Doç. Dr.
Atabey Kılıç), Erciyes Ünversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Tamamlanmamış yüksek
lisans tezi), Kayseri.
ALPARSLAN, Ali, “Manzum Lûgatler ve Tuhfe-i Vehbî’nin Alfabetik Tertibi”, Mezuniyet Tezi,
İstanbul 1946-1947.
ÇINAR, Bekir, Miftâh-ı Lisân Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük, Akçağ Yayınları, Ankara 2007.
ERDEM, Mehmet Dursun, “Osmanlı Dönemi Manzum Çocuk Sözlükleri ve Bir Lugât-ı Sıbyân
Yazması”, Hece Aylık Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, Yıl 9, Sayı 104-105,
Ağustos-Eylül 2005, s. 178-189.
ERDEM, Mehmet Dursun. “Manzum Sözlükler ve Tuhfe-i Âsım”, International Journal of Central
Asian Studies, Volume 10-1, Editor in Chief: Choi Han-Woo, The İnternational Association

27 Kataloglarda ismi Halîmî Lutf-Allâh b. Yûsuf Amâsî, Lutf-Allâh b. Ebû Yûsuf-ı Halîmî el-Amâsî olarak da geçen
Halîmî’nin ismi ile ilgili ihtiyat hususunda bkz. Kılıç, “Süleymaniye Kütüphanesi Reşid Efendi 977’de Kayıtlı
Manzum Sözlük Mecmuası Hakkında”, s. 6.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
430 Zehra GÜMÜŞ
of Central Asian Studies Intitute of Asian Culture and Development, p. 197-216, Korea,
(2005).
GÜLHAN, Abdülkerim, “Manzum Sözlük Nazmü’l-Leâl’in Dil ve Üslûp Özellikleri Üzerine Bir
Değerlendirme”, Celal Bayar Üniversitesi “II. Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı
Kongresi”, 11-12-13 Kasım 2005 MANİSA.
GÜMÜŞ, Zehra, Pîrî Paşa-zâde Cemâlî Mehmed b. Abdülbâkî, Tuhfe-i Mîr [Tuhfe-i Şâhidî Şerhi]
(İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2006.
İLHAN, Seyfettin, Şemsi Cevâhirü’l-Kelimât (Mukayeseli İnceleme), (Yayımlanmamış yüksek
lisans tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 1997.
İMAMOĞLU, Ahmet Hilmi, “Farsça-Türkçe Manzum Sözlükler ve Şâhidî’nin Sözlüğü (İncelemeMetin)”
(Basılmamış doktora tezi), Erzurum 1993.
İMAMOĞLU, Ahmet Hilmi, Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i Şâhidî Farsça-Türkçe Manzum
Sözlük, Muğla Üniversitesi Yayınları, Muğla 2006.
İNCE, Yılmaz, “Manzum Sözlükler ve Şemsî’nin Cevâhirü’l- Kelimât’ı Üzerine Bir Dil
İncelemesi” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 2002, C:12, Sayı: 2, s. 175-
182.
KARABEY, Turgut - Külekçi, Numan, Sünbülzâde Vehbî, Tuhfe (Farsça-Türkçe Manzum Sözlük),
Erzurum 1990.
KARAİSMAİLOĞLU, Adnan, “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Remzî”, Millî Kültür, 74,
Temmuz 1990, 60-61.
KARTAL, Ahmet, Tuhfe-i Remzî, Ankara 2003.
KILIÇ, Atabey, “Manzum Sözlüklerimizden Manzûme-i Keskin”, 12-13 Nisan 2001 Kayseri ve
Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni Bildiriler 1. Cilt, Kayseri 2001, s. 441-447.
KILIÇ, Atabey, Mustafâ bin Osmân Keskin, Manzûme-i Keskin, Laçin Yayınevi, Kayseri 2001.
KILIÇ, Atabey, “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği Ve Türkçe-Arapça
Sözlüklerimizden Süb≈a-i ™ıbyân”, Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu 6-7 Mayıs 2005
URFA; (Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’a Armağan Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu,
(Yayına Hazırlayanlar Eyüp Azlal, Necmi Karadağ, M.Emin Karahan), Şanlıurfa Belediyesi
Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay, Şanlıurfa 2006, s. 186-189.
KILIÇ, Atabey, “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân -1- (İnceleme)”,
Turkish Studies, 1. Cilt 2. Sayı Ekim-Kasım-Aralık 2006, s. 81-100.
http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/ sayi2/makale/kilic.pdf.
KILIÇ,Atabey,Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân-2-(Metin)”, Turkish
Studies, 1. Cilt 3. Sayı Kış 2007, s. 29-71.
http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi3/atabeykilic.pdf.
KILIÇ, Atabey, “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Uluslararası
Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, 6-8 Eylül 2006 DENİZLİ.
KILIÇ, Atabey, “Mevlânâ Müzesi Kitaplığı 4026’da Kayıtlı Manzum Sözlük Mecmûası
Hakkında”, Mevlânâ, Mesnevi, Mevlevihaneler Sempozyumu, 30 Eylül-01 Ekim 2006,
MANİSA.
KILIÇ, Atabey, “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tu≈fe-i Vehbì(Metin)”, Turkish Studies, 1.
Cilt 4. Sayı Bahar 2007, s. 410-475.
http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi4/kilicatabey.pdf
KILIÇ, Atabey, “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Turkish
Studies, 1. Cilt 5. Sayı Yaz 2007, s. 340-348.
http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi5/sayi5pdf/kilicatabey2.pdf.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Şerhleri 431
KILIÇ, Atabey, “Süleymaniye Kütüphanesi Reşid Efendi 977’de Kayıtlı Manzum Sözlük
Mecmuası Hakkında”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu, 25-27 Nisan 2007
ERZURUM.
KILIÇ, Atabey, Manzum Sözlük Mecmuası (Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi 4026) Tu≈fe-i
Vehbì-Tu≈fe-i Şähidì-Süb≈a-i ™ıbyän, Laçin Yay., Kayseri 2007.
KILIÇ, Atabey, Bosnavì Mehmed Necìb Süb≈a-i ™ıbyän Şer≈i Hediyyetü’l-İ∆vän (İncelemeMetin),
Laçin Yay., Kayseri 2007.
KIRBIYIK, Mehmet, “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük Üzerine”, Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:11-2002, s.184-200.
MUHTAR, Cemal, İki Kur’an Sözlüğü Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı İlâhî, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1993.
ÖZ, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler (Basılmamış doktora tezi), Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1996.
ÖZ, Yusuf, Tuhfe-i Vehbî Şerhleri, İlmî Araştırmalar, Sayı: 5, İstanbul 1997, s.219-232.
ÖZ, Yusuf, Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1999.
YURTSEVEN, Necmettin, “Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe Manzum Lugatler ve Sünbülzâde
Vehbî’nin Nuhbe’si,” (Basılmamış doktora tezi), Ankara 2003.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007