Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı:32, Erzurum 2009
HASSÂN B. SÂBİT*
W. „ARAFAT**
Çev. Süleyman TÜLÜCÜ***
ÖZET
Hassân b. Sâbit b. el-Münzir b. Harâm, Yesrib (daha sonra Medîne)‟deki
Hazrec kabilesinden, geleneksel olarak Hz. Peygamber‟in “resmî şairi” (poet
laureate) olarak tanınmış, daha doğru olarak, İslâm‟ın doğuşu ile ilişkilendirilmiş olan
birkaç şairin en ünlüsü ve Câhiliyye [dönemin]‟de de şöhret kazanmış olan biri.
Yesrib‟de doğdu. Gençliğinde Hîre ve Şam‟a seyahat etti. Gassânî ve Lahmî
hükümdarlarına methiyeler yazdı. Sonra Medîne‟ye yerleşti, burada, Hz.
Muhammed‟in gelmesinden sonra İslâm‟ı kabul etti ve onu müdafaa etmek için şiirler
yazdı. Sık sık şiir yarışmalarını kazanan, zamanın en iyi şairlerinden biri idi. İlk
Müslümanların, İslâm öncesi kabiliyetlerini İslâm davası için nasıl kullanabildikleri
hususunda önde gelen bir örnekti.
Hz. Peygamber ona cariyesi Sîrîn‟i verdi. Hassân‟ın, bir vesile şiirde istidat
gösteren bir kızı ve birçok kaynağa göre, Sîrîn‟den, babası gibi tahrik edici fakat bir
şair olarak ne Hassân‟ın kabiliyetini ne de onun uzun ömürlülüğünü paylaşan
„Abdurrahmân [isimli] bir oğlu vardı.
Hassân‟ın Dîvân‟ı, İbn Habîb‟in nüshasında (recension), farklı konularda 228
şiiri ihtiva eder ve uzun bir zaman dilimi içinde birçok baskısı yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Hassân b. Sâbit, Hazrec kabilesi, Yesrib, Medîne, Hz.
Peygamber, Safvân b. el-Mu„attıl.
* Bu yazı, W. „Arafat tarafından EI² (İng.)‟ya yazılan “ Hassān b. Thābit” maddesinin (III, 271-273)
çevirisidir. Yazının sonuna, araştırıcılara yararlı olacağı mülâhazasıyla, bir “Seçilmiş Ek Kaynakça”
ilâve etmeyi uygun gördük. Bütün çabalarımıza rağmen birkaç künyedeki eksiklik giderilememiştir.
** Walid Najib „Arafat (ö. 18 Ağustos 2005): Lancaster Üniversitesi (İngiltere) İslâm Araştırmaları emekli
(fahrî) profesörü. İslâm‟ın ilk dönemleri Arap tarihi ve Arap dili ve edebiyatı üzerinde yaptığı
çalışmalarla tanınmıştır. Kitap ve makale hâlindeki başlıca çalışmaları şunlardır: A Critical
Introduction to the Study of the Poetry Ascribed to Hassān b. Thābit, unpublished Ph. D. Thesis,
London 1953; The Diwan of Hassan Ibn Thabit, I-II, London 1971, 1973, Beyrut 1974; “A
Controversial Incident and the Related Poems in the Life of Hassān b. Thābit”, BSOAS, XVII/2
(1955), s. 197-205; “Early Critics of the Authenticity of the Poetry of the Sīra”, BSOAS, XXI (1958), s.
453-463; “The Attitude of Islam to Slavery”, Islamic Quarterly, 10 (1966), s. 12-18; “The Elegies on
the Prophet in their Historical Perspective”, JRAS (1967), s. 15-21; “The Historical Background to the
Elegies on „Uthmān b. „Affān Attributed to Hassān b. Thābit”, BSOAS, XXXIII (1970), s. 276-282;
“New Light on the Story of Banu Qurayza and the Jews of Medina”, JRAS (1976), s. 100-107,
Türkçeye çev. Şaban Öz, “Medine Yahudileri ve Benî Kureyza Hikâyesi Üzerine Yeni Bakışlar”,
İslâmî Araştırmalar, c. 17, sy. 2 (2004), s. 139-144 (Çevirenin Notu).
*** Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Arap Dili ve Belâgati Anabilim Dalı.
W. „ARAFAT----------------------------------------------------------------------------------------------------158
ABSTRACT
Hassān b. Thābit
Hassān b. Thābit b. al-Munzir b. Harām, of Khazraj tribe of Yathrib (later
Medīna), traditionally known as the “poet laureate” of the Prophet, is more correctly
the most prominent of several poets who were associated with the rise of Islam and
one who already had an established reputation in the Jāhiliyya. He was born in
Yathrib. In his youth he travelled to al-Hīra and Damascus. He wrote panegyrics on
the Ghassānid and Lakhmid princes, then settled in Medīna, where, after the advent
of Muhammad, he accepted Islam and wrote poems in defence of him. He was one
of the best poets of the time, who would often win poetry competitions. He was a
prime example of how the early Muslims were able to use their pre-Islam talents for
the cause of Islam.
The Prophet gave Hassān his slave Sīrīn. Hassān had one daughter, who on
one occasion displayed a talent for poetry, and by Sīrīn, according to most sources,
one son, „Abd al-Rahmān, who was as provocative as his father but shared neither
Hassān‟s ability as a poet nor his longevity.
Hassān‟s Dīwān in the recension of Ibn Habīb contains 228 poems on
different subjects and it was published many times over years.
Key Words: Hassān b. Thābit, Khazraj tribe, Yathrib, Medīna, the Prophet,
Safwān b. al-Mu„attil.
Hassân b. Sâbit b. el-Münzir b. Harâm, Yesrib (daha sonra Medîne)‟deki
Hazrec kabilesinden, geleneksel olarak Hz. Peygamber‟in “resmî şairi” (poet
laureate) olarak tanınmış, daha doğru olarak, İslâm‟ın doğuşu ile ilişkilendirilmiş olan
birkaç şairin en ünlüsü ve Câhiliyye [dönemin]‟de de şöhret kazanmış olan biri. Hz.
Muhammed Medîne‟ye geldiği zaman, Hassân olgun yaşta idi (muhtemelen henüz
60 [yaşlarında] olmasa da- ki bu, doğrudan doğruya Hassân‟ın torunu Sa„îd‟e
dayanan İbn İshâk dâhil pek çok otoriteler tarafından verilmiş yaştır- veyahut da diğer
otoritelerin öne sürdükleri gibi 52 veya 53 yaşları) ve saraylarında ziyaret ettiği ve
kendilerinden atiyeler aldığı Gassânî ve Lahmî hükümdarlarına methiyeler yazmıştı.
Aynı şekilde 40/659 veya bu yıldan önce, 50/669 veya 54/673 şeklinde farklı olarak
verilen ölüm tarihi belirsizdir. Hassân hakkında işittiğimiz son şey, Hz. „Alî‟nin
katledilmesinden önce, muhtemelen, yaklaşık 40/659 tarihidir.
Hassân b. Sâbit------------------------------------------------------------------------------------------------159
Kardeşi Evs‟in İslâm‟ı ilk kabul edenlerden biri olduğu ve Muhacir „Osmân b.
„Affân‟ın onun “kardeş”i ve Medîne‟de misafiri olarak tayin edildiği ifade edilmekle
birlikte, Hassân‟ın ne zaman İslâm‟ı kabul ettiği tamamen belli değildir, bir olay ki bu,
Hassân‟ın itibar kazandığı Emevî anlayışını muhtemelen kısmen açıklar ve bu
anlayış, Dîvân‟da ve başka yerde Hassân‟a nispet edilen „Osmân hakkındaki (32‟den
8‟i) nispeten çok sayıda mersiye (veya-sahte şiirler hâlinde-yansımış) ile temsil
olunur. Bununla beraber, kendisine ait bir utum1a bizzat sahip olan Hassân zengindi
ve Evsli şair Kays b. el-Hatîm [bu maddeye bk.] ve Benü‟n-Nadîr‟in reisi Sellâm b.
Mişkem‟le arkadaşlık etti.
5/627 yılında Hassân Hz. „Â‟işe‟ye karşı iftira [ifk] hâdisesinde görünür, bu
olayda rol alması dolayısıyla cezalandırılacağı ona söylendiği zaman, Safvân b. elMu„attıl2 [bu maddeye bk.] tarafından saldırıya uğramış ve yaralanmış ve daha sonra
Hz. Peygamber tarafından araları bulunmuş ve [kendisine] Mısırlı cariye Sîrîn ve
diğer hediyeler verilmişti. Bununla beraber, [bu] olay (ve Hassân‟ın, İbn Hişâm dâhil,
bazı otoriteler tarafından Hassân‟dan ziyade „Abdullâh b. Übeyy [bu maddeye bk.]‟e
atfedilen, sanılan belirgin rolü) daha sonraki nesillerin aşırı derecede ilgisini çekti ve
olay meydana geldiği zaman hem Medîne‟de hem de Benü‟l-Mustalik‟e karşı sefer
sırasında Medîneliler‟le Medîne‟ye yeni gelmiş kimseler arasındaki anlaşmazlığın
arka plânı ekseninde hem bir bütün olarak ve hem de ayrıntılarıyla değerlendirildi.
Tartışmalı detayları gözden geçirmek için bk. W. „Arafat, “A Controversial Incident
and the Related Poems in the Life of Hassān b. Thābit”, BSOAS, XVII/2 (1955), [s.
197-205].
Daha sonra, veya Medîne muhasarasından hemen sonra idi ki, Müslümanlar
ve özellikle onlar arasındaki Medîneliler, şairlerin düzenli desteğinin gerektiğini ve
Hassân‟ın yardımının özellikle iyi karşılanacağını fark ettiler. Daha iyi etki için, tavsiye
1 Utum ( ): Bu kelime, eski-yeni çeşitli sözlüklerde “Hısn, hisar, kasr, kale, küçük kale, düz çatılı taş
bina, köşk, yüksek ev” gibi birbirine yakın anlamları ifade etmektedir. Meselâ bk. İbn Fâris,
Mücmelü‟l-Luga, nşr. Züheyr „Abdülmuhsin Sultân, Beyrut 1406/1986, I, 98; İbn Manzûr, Lisânü‟l-
„Arab, Dâru Sâdır, Beyrut, ts., XII, 19; Mustafâ b. Şemseddîn el-Karahisârî, Ahterî-i Kebîr, İstanbul
1310, I, 49; F. Steingass, A Learner‟s Arabic-English Dictionary, Beirut 1989, s. 53; Hayreddin
Karaman-Bekir Topaloğlu, Arapça-Türkçe Yeni Kamus, İstanbul 1966, s. 9 (Çevirenin Notu).
2 Bu isim, daha çok “Mu„attal” (ism-i mef„ûl) diye okunmaktadır. “Mu„attal” şeklinde okunuşu için
meselâ bk. İbn Hişâm, es-Sîretü‟n-Nebeviyye, nşr. Mustafâ es-Sakkā v. dğr., Mısır 1355/1936, III,
317; Ebü‟l-Ferec el-İsfahânî, Kitâbü‟l-Agānî, Beyrut 1414-15/1994, IV, 366 vb.; ez-Zehebî, Siyeru
A„lâmi‟n-Nübelâ‟, nşr. Şu„ayb el-Arna‟ût, 4. baskı, Beyrut 1406/1986, II, 546. Safvân b. Mu„attal‟ın
hayatı hakkında bk. ez-Zehebî, a.g.e., II, 545-550; M. Yaşar Kandemir, “Safvân b. Muattal”, DİA,
XXXV, 485-486; Abdulcelil Ünalan, Büyük Sahabe Hz. Safvan b. Muattal, y. y., ts.; Mehmet Azimli,
Hz. Safvan b. Muattal, İstanbul 2008 (Çevirenin Notu).
W. „ARAFAT----------------------------------------------------------------------------------------------------160
ve gerekli bilgi Ebû Bekr tarafından verildi. Hemen o [Hassân] Müslüman toplulukla
temas sağladı, sık sık öne sürüldüğü gibi korkaklıktan ziyade, belki ilerlemiş yaşı
yüzünden, hiç savaşa katılmamasına rağmen, Hassân yeteneklerini İslâm‟ın namına
kullandı. Her halde, hattâ İslâm‟dan önce bile, bir şair olarak Hassân‟ın rolü ağır
basar.
9/630‟da “Elçiler Yılı”nda, Hassân‟ın, önemli Temîm elçi heyetinin huzurunda
Hz. Peygamber‟in adına şiir söyleme fırsatını bulmuş olduğu söylenir. Şöhret,
genellikle bu ziyarete verilir, bunun amacı ise belli değildir; ve Hassân‟ın şiirini
dinlediklerinde temsilcilerin İslâm‟a girdikleri fikri şüphelidir. Her birinin bir vesile ile
yazıldığı iddia edilen üç farklı şiir grubunun bulunması, bu tür şiirlerin hem şüpheli
niteliğinin ve hem de Hassân‟ın sahip olduğu yüksek itibarın göstergesidir.
ez-Zibrikān b. Bedr‟e iftira eden el-Hutay‟e tarafından yazılan bir şiiri üzerinde
Hz. „Ömer‟in, onun usta kanaatini keşfettiği veya zaman zaman kendi şiirlerini
okurken dinlendiği zaman hariç, sonradan bizzat Hassân hakkında işitilenler azdır.
Bir vesile ile, hayatında bir zaman sonra, en-Necâşî [bu maddeye bk.]‟ye karşı bir
iftira savaşında daha az kabiliyetli oğlu „Abdurrahmân‟a yardım etmek için istemeye
istemeye uzletten çıktı. Diğer taraftan o, yaşlanmakta, mutlu olmakta ve Gassânîlere
(yaptığı) ziyaretleri hatırlayarak duygusallaşmakta, fakat kendi oğlu ve yakın
arkadaşları yanında son zamanlarda kavuşulmuş lüksün frenlenmemiş zevki ile
Gassânîlerin hükümdarlık sarayında tanımış olduğu ağırbaşlı içki âlemiyle
karşılaştırdığı zaman [kendisini] mahzun ve kenara itilmiş [gibi] hissetmekteydi.
Hz. „Osmân‟a karşı isyanda, Hassân, Kâ„b b. Mâlik, en-Nu„mân b. Beşîr [bu
maddelere bk] ve diğerleri, kuşatma altında tutulan halifeyi desteklemeyi bağırarak
dile getiriyorlardı ve (Taberî, I, 2971‟e göre) hattâ isyancıları niyetlerinden
vazgeçirmeye çalıştılar. Hz. „Osmân‟ın ölümünden sonra onlar, Mu„âviye‟ye gittiler, o,
Hassân ve Kâ„b‟ın her birine para hediyesi verdi ve daha sonra en-Nu„mân b. Beşîr‟i
valilikle ödüllendirdi.
Hassân‟ın, bir vesile şiirde istidat gösteren bir kızı ve birçok kaynağa göre,
Sîrîn‟den, babası gibi tahrik edici fakat bir şair olarak ne Hassân‟ın kabiliyetini ne de
onun uzun ömürlülüğünü paylaşan „Abdurrahmân [isimli] bir oğlu vardı.
Diğer şiirler ve tek beyitler ona nispet edilen başka yerde bulunmamakla
birlikte, Hassân‟ın Dîvân‟ı, İbn Habîb [bu maddeye bk.]‟in nüshasında (recension),
Sîre 29 daha fazla, farklı konularda 228 şiiri ihtiva eder. Bununla beraber erken bir
devirde genel olarak bu şiirlerin veya belirli şiir ve beyitlerin mevsukiyeti üzerinde
Hassân b. Sâbit------------------------------------------------------------------------------------------------161
şüpheler atıldı; son zamanlarda Hassân‟a nispet edilen şiirler hakkında, her bir şiirin
mevsukiyetini ve gayr-i mevsukiyetini hem dâhilî hem de haricî delil üzerinde tespit
etmek amacıyla bu makalenin yazarı tarafından ayrıntılı bir araştırma yapıldı. Bu
araştırma, bu şiirlerin % 60-70‟inin sahte olabileceğini gösterdi. Böyle bir ruh ve üslûp
farklılığı sunan Dîvân‟daki şiirler, çelişkiler ve anormalliklerle o kadar dolu ve öyle
yüksek nispette bayağı beyitleri ihtiva eder ki, şiirler ne tek bir müellifin eseri olabilir
ne de onların tamamı yüksek şöhret sahibi bir şair tarafından yazılmış olabilir.
Bu sahte şiirlerin, ilk mücadeleye katılan, olayların aynı kabileleri sardığı,
İslâm‟ın doğuşunu takip eden olaylı asrın ışığında incelenmesi gerekir. Unutulmuş
veya alt üst olmuş daha eski beyitlerin yerine yeni şiirler alındı veya ilâve edildi.
Şiirler, tabiî olarak kabilevî, mezhepsel veya hizipçi ihtilâfları beraberinde getirdi;
fakat aynı zamanda, ilk devrelerde şöhreti övgü kabilinden olmayan şahısların adını
aklamak, yoksa megāzî rivayetlerini tamamlamak ve süslemek için yazıldı. Diğerleri,
prestij için yoksa tesadüfen özellikle Hassân‟a nispet edilmekle birlikte, bu şiirlerden
bazıları nakledici veya uydurucuların işi idi. Delil bazen gösterir ki bir şiir, sadece bir
dereceye kadar mevsuk olabilir. 30 şiirden daha fazla şiir parçaları veya tek beyitler,
ayrıca İbn Hişâm ve diğer otoriteler tarafından, Hassân‟ın bazı muasırları dâhil,
Hassân‟ın oğluna veya diğer şahıslara nispet edilir. Uzun övünme şiirleri, Ensâr‟ın
torunları tarafından olan dahilî delil üzerinde görülebilir ve 63/682‟de Harre
Savaşı‟ndan sonra onların düşürüldükleri daha aşağı statüyü aksettirir.
Sadece kısaca da olsa, bu tür şiirlerin sahte karakterine ilk münekkitler
tarafından dikkat edildi ve İbn İshâk bizzat iyi niyet ve uygun tenkidî tecrübesizliğini
ileri sürse de, Sîre‟sinde Hassân‟a ve diğerlerine nispet edilen sahte şiirlerin yer
alması dolayısıyla, İbn Sellâm ve İbnü‟n-Nedîm‟in sert eleştirisinin konusu oldu. Onun
[eserini] ayıklayarak yeniden kaleme alan [mühezzib, editör] İbn Hişâm, uzman
yetkisi ile bazılarını tamamen sahte şeyler ve diğerlerini şüpheli kabul ederek, bu tür
çok sayıdaki şiirleri ihmal etti veya reddetti. Hassân‟ın durumunda, İbn Hişâm,
Sîre‟de görünen 78 şiirden 15‟ini kabul etmedi, ki bunların toplam 29‟u Dîvân‟ın İbn
Habîb nüshasında yoktur, halbuki böyle reddedilmiş 15 şiirden 10‟u Dîvân‟dadır. İbn
Sellâm, Tabakāt (s. 179)‟ında kısaca fakat önemli ölçüde şunları yazar: “Hassân‟a
başka birine isnat edildiğinden daha çok şiir isnat edildi. Kureyş, aralarında
çekiştikleri ve birbirlerine iftira ettikleri zaman, ona, ayıklanması imkânsız olan birçok
şiir nispet ettiler.” Bu şiirlerin kaynakları ve ilk münekkitlerin görüşleri hakkında daha
geniş mütalâa için, bk. “Early Critics of the Authenticity of the Poetry of the Sīra”,
W. „ARAFAT----------------------------------------------------------------------------------------------------162
BSOAS, XXI (1958), [s. 453-463]. Bu kadar geniş miktarda Hassân‟a şiir nispetinin
ana sebebi, Hassân‟ın, İslâm‟ın gelişinde zaten kabul edilen yüksek şöhretidir.
Bibliyografya: Agānî, IV, 1-17 ve indeks; İbn Hişâm, indeks, ilgili yer; elMüberred, el-Kâmil, indeks; a. mlf., el-Fâdıl, indeks; İbnü‟l-Esîr, indeks; el-Belâzürî,
Fütûh, Kahire 1932, s. 32-33; el-Bekrî, Simt, nşr. Meymenî, s. 31, 170 vs.; elBağdâdî, Hızâne, I, 207-211; IV, 288-304 vs.; el-Kālî, el-Emâlî, Kahire 1926, I, 41; II,
112 vd.; ez-Zehebî, Siyeru A„lâmi‟n-Nübelâ‟, II, 366-374, 394; a. mlf., Târîhu‟l-İslâm,
II, 277; el-Merzübânî, el-Müveşşah, s. 60-63; Schultess, [“Über dem Dichter alNağāšī und einige Zeitgenossen”], ZDMG, LIV [1900], 421 vd.; es-Süheylî, erRavdu‟l-Ünüf, Kahire 1914, II, 107, 155, 220 vs.; el-Vâkıdî, Kitâbü‟l-Megāzî, British
Museum, MS Add. 20, 737, 31, 48, 86 vd., 104-108; İbn „Abdi‟l-Berr, el-İstî„âb, I, 334
(= nşr. Becâvî, Kahire 1958, I, 341-345); İbn „Abdi Rabbih, „Ikd, II, 62-65; İbn „Asâkir,
Târîh, Dimaşk 1911-, IV, 125 vd.; İbnü‟l-Esîr, Üsd, II, 4-7; İbn Düreyd, el-İştikāk,
indeks; a. mlf., el-Cemhere, I, 128, 259; II, 25 vs.; İbn Hacer, el-İsâbe, I, 667-669; İbn
Kuteybe, Şi„r, nşr. A. M. Şâkir, I, 264-267, 286-287 (= nşr. De Goeje, s. 170-173,
186-189); İbn Sellâm el-Cumahî, Tabakāt, nşr. M. M. Şâkir, Kahire 1952, s. 179-183;
İbn Seyyidi‟n-Nâs, „Uyûnü‟l-Eser, I, 190, 290; II, 32-34, 66, 181 vs.; İbn Habîb ve
diğerleri, Hassân‟ın Dîvân‟ının yazma hâlindeki farklı şerhleri; W. „Arafat, A Critical
Introduction to the Study of the Poetry Ascribed to Hassān b. Thābit, unpublished Ph.
D. Thesis, London 1953; aynı müellifin BSOAS‟daki makaleleri: XVII (1955), s. 197-
205, 416-425; XXI (1958), s. 15-30, 453-463; XXVIII (1965), s. 477-482; XXIX
(1966), s. 1-11, 221-232; R. Blachère, HLA, II, 313-316 ve bibliyografya; W. „Arafat
tarafından Dîvân‟ın yeni bir neşri hazırlanmaktadır [daha sonraları bu çalışma iki cilt
hâlinde iki kere yayınlanmıştır: London 1971; Beyrut 1974].
Seçilmiş Ek Kaynakça
„Abdülcebbâr el-Muttalibî, “Hassân b. Sâbit fî Me„âyîri‟n-Nakd”, el-Mevrid, IX/4,
Bağdat 1981, s. 303-328.
„Abdülmecîd İ. Hindî, „Amîdü Medreseti‟ş-Şi„ri‟l-İslâmî Hassân b. Sâbit, Kahire 1958.
„Abdürrahîm er-Rahmûnî, “er-Rü‟yetü‟l-İslâmiyye fî Şi„ri Hassân b. Sâbit el-Ensârî”,
ed-Dâre, XIII/3, Riyad 1987, s. 55-68.
„Arafat, W., “The Elegies on the Prophet in their Historical Perspective”, JRAS
(1967), s. 15-21.
Hassân b. Sâbit------------------------------------------------------------------------------------------------163
_______, “The Historical Background to the Elegies on „Uthmān b. „Affān Attributed
to Hassān b. Thābit”, BSOAS, XXXIII (1970), s. 276-282.
Ateş, Ahmed, “Hassân”, İA, V/1, 343-347.
Azimli, Mehmet, Hz. Safvan b. Muattal, İstanbul 2008.
_______, Siyeri Farklı Okumak II-Medine Yılları, Ankara 2009, s. 147-149.
Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden 1943 I, 37-38;
Supplementband, Leiden 1937, I, 67-68.
el-Bustânî, Butrus, Üdebâ‟ü‟l-„Arab fi‟l-Câhiliyye ve Sadri‟l-İslâm, Beyrut 1989, s. 272-
281.
el-Bustânî, Fu‟âd Efrâm, Hassân b. Sâbit, er-Revâ‟i„: 33, Beyrut 1934.
Câbîzâde „Alî Fehmî, Husnü‟s-Sıhâbe fî Şerhi Eş„âri‟s-Sahâbe, I, İstanbul 1324, s.
211-214, 228-282.
Conrad, L. I., “Epidemic Disease in Central Syria in the Late Sixth Century: Some
New Insights from the Verse of Hassān ibn Thābit”, Byzantine and Modern
Greek Studies, 18 (1994), s. 12-58.
Çavuş, Necat, “Hassan b. Sabit”, Bürde, sy. 1 (1991).
Çiftçi, Faruk, “Hassân b. Sabit‟in Hz. Peygamber İçin Söylediği Mersiyeler”,
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, yıl: 2, sy.
4 (Temmuz-Aralık 2004), s. 79-95.
Çokum, Sevinç, “Hassan Bin Sabit‟in (r.a.) Şiirleri 1-2”, Türkiye, 11 Şubat 1993, s. 8;
18 Şubat 1993, s. 8.
Demirayak, Kenan, Arap Edebiyatı Tarihi-I: Cahiliye Dönemi, Ankara 2009, s. 79-81,
87-88.
_______, Arap Edebiyatı Tarihi-II: Sadru‟l-İslâm Dönemi, Ankara 2009, özellikle, s.
184-200 ve tür. yer.
_______ - Savran, Ahmet, Arap Edebiyatı Tarihi, Sadru‟l-İslâm Dönemi, Erzurum
1996, s. 64-70 ve tür. yer.
Elmalı, Hüseyin, “Hassân b. Sâbit”, DİA, XVI, 399-402.
Fârûk Muhammed İbrâhîm, el-Hicâ‟ ve‟l-Münâferât fî Şi„ri Hassân fi‟l-Câhiliyye ve‟l-
İslâm, Master Tezi, Câmi„atü Bağdâd, 1995.
Furat, Ahmet Subhi, Arap Edebiyatı Târihi (Başlangıçtan XVI. Asra Kadar), I, İstanbul
1996, s. 117-121 ve tür. yer.
Gelder, G. J. H. van, “Hassān ibn Thābit”, Encyclopedia of Arabic Literature, ed.
Julie Scott Meisami and Paul Starkey, London-New York 1998, I, 275-276.
W. „ARAFAT----------------------------------------------------------------------------------------------------164
Goldziher, Ignace, Klâsik Arap Literatürü, çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er, Ankara 1993,
s. 33.
Hafâcî, M. „Abdülmün„im, el-Hayâtü‟l-Edebiyye fî „Asrı Sadri‟l-İslâm, Beyrut 1973, s.
205-228.
Haldûn el-Kinânî, Hassân b. Sâbit, Dimaşk 1363/1943.
Halîl Şerefüddîn, Hassân b. Sâbit, Beyrut 1992.
Hannâ el-Fâhûrî, el-Câmi„ fî Târîhi‟l-Edebi‟l-„Arabî: el-Edebü‟l-Kadîm, Beyrut 1986, s.
413-415.
Hannâ Nemir, Hassân b. Sâbit, Beyrut ?
Hasan Fethulbâb, Hassân b. Sâbit el-Ensâri: Şâ„irü‟r-Resûl, Kahire 1997.
Hasan Karûn, “el-Vekā‟i„ ve‟l-Ahdâs fî Şi„ri Hassân b. Sâbit”, Mecelletü‟l-Ezher, L/3
(1978), s. 611-625.
Hassân b. Sâbit, Dîvân, Tunus 1281/1864.
_______, Dîvân, Bombay 1281/1864, 1328/1910.
_______, Dîvân, şerh: Feyd el-Hasan, Lahor 1295.
_______, Dîvân, şerh: Şükrî el-Mâlikî, Kahire 1321/1904.
_______, Dîvân, nşr. Hartwig Hirschfeld, Leyden-London 1910.
_______, Dîvân, şerh: Muhammed el-Inânî, Kahire 1331/1913.
_______, Dîvân, şerh: „Abdurrahmân el-Berkūkî, Kahire 1347/1929; Beyrut 1966,
1978, 1980, 1983, 1410/1990, 2001, 2003, 2004.
_______, Dîvân, Almancaya çev. O. Rescher (Beiträge zur Arabischen Poesie, V,
İstanbul 1953-1954).
_______, Dîvân, Dâru Sâdır-[Dâru Beyrût], Beyrut 1959, 1961, 1394/1974, 1978,
1987, [1995].
_______, Dîvân, nşr. Seyyid Hanefî Hasaneyn, Kahire 1961, 1974, 1983.
_______, Dîvân, I-II, nşr. Velîd „Arafât, London 1971, 1973; I-II, Beyrut 1974, 2006.
_______, Dîvân, nşr. ve şerh: „Abdü A„lâ Mühennâ, Beyrut 1406/1986, 1997.
_______, Dîvân, nşr. Bedrüddîn el-Hâzırî-Muhammed el-Hammamî, Beyrut 1991,
2001.
_______, Dîvân, şerh: Yûsuf „Îd, Beyrut 1992.
_______, Dîvân, nşr. „Ömer Fârûk et-Tabbâ„, Beyrut [1994], 1999.
_______, Dîvân, Dârü‟n-Nefa‟is li‟t-Tıbâ„a, Beyrut 1997.
_______, Dîvân, Dâru İbn Haldûn, Beyrut 1998.
_______, Dîvân, şerh: „Alî el-„Useylî, Beyrut 1998.
Hassân b. Sâbit------------------------------------------------------------------------------------------------165
_______, Dîvân, nşr. Cümâne Yahyâ el-Kâ„kî, Beyrut 2003.
_______, Dîvân, nşr. Ahmed el-Fâzıl, Beyrut 2003.
_______, Dîvân, nşr. „Abdullâh Sendeh, Beyrut 2006.
_______, Dîvân, nşr. ve şerh: Muhammed „İzzet Nasrullâh, Dâru İhyâ‟i‟t-Türâsi‟l-
„Arabî, Beyrut, ts.
Hazer, Dursun, Hz. Peygamber (s.a.v.)‟in Şairleri, Ankara 2008, s. 45-175 ve tür. yer.
_______, “Hz. Muhammed‟in Şairi Hassân b. Sâbit‟in Şiirlerinde Övülen ve Yerilen
Değerler”, İslâmî İlimler Dergisi, c. 1, yıl: 1, sy. 1 (Bahar 2006), s. 85-116.
Hirschfeld, H., “Prolegomena to an Edition of the Diwan of Hassan”, Transactions of
Oriental Congress, London 1892, II, 99-103.
Huart, Clément, Arab ve İslâm Edebiyatı, çev. Cemal Sezgin, Ankara [1971], s. 35,
54.
İbrâhîm Sa„âde, Hassân b. Sâbit: Şâ„irü‟r-Resûl, ez-Zerkā‟ 1984.
İhsân en-Nas, Hassân b. Sâbit: Hayâtühû ve Şi„ruh, Beyrut 1965, 1973; Dimaşk
1985.
Kahyaoğlu, Yasin, “Resulullah‟ın Şairi Hassan b. Sabit‟in Hayatı ve Şiirleri”, Harran
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, II (1996), s. 317-323.
Kandemir, M. Yaşar, “Safvân b. Muattal”, DİA, XXXV, 485-486.
Khan, M. Rahatullah, Vom Einfluβ des Qur‟āns auf die arabische Dichtung. Eine
Untersuchung über die dichterischen Werke von Hassān b. Tābit, Ka„b b.
Mālik und „Abdallāh b. Rawāha, Leipzig 1938.
Kızılcık, Abdullah, “Muhadram Şâirlerden Hassân b. Sâbit‟in İslâmî Döneme Âit
Şiirlerinde Tema”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, yıl: VI, sy. 20 (Kış
2006), s. 77-84.
Kök, Bahattin, “Hassan b. Sâbit‟in, Şiirleriyle İslâm‟a Hizmetleri”, Atatürk Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 6 (1986), s. 123-139.
Mehmed Zihnî, el-Hakā‟ik, İstanbul 1310, s. 220-224.
Monroe, James T., “The Poetry of the Sīrah Literature”, Arabic Literature to the End
of the Umayyad Period, Cambridge 1983, s. 368-373.
Muhammed „Abdürrahîm, Hassân b. Sâbit ma„a‟s-Sîre ve‟l-Ekvâl ve‟n-Nevâdir,
Beyrut 2008.
Muhammed „Alî Ebû Hamde, Fi‟t-Tezevvuki‟l-Cemâlî li-Hemziyyeti Hassân b. Sâbit
havle Fethi Mekke, Ürdün 1988.
Muhammed b. Hüseyin, el-Hicâ‟ ve‟l-Heccâ‟ûn fi‟l-Câhiliyye, Beyrut 1970, s. 211-256.
W. „ARAFAT----------------------------------------------------------------------------------------------------166
Muhammed el-Ezher Bey, Hassân b. Sâbit: Şâ„irü‟l-Câhiliyye ve‟l-İslâm, Tunus 2005.
Muhammed İbrâhîm Cum„a, Hassân b. Sâbit, Kahire 1965.
Muhammed İbrâhîm Selîm, Hassân b. Sâbit el-Ensârî, Kahire 1995 ?
Muhammed Tâhir Dervîş, Hassân b. Sâbit, Kahire 1976.
Nicholson, R. A., A Literary History of the Arabs, Cambridge 1969, s. 52-53.
Nöldeke, T., “The Dīwān of Hassān b. Thābit”, WZKM, XXV (1911), s. 98-106.
„Ömer Ferrûh, Târîhu‟l-Edebi‟l-„Arabî, Beyrut 1388/1969, I, 325-331.
Özdemir, Abdurrahman, “Peygamber Şairi Hassân b. Sâbit ve Divanı”, İSTEM, yıl: 2,
sy. 4 (2004), s. 201-218.; aynı yazı için ayrıca bk. İSTEM, Ek Sayı: 1 (2008),
s. 463-480.
Polat, Selahattin, “Abdurrahman b. Hassân b. Sâbit”, DİA, I, 164.
Rebî„a Ebû Fâzıl, Hassân b. Sâbit: Şâ„irü‟l-İslâm, Beyrut 1993.
Rehhâb „Akkâvî, Hassân b. Sâbit (Şâ„irü‟n-Nübüvve ve‟l-İslâm), Beyrut 1996.
Rüşdî „Alî Hasan, “Mes‟eletü‟l-Hamr fî Hemziyyeti Hassân b. Sâbit”, Âdâbü‟rRâfideyn, sy. 22 (1991).
Sa„îd el-A„zamî en-Nedvî, “Hassân b. Sâbit el-Ensârî”, el-Ba„sü‟l-İslâmî, XXIX/2,
Leknev 1984, s. 67-85; XXX/3 (1985), s. 87-97.
Sâmî Mekkî el-„Ânî, Şi„ru „Abdirrahmân b. Hassân el-Ensârî, Bağdat 1971.
_______, “Edvâ‟ Cedîde „alâ Sîreti Hassân b. Sâbit”, Mecelletü Âdâbi‟lMüstansıriyye, II, Musul 1977, s. 77-90.
_______, “Şi„ru Sa„îd b. „Abdirrahmân b. Hassân b. Sâbit el-Ensârî”, Mecelletü
Âdâbi‟l-Müstansıriyye, sy. 24-25 (1993-1994), s. 1-26.
Sancak, Yusuf, Hz. Peygamber Devrinde Şiir, Erzurum 1999, s. 310-313 ve tür. yer.
Selections from the Diwan of Hassan Ibn Thabit al-Ansari, translated and
commented on by Arthur Wormhoudt, Oskaloosa/Iowa 1983.
Sezgin, Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums, Leiden 1975, II, 289-292, 422-
423.
Shahîd, Irfan, Byzantium and the Arabs in the Sixth Century, vol. 2, part 1,
Washington, D.C. 2002, s. 232-246, 287 vd., 292 vd., ve tür. yer.
Stetkevych, Jaroslav, The Zephyrs of Najd: The Poetics of Nostalgia in the Classical
Arabic Nasīb, Chicago 1993, s. 59-63.
es-Süyûtî, Celâlüddîn, Şerhu Şevâhidi‟l-Muğnî, nşr. Ahmed Zâfir Kûcân, Beyrut, ts., I,
332-336.
Hassân b. Sâbit------------------------------------------------------------------------------------------------167
Şürrâb, Muhammed Muhammed Hasan, Hassân b. Sâbit: Şa„irü‟r-Resûl Seyyidü‟ş-
Şu„arâ‟i‟l-Mü‟minîn el-Mü‟eyyed bi-Rûhi‟l-Kudüs: Dirâse Nakdiyye Muvatta‟e liTevsîki Dîvâni‟ş-Şâ„ir, Dimaşk 2007.
et-Tabbâ„, „Abdullâh Enîs, Şâ„irü‟n-Nebî: Hassân b. Sâbit el-Ensârî, Beyrut 1955.
Taşdelen, Hasan, “İslâm‟ın İlk Dönemine Ait Bir Hiciv Örneği: Hassân b. Sâbit‟in
Hemziyye‟si”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. 18, sy. 1
(2009), s. 299-318.
Tekin, Ahmet, Peygamberimiz‟in Yol Arkadaşları, İstanbul 2006, I, 948-955, 1085-
1086.
Tülücü, Süleyman, “Hassân b. Sâbit b. Münzir el-Ensârî”, İslâm Düşüncesi, yıl: 1, sy.
4 (Aralık 1967), s. 250-251.
Türkmen, Mehmet, “Hassan b. Sabit el-Ensârî”, Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
Dergisi, sy. 2 (1985), s. 407-414.
Ünalan, Abdulcelil, Büyük Sahabe Hz. Safvan b. Muattal, y. y., ts.
Yengin, Naci, “Hassan b. Sâbit”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1990, II, 357-
358.
Yûsuf „Îsâ, Hassân b. Sâbit el-Ensârî: Hayâtühû ve Şi„ruh, Beyrut 1990, 2000.
ez-Ziriklî, el-A„lâm, nşr. Züheyr Fethullâh, 8. baskı, Beyrut 1989, II, 176.
Kısaltmalar
BSOAS : Bulletin of the School of Oriental and African Studies
(London).
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I-, İstanbul 1988- .
EI2 (İng.) : The Encyclopaedia of Islam, I-XII, New Edition, Leiden 1960-
2005.
HLA : R. Blachère, Histoire de la Littérature Arabe, I-III, Paris 1952-
1966.
İA : İslâm Ansiklopedisi, I-XIII, İstanbul 1940-1988.
JRAS : Journal of the Royal Asiatic Society (London).
WZKM : Weiner Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes (Wien).
ZDMG : Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft
(Leipzig-Wiesbaden).