Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012, p.1567-1582 , TURKEY
BAZI ARAP LEHÇELERİNDE KULLANILAN TÜRKÇE
SONEKLER ÜZERİNE YENİ BİR İNCELEME
Bahri KUŞ*
Soner AKDAĞ
ÖZET
Dünyanın en eski dillerinden biri olan Türkçe, üzerinden geçen
uzun zamanla birlikte bazı dünya dillerinden etkilenmiş ve birçok
dünya dilini de çeşitli yönlerden etkilemiştir. Türkçe, Osmanlı
Devleti’nin ilk dönemlerinden itibaren Farsça ve Arapça gibi dillerin
yoğun tesiri altında kalmış ve bu dillerden birçok kelime almıştır.
Bununla birlikte Türkçe de sözü edilen dilleri etkilemiş ve bu dillere
birçok kelime ve ek kazandırmıştır.
Bu kısa araştırmada Türkçeden Arapçaya geçen dört farklı son
ekten söz edilecek ve bu eklerin Türkçe ve çeşitli Arap lehçelerindeki
işlev ve örneklerine yer verilecektir.
Anahtar Kelimeler: Türkçe, Arapça, Son ek, Arap Lehçeleri.
A NEW STUDY ON TURKISH SUFFIXES USE IN SEVERAL
ARABIC DIALECTS
ABSTRACT
The Turkish language, one of the oldest languages in human
history, has throughout the history of man has been influenced by
other world languages and at the same time has affected many of them
as well. With the establishment of Ottoman Empire, Turkish has come
under the influence of the Arabic and Persian languages and has
imported a considerable volume of vocabulary from them. At the same
time, the Turkish language has over the years affected Arabic and
Persian through export of a sizable number of words, and affixes to
them.
This modest research effort touches upon four common suffixes
that have entered the Arabic language. The use and function of these
suffixes are discussed with examples.
Key Words: Turkish, Arabic, Suffix, Arabic Dialects.
Giriş
Günümüzde 200 milyonu aĢkın insan tarafından konuĢulmakta olan Arapça, tıpkı aynı
ailenin diğer üyeleri arasında yer alan Aramice, HabeĢçe, Güney Arapçası, Süryanice ve Ġbranice
gibi, Hâmî-Sâmî (Afro-asiatic) dil ailelerinin Semitik diller grubuna mensup çok eski bir kolu
* ArĢ. Gör., Ağrı Ġbrahim Çeçen Ü. Fen-Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. El-mek: kusbahri@yahoo.com
1568 Bahri KUŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
olarak karĢımıza çıkar1. Hâmî-Sâmî dil aileleri, altı farklı dil grubundan müteĢekkildir: Kıptî
(Egyptian), Berberî (Berber), Küşidik (Cushidic), Sâmî (Semitic), Omitik (Omitic) ve Çad (Chadic)
dil gruplarıdır2. Arapça, bu dil gruplarından Semitik gruba (Sâmî) dâhil olup mezkûr grup adını,
Nuh Peygamber‟in oğlu olan Sâm‟dan almıĢtır3.
Batı Asya‟dan Kuzey Afrika‟ya kadar çok geniĢ bir alana yayılan bu köklü ve zengin Sâmî
dili; Fas, Cezayir, Moritanya, Tunus, Libya, Mısır, Sudan, Djibouti, Somali, Suudi Arabistan,
Kuveyt, Bahreyn, Katar, BirleĢik Arap Emirlikleri, Amman, Yemen, Ürdün, Suriye, Irak ve
Lübnan‟dan oluĢan toplam yirmi farklı ülkede konuĢulmaktadır4. Bazı batılı dil bilim
kaynaklarında5 Ġsrail‟in bir parçası olarak gösterilen Filistin topraklarında da Arap dili konuĢulur.
Ayrıca Ġran‟ın güneydoğu cephesinde, Türkiye‟nin güneydoğu bölgesinde (özellikle de Hatay‟da),
Çad‟da, Sahara‟nın kuzeyinde ve çeĢitli dünya devletlerinde de Arapçayı ana dil olarak kullanan
topluluklara rastlamak mümkündür. Genellikle çöl iklimine sahip bir coğrafyada varlık gösteren
Arapça, hem aynı coğrafyanın sahip olduğu yer altı zenginlikleri hem de takriben iki milyar insanın
hayatına yön veren bir dinin dili olması hasebiyle, küreselleĢen dünyanın stratejik önemini haiz
dillerinden biri olmaya layıktır.
Arapça, Osmanlı Devleti‟nin üç kıtayı birleĢtiren devasa sınırları içerisinde asırlarca
varlığını muhafaza edebilmiĢtir. YaklaĢık yedi yüzyıl boyunca hâkimiyetini devam ettiren Osmanlı
Devleti‟nin birçok ırkı ve dolayısıyla da dili birbiriyle buluĢturan karma yapısı, devleti oluĢturan bu
etnik gruplar arasında dinî, ilmî, siyasi, içtimai, edebî ve kültürel çeĢitli etkileĢimlerin oluĢmasına
zemin hazırlamıĢ ve Arapça ile Türkçe de sözü edilen bu alıĢveriĢten paylarına düĢeni almıĢtır.
Bir dilin, özellikle de coğrafya açısından komĢusu olan baĢka bir dilden etkilenmesi kadar
doğal bir Ģey yoktur. Tıpkı diğer dillerde olduğu gibi Türkçe de zengin dağarcığına baĢka dillerden
kelimeler almıĢ, ayrıca kendi söz varlığı içerisinde bulunan birçok kelimeyi de bazı dünya dillerine
vermiĢtir. Osmanlı Devleti‟nin ilk dönemlerinden itibaren bilhassa Farsça ve Arapça gibi dillerden
etkilenen Türkçe, sadece bu dillerden etkilenmekle kalmayıp sözü edilen dillere de muhtelif
yönleriyle tesir etmiĢtir. Hatta bu tesir, sadece kelime verme Ģeklinde vuku bulmamıĢ, bunun yanı
sıra Türkçe, Arapça söz varlığına çeĢitli ekler (affixes) de kazandırmıĢtır.
Diller arasında özellikle de ek alıĢveriĢi, göz ardı edilemeyecek kadar mühim bir konudur.
Zira dillerin birbirine ek kazandırması, bu diller arasında herhangi bir kelimenin alınıp
verilmesinden çok daha az mümkün olabilmektedir. Bu yönüyle de Türkçe, sanılanın aksine,
sadece Arapça unsurların yoğun istilasına uğramamıĢ, aynı zamanda Arapçayı da onun morfolojik
yapısı içerisine çeĢitli ekler ilave edecek kadar etkileyebilmiĢtir.
Bu kısa incelemede, Türkçenin çeĢitli Arap lehçelerine kazandırmıĢ olduğu toplam dört son
ekten söz edilecek ve bu eklerin önce Türkçe, daha sonra ise Arap lehçelerindeki kullanılıĢ
Ģekillerine, kaynaklarıyla ve muhtelif örnekler eĢliğinde yer verilecektir.
1. /+CI/
1.1. Türkçeye Ait Kullanımlar
Türkçenin en eski yazılı metinleri olan Köktürk Yazıtları‟ndan itibaren görülmeye baĢlanan
ve dilimizin en iĢlek isimden isim yapım eklerinden olan /+CI/ eki, Ölçünlü Türkiye Türkçesinde
1
Joseph E. Aoun ve dğr., The Syntax of Arabic, Cambridge University Press, New York, 2010, s. 1.
2
Kirsten Malmkjær, The Linguistics Encyclopedia, Routledge, New York, 1991, s. 291.
3
Hadumod Bussmann, Routledge Dictionary of Language & Linguistics, Routledge, New York, 1996, s. 1056.
4
Janet Watson, The Phonology and Morphology of Arabic, Oxford University Press, New York, 2002, s. 7-8.
5
Clive Holes, Modern Arabic: Structures Functions and Varieties, Georgetown University Press, Washington, D.C.,
2004, s. 1; Watson, age., s. 8.
Bazı Arap Lehçelerinde Kullanılan Türkçe Sonekler Üzerine Yeni Bir İnceleme 1569
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
de aynı iĢleklik ve çeĢitli fonksiyonlarla kullanılmaya devam etmiĢtir. Bu ekin genelde meslek ve
uğraĢı isimleri meydana getirdiği konusunda bilim adamları ittifak hâlindedirler6.
Eski Türkçeden itibaren sadece ç‟li Ģeklini görebildiğimiz ekin c‟li Ģekilleri ise daha
sonraki devirlerde teĢekkül etmiĢtir7. Özellikle Eski Anadolu Türkçesi‟nde takip edilen imla
geleneğinden dolayı çok defa ç‟li olan ekin c‟li olarak yazılması, bu inkiĢafın zamanı konusunda
araĢtırıcıların kesin bir tespit yapmalarına engel olmuĢtur.
Ad soylu kök veya gövdelere bağlanarak çeĢitli iĢlevler üstlenen bu ekin fiil soylu kök ya
da gövdelere de eklenebilmesi, bu fiillerin /-I/ ekini alarak isim türünden bir biçime bürünmeleriyle
mümkün olabilmektedir. Sür-ü+cü, sömür-ü+cü, öğren-i+ci gibi örneklerde görülen bu olay, eylem
kök ya da gövdelerinden ad soylu sözcük türeten /-I/ eki ile /+CI/ ekinin kalıplaĢması sonucu
meydana gelmiĢtir8.
Ölçünlü Türkiye Türkçesinde karĢılaĢılan yaz-ı+cı, yap-ı+cı, ver-i+ci, sık-ı+cı, bas-ı+cı
gibi örneklerin yanı sıra Eski Türkçede görülen biti-ġ+çi (yazıcı), kap-ıġ+çı (kapıcı), öt-üġ+çi
(ricacı, maruzat bildiren) gibi kelimelerde fiilden isim yapan bir /-(I)ġçI/ ekinin olduğu9 ve bu ekin
de fiilden isim türeten /-(I) ġ/ [doğal geliĢme sonucu ġ düĢmüĢtür] ile isimden isim türeten /+çI/
eklerinin eklerinin birleĢerek meydana geldiği görülmektedir10. Türkçede bulunan eklerin
çoğunlukla tek vokal barındırmaları da bu tespitin baĢka bir nedenidir.
ĠĢleklik derecesi son derece yüksek olan /+CI/ eki, iĢlevleri bakımından birbirinden çok
farklı olmamakla birlikte çeĢitli baĢlıklar altında değerlendirilebildiği gibi en yaygın fonksiyonu
meslek ve uğraĢı isimleri meydana getirmektir. Aslında bu ek, ismi mesleğinden hareketle niteleyen
sıfatlar yapar. Fakat nitelenen her durumda belirli olduğu için eksiltilir ve meslek sıfatı, meslek
adamı adı değerini kazanır. Örnekler incelendiğinde “meslek adamı” genel kavramı içinde
eklendiği kök veya gövdeye bağlı olarak değişik işlevlerin söz konusu olduğu görülür11.
 Meslek ve uğraĢı isimleri yapar:
Ekin Köktürk Yazıtları‟ndan itibaren en çok kullanıldığı biçimidir. Bir iĢi ya da zanaat
dalını kendisine meslek olarak seçmiĢ kiĢiler ile bu uğraĢı alanları arasında “yapıcı-edici”, “yapaneden” anlamlarında iliĢki kurar. Türkçenin tarihî dönemlerinde bu iĢlevde kullanılan örneklerden
bazıları Ģunlardır: b(a)rk itgüçi (türbe yapımcısı), taş itgüçi (taĢ ustası), sıġ(ı)tçı (yasçı, ağlayıcı,
yas tutan), b(e)d(i)zçi (ressam, heykeltıraĢ), alçı (hile yapan, hileci), asıġçı (faydacı, kârcı), basımçı
(zulüm eden), ozunçı (iftiracı), saḳışçı (muhasebeci, hesap bilen), afsunçı (sihirbaz, büyücü), sırçı
(cilacı), boyoġçı (boyacı), eymençi (korkutucu), ḳopuzçı (kopuz çalan), tapuġçı (hizmetçi), küçemçi
(zulüm eden), atımçı (atıcı), bitikçi (yazar, kâtip), zindancı vs.
6
A. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, TDK Yay., Ankara, 2007, s. 43; J. Eckmann, Çağatayca
El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, Akçağ Yay., Ankara, 2003, s. 44; Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay.,
Ġstanbul, 2002, s. 157; Necmettin Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara, 2008, s. 13; Hatice
ġahin, Eski Anadolu Türkçesi, Akçağ Yay., Ankara, 2003, s. 50; Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, TDK Yay.,
Ankara, 2007, s. 162-163; Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yay., Ankara, 2003, s. 41-
42.
7
Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., Ġstanbul, 2002, s. 157.
8
Vecihe Hatipoğlu, Türkçenin Ekleri, TDK Yay., Ankara, 1981, s. 75.
9 Mehmet Özmen, Türk Dili Üzerine Makaleler, Akçağ Yay., Ankara, 2010, s. 477.
10
Ayrıca bk. Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri, (Yayımlayan Mehmet Ölmez), Türk Dilleri AraĢtırma Dizisi,
Ġstanbul, 2003, s. 81-90.
11
Muhsine Börekçi, Türkiye Türkçesinde Yapı ve İşlev Bakımından Sözcükler, Erzurum, 2009, s. 26.
1570 Bahri KUŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
Ayrıca bu ekin Çağatay Tükçesi döneminde /+∏U/ ve bazen de /-mAk/ fiil ismi eklerinden
sonra sıklıkla kullanıldığı bilinmektedir12: Alıp satḳuçı (alıp satıcı, tüccar), kiĢver açḳucı (ülke
açıcı, fatih), dégüçi (deyici, hikâyeci) vs.
Ölçünlü Türkiye Türkçesinde bu iĢlevin vuku bulduğu örneklerden bazıları ise Ģunlardır:
ayakkabıcı, boyacı, niĢancı, fırıncı, elektrikçi, bozacı, aĢçı, zurnacı, uncu, yorgancı, dönerci, sucu,
çaycı, eğitimci, süslemeci, balıkçı vs. Aslında /+CI/ ile türetilmiş her gösteren, tamlananı düşmüş
bir sıfat tamlaması değerindedir. Yapı her zaman (S+Ø)=(STM)=(İ) biçimindedir. aş+çı (aş
pişiren [kişi]), göz+cü (göz doktoru [olan kişi])13.
 AlıĢkanlık ve huy bildirir:
Aceleci, arabozucu, kavgacı, menfaatçi, çıkarcı, uykucu vs. gibi örnekler, hem sıfat hem de
isim olarak kullanılabilirler.
 ĠnanıĢı, ideolojiyi, görüĢü bildirir:
Ülkücü, milliyetçi, halkçı, Atatürkçü, cumhuriyetçi, gerici, ilerici gibi hem isim hem de
sıfat olarak kullanılabilen, düĢünüĢ ya da inanıĢ biçimlerini ifade eden yapıları teĢkil eder.
 Eklendiği sözcüğe sahiplik anlamı katar:
Davacı, hamamcı, hancı, fırıncı, mirasçı vs.
 Eklendiği isimle ilgisi bulunan “kimseyi” gösterir14:
Aracı, dünürcü, erkenci, akĢamcı, sabahçı, yolcu vs.
 Alet isimleri meydana getirir:
Yazıcı, tarayıcı, ısıtıcı, soğutucu gibi örneklerin yanı sıra sıfat görevinde kullanılan delici,
kesici gibi kelimeler de nitelediği/belirttiği isimlerin özelliklerinden hareketle isim olarak da
kullanılabilmektedirler.
 Meslek ve uğraĢı anlamlarından hareketle yer ismi yapar:
Sabuncu (Beli), (AĢağı) Ayrancı, Bostancı, Sirkeci, Leblebici (YokuĢu) gibi örneklerin
yanı sıra /+lAr/ çokluk ekinin de eklenmesiyle aynı iĢlevin görüldüğü Sütçüler, Akıncılar, Bağcılar
vs. gibi örnekler de bulunmaktadır.
 Arapça ve Farsça bazı eklerin yerine de kullanılabilir15:
Muhafazakâr (tutucu), bestekâr (besteci), hizmetkâr (hizmetçi), kimyager (kimyacı),
emektar (emekçi)16, kindar (kinci, kin tutan), piĢdâr (öncü), sancaktar (sancakçı, sancağı taĢıyan
[kiĢi]), kemanî (kemancı), tanburî (tanburcu) vs.
 Bazı Arapça sıfat-fiillerin TürkçeleĢmesini sağlar17:
Mukallit (taklitçi), muakkip (takipçi), mümessil (temsilci), müddeî (davacı), nâĢir (neĢirci),
muharip (savaĢçı) vs.
12
J. Eckmann, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, Akçağ Yay., Ankara, 2003, s. 44.
13
Muhsine Börekçi, age., s. 26.
14
Zeynep Korkmaz, age., s. 41-42.
15
Tahsin Banguoğlu, age., s. 162-163.
16
Bu kelime, daha çok, uzun yıllar herhangi bir yerde çalıĢan kiĢiler için kullanılan bir kavram olmakla birlikte hali
hazırda çalıĢan herkes için de kullanılabilmektedir.
17
Banguoğlu, age., s. 163.
Bazı Arap Lehçelerinde Kullanılan Türkçe Sonekler Üzerine Yeni Bir İnceleme 1571
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
1.2. Arapçaya Ait Kullanımlar
Türkçenin en iĢlek isim yapım eklerinden biri olan /+CI/ biçimbirimi (morphem), çeĢitli
biçimbirimsel değiĢkeleriyle (allomorph), bazı Arap diyalektlerinde en çok varlık gösteren son ek
(suffix) olarak karĢımıza çıkar18. Özellikle de günümüz Irak lehçesinde sıklıkla kullanılan bu ek,
çoğunlukla da sözü edilen lehçeye Türkçe ve Farsçadan geçen yabancı kökenli kelimelerle birlikte,
çeĢitli meslek ve uzmanlık alanlarını ifade eden isimler türetmek üzere kullanılır19. Bu
biçimbirimin, lehçelerin farklı fonetik yapıları dikkate alındığında, Arapçada üç farklı Ģeklinin
olduğu görülür.
/+CI/ sonekinin Kahire lehçesindeki biçimbirimsel değiĢkeleri /+gµ/ ve /+agµ/20, Irak
diyalektindeki biçimbirimsel değiĢkesi ise /+çµ/‟dir21. Mezkûr eke konu olan / /جfonemi, Kahire ve
Irak lehçelerinden ilkinde patlamalı (plosive) bir artdamaksıl (postpalatal)22 iken, diğerinde ise
patlamalı bir öndamaksıl (prepalatal) olarak teĢekkül eder23.
Bu ekin bulunduğu Arapça kelimelerin, Arapçadan Türkçeye yalın olarak geçip, sözü
edilen ek ilave edildikten sonra tekrar Arapçaya geri döndüğü düĢünülebilirse de durumun böyle
olmadığını gösterecek bazı önemli deliller vardır:
1. Öncelikle bu ek, bünyesine sonradan ilave edildiği Arapça kelimelerin fonetik özelliklerine
uygun olarak değiĢmeyip yalnızca bir tek vokal eĢliğinde kendini gösterir. Eğer bu yapı, bir
ek olarak değil de, kelimeyle birlikte Arapçaya geçen kaynaĢmıĢ bir ifade biçimi olsaydı,
durum az önce söylendiği gibi olmaz ve bu biçimbirimin, eklendiği kelimenin fonetik
keyfiyetine göre farklı vokallerle kendini gösteren Ģekilleri olurdu. Örneğin “pôs†a+çµ”
kelimesinin “pôstaçı”, “§âbun+çµ” kelimesinin “§âbunçu”, “kebab+çµ” kelimesinin
“kebabçı”, “ma¡gun+gµ” kelimesinin ise “ma¡gungu” olması gerekirken durum böyle
olmamıĢtır.
2. Ġkinci olarak bu ek, ilâve edildiği Arapça kelimenin fonetik özelliklerine uymak Ģöyle
dursun, kelime kökünde ses türetme ve düĢürme görevleri üstlenmektedir. Bu durumda
sözü edilen ek, kelimenin bünyesinde çeĢitli ses hadiselerine sebep olabilen müstakil bir
yapı olarak teĢekkül eder. Örneğin “…ahve” kelimesi ek aldığında “…ahav+çµ”, “†urĢµ”
kelimesi ek aldığında “†uruĢ+çµ”, “√ammâm” kelimesi ek aldığında “√ammam+çµ”
(uzun değil)”, “…undara” kelimesi ek aldığında “…undar+çµ”, “idâre” kelimesi ek
aldığında “idar+gµ (uzun değil)”, “ta√rµr” kelimesi ek aldığında “ta√rir+gµ (uzun
değil)”, “gevâhir” kelimesi ek aldığında ise “gevahir+gµ (uzun değil)” Ģekline
bürünmüĢtür.
3. Son olarak bu ek, Türkçede bulunmayan kelimelerle birlikte de kullanılmıĢtır. Eğer ek,
sanıldığı gibi Türkçe kelimelerle birlikte Arapçaya geçseydi, bu durumda Türkçede hiç
18
Watson, age., s. 193.
19
Sadok Masliyah, “Four Turkish Suffixes in Iraqi Arabic: -li, -lik, -siz and -çi”, Journal of Semitic Studies, sy. XLI (Güz
1996), s. 295.
20
Watson, age., s. 193.
21
Masliyah, agm., s. 295.
22
Aliyeh K. Z. Kambuziya, “Arabic Definite Prefix: An Autosegmental Analysis”, South Asian Language Review, c.
XVII, no. 2, (2007), s. 72; Faruk Abu-Chacra, Arabic An Essential Grammar, Routledge, New York, 2007, s. 5.
23
Yasin M. al-Khalesi, Modern Iraqi Arabic, Georgetown University Press, Washington, D.C., 2001, s. 3.
1572 Bahri KUŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
kullanılmayan birtakım Arapça veya diğer dillerden olan (Farsça ve Ġngilizce) kelimelerin
sonunda bulunamazdı. Bu duruma örnek olarak “«amur+gµ (alkolik)”, “te≠ker+gµ
(biletçi)”, “felesân+gµ (meteliksiz)”, “…umsân+gµ (gömlekçi)”, “kâlûn+gµ
(çilingir)” ve “bâysikil+çµ (bisikletçi)” kelimeleri verilebilir.
/+CI/ ekinin ayrıca Irak ve Kahire lehçelerinde kullanılan bir de çoğul Ģekli vardır ki o da
“+çiyye / +”چية24 ya da “+giyye / +”جيةdir. Örneğin Irak lehçesinde “bistan+çµ (bostancı)”
kelimesinin çoğulu “bistan+çiyye (bostancılar)”, “çây+çµ (çaycı)” kelimesinin çoğulu ise
“çây+çiyye (çaycılar)” biçimindedir25. Diğer taraftan Kahire lehçesinde “idar+gµ (idareci)”
kelimesinin çoğulu “idar+giyye (idareciler)”26, “egza+gµ (eczacı)” kelimesinin çoğulu ise
“egza+giyye (eczacılar)”27 Ģeklindedir.
Irak lehçesinde, /+CI/ biçimbirimiyle kullanılan çeĢitli kelimelerin yer aldığı bazı atasözü
ve deyimlere de rastlanır. Bunlardan bazıları ise Ģu Ģekildedir:
1. “il-yamançµ”: “Ayakkabı tamircisi” anlamına gelen bu deyim, insanlara karĢı
kabalıkla muamele etmeyi alıĢkanlık hâline getirmiĢ düĢük sınıftaki Ģahısları ifade etmek için
kullanılır28.
2. “İl-mâl li’l-mâlçµ, vi’z-zibil li’l-«ânçµ”: “Mal zenginin, zibil
hancının.” Ģeklinde tercüme edebileceğimiz bu atasözü, baĢkalarını istismar ederek onlardan
faydalanan kiĢiler için kullanılır29.
3. “Rasô dazπa mâl yamançiyyi”: “O, küçük bir ayakkabıcının seviyesi kadar
mahdut bir akla sahiptir.” Bu atasözü, büyük bir kafası olmasına karĢın küçük bir beyni olan akılsız
kimseler için kullanılır30.
ÇeĢitli lehçeler için /+CI/ ekine örnek olmak üzere topladığımız bazı kelimelerin listesi
aĢağıda verilmiĢtir. Listede gösterilmeyip de lehçelerde kullanılan konuyla ilgili daha birçok
malzeme vardır31.
Irak Lehçesi Örnekleri:
ٌ« /خاân (han) → « / خاَچيân+çµ (hancı)
ٍ / ذرtitin (tütün) → / ذرُچيtitin+çµ (tütüncü)
/ طاعحsâ¡at (saat) → / طاعرچيsâ¡at+çµ (saatçi)
/ پىططحpôs†a (posta) → / پىططچيpôs†a+çµ (postacı)
/ شكزşekar (Ģeker) → / شكزچيşekar+çµ (Ģekerci)
/ چايçây (çay) → / چايچيçây+çµ (çaycı)
24
al-Khalesi, age., s. 73.
25
Konu ve örneklerle ilgili olarak bk. M. Erwin Wallace, A Short Reference Grammar of Iraqi Arabic, Georgetown
University Press, Washington, D.C., 2004, s. 170 vd.; al-Khalesi, age., s. 73-74; Watson, age., s. 193-195.
26
El-Said Badawi ve dğr., A Dictionary of Egyptian Arabic, Librairie du Liban, Beyrut, 1986, s. 312.
27
El-Said Badawi ve dğr., age., s. 8.
28
Masliyah, agm., s. 299.
29
Masliyah, agm., s. 300.
30
Agm. ve a.y.
31
Bk. Beverly E. Clarity ve dğr., A Dictionary of Irapi Arabic, Georgetown University Press, Washington, D.C., 2003;
El-Said Badawi ve dğr., A Dictionary of Egyptian Arabic, Librairie du Liban, Beyrut, 1986.
Bazı Arap Lehçelerinde Kullanılan Türkçe Sonekler Üzerine Yeni Bir İnceleme 1573
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
… / لهىجahve (kahve) → … / لهىچيahav+çµ (kahveci)
ٌ / تظراbistân (bostan) → / تظرُچيbistan+çµ (bostancı)
/ كثابkebâb (kebap) → / كثثچيkebab+çµ (kebapçı)
† / طزشيurşµ (turĢu) → † / طزشچيuruş+çµ (turĢucu)
√ / حًاوammâm (hamam) → √ / حًًچيammam+çµ (hamamcı)
ٌ§ / صاتىâbûn (sabun) → § / صاتُچيâbun+çµ (sabuncu)
… / لُذرجundara (kundura) → … / لُذرچيundar+çµ (kunduracı)
/ ديثگdumbuk (dümbelek) → / ديثگچdumbek+çµ (dümbelekçi)
/ ذُكtenek (teneke) → / ذُكچيtenek+çµ (kalaycı)
… / لزيحarye (köy) → … / لزوچيarva+çµ (muhtar)
ٌ« / خزفاirfân (koyun) → « / خزفُچيirfan+çµ (aptal)
/ تىابbevvâb (kapıcı) → / تىاتچيbevvâb+çµ (kapıcı)
/ تاي طكمbâysikil (bisiklet) → / تاي طكهچيbâysikil+çµ (bisikletçi)
Kahire Lehçesi Örnekleri:
/ ادارجidâra (idare) → / ادرجيidar+gµ (idareci)
/ ذعهيىta¡lµm (öğretme) → / ذعهًجيta¡lim+gµ (öğretici)
/ ذحزيزta√rµr (yazma) → / ذحزرجيta√rir+gµ (yazar)
ٌ / يخشma«zen (mahzen) → / يخشَجيma«zen+gµ (mahzenci)
/ يطعىma†¡am (lokanta) → / يطعًجيma†¡am+gµ (lokantacı)
/ ذهغزافtilliπrâf (telgraf) → / ذهغزفجيtilliπraf+gµ (telgrafçı)
/ جىاهزgevâhir (mücevherat) → / جىاهزجيgevâhir+gµ (kuyumcu)
ٌ / يعجىma¡gûn (macun/ilaç) → / يعجُجيma¡gun+gµ (macuncu)
/ طفزجsufra (sofra) → / طفزجيsufra+gµ (garson)
ٌ / أفيىafyûn (afyon) → / أفيُجيafyun+gµ (afyoncu)
/ أجشاegzâ (ecza) → / أجشجيegza+gµ (eczacı)
ٌ / إخىاi«vân (kardeĢler) → / إخواٌ جيi«vân+gµ (ihvancı)32
/ أصىلu§ûl (usûl) → / أصىل جيu§ûl+gµ (usûlcü)
/ أويًحûyma (oyma) → / أويًجيûyma+gµ (oymacı)
32
Bu ifadeyle, Mısır‟da Hasan el-Bennâ tarafından “Ġhvân-ı Müslimîn (Müslüman KardeĢler)” adıyla kurulan grubun üye
ya da sempatizanları kastedilmektedir.
1574 Bahri KUŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
« / خًزamr (alkol) → « / خًزجيamur+gµ (alkolik)
/ ذذكزجte≠kera (bilet) → / ذذكزجيte≠ker+gµ (biletçi)
/ يشهزmezher (tambur) → / يشاهزجيmezâhir+gµ (tamburî)
/ فزصحfur§a (fırsat) → / فزصجيfur§a+gµ (fırsatçı)
ٌ / فهظاfelsân (iflâs etme) → / فهظاَجيfelesân+gµ (meteliksiz)
ٌ… / لًصاumsân (gömlekler) → … / لًصاَجيumsân+gµ (gömlekçi)
/ كلاوkelâm (konuĢma) → / كهًُجيkelemen+gµ (geveze)
ٌ / كانىkâlûn (kapı kilidi) → / كانىَجيkâlûn+gµ (çilingir)
ٌ / نىياlûmân (cezaevi) → / نىياَجيlûmân+gµ (cezaevi gediklisi)
2. /+lI/
2.1. Türkçeye Ait Kullanımlar
Türkçenin isimden isim ve isimden sıfat türetme eklerinden olan33 /+lI/, iĢleklik derecesi
son derece yüksek ve varlığına Türkçenin tarihî dönemlerinde de tanıklık ettiğimiz bir yapım
ekidir. Hâl kategorisi içerisinde varlık hâli olarak adlandırılır ve barındırma, bulundurma
anlamlarıyla (kırmızı baĢlık+lı kız) öne çıkar. Eklendiği isme sahip olma, bağlantılı olma, ihtiva
etme gibi anlamlar katan ve isimlerin kavram alanını geniĢleten bu ek, Eski Türkçede de bugünkü
çok Ģekilliliği ile kullanılmaktaydı. Eski Türkçe‟de /+lıπ/, /+lig/, /+luπ/, /+lüg/ Ģeklinde
kullanılan bu ekin daha o devirlerde vokal uyumuna bağlı olarak kullanıldığı görülmektedir. Batı
Türkçesi‟ne geçerken ekin bu asli Ģekilleri değiĢmiĢ, Eski Türkçe‟de iki veya daha çok heceli
kelimelerin sonunda bulunan g ve π‟lar doğal geliĢme sonucu düĢmüĢtür. Bu düşüş, ekin vokaline
de tesir etmiş ve düz vokalli şekilleri yuvarlaklaştırarak eki yalnız yuvarlak vokalli şekiller hâlinde
bırakmıştır. Bu yüzden eki, Eski Anadolu Türkçesi‟nde yalnızca yuvarlak vokalli olarak
görmekteyiz: yaş+lu, kayπu+lu…34
Ġsimlere yönelik olarak daha çok niteleme iĢlevi ile yeni isimler ya da sıfatlar meydana
getiren bu ekin Ölçünlü Türkiye Türkçesi‟ndeki baĢlıca fonksiyonları Ģunlardır:
 Sahiplik, ilgili olma, bulundurma anlamlarında sıfatlar türetir:
Tatlı, gürültülü, boyalı, acıklı, ağlamaklı, sevinçli, neĢeli, korkulu, acılı, varlıklı, sağlıklı,
paralı, sulu, Ģemsiyeli vs.
 Yer adları türetir:
Ahmetli, Salihli, Turgutlu, Söğütlü, Bostanlı, Bayraklı vs.
 Yer isimleriyle birlikte kullanılarak bir Ģehre, ülkeye, hanedana, millete mensubiyet
bildirir:
33 Ġsimden sıfat türetme, bu ekin baĢlıca fonksiyonlarından biri olduğu için mezkûr ek, zaman zaman “sıfat eki” diye de
anılır. (Bk. Muharrem Ergin, age., s. 159)
34
Muharrem Ergin, age., s. 159-160.
Bazı Arap Lehçelerinde Kullanılan Türkçe Sonekler Üzerine Yeni Bir İnceleme 1575
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
Osmanlı, Erzurumlu, Ankaralı, Amerikalı, BeĢiktaĢlı, Yunanistanlı35, Bulgaristanlı vs.
 Sayı isimleri ile birlikte kullanılarak sayı grupları oluĢturur:
Üçerli, beĢerli, onarlı, yüzerli, binerli vs.
 Ġkilemeler kurar:
Allı pullu, senli benli, aklı uslu, tatlı tatlı, çoluklu çocuklu, kadınlı erkekli, içli dıĢlı, canlı
kanlı vs.
 Bazı Arapça ve Farsça kelimelerin TürkçeleĢtirilmesinde kullanılır36:
Zî-kıymet (kıymetli), zî-hayat (canlı), Erzurumî (Erzurumlu), Gencevî (Genceli), asabî
(sinirli), daimî (sürekli), elîm (acıklı), mahkûm (hükümlü), mücrim (suçlu), alâkadar (ilgili),
manidar (anlamlı), sayedar (gölgeli), namdar (namlı) vs.
/+lI/ eki Ölçünlü Türkiye Türkçesi‟nde bazı kalıplaĢmıĢ kelimelerde karĢımıza çıkar:
pahalı, yüklü (hamile), elveriĢli, danıĢıklı, sözlü gibi. Burada yer verilen örneğin yanı sıra, sözlü
kelimesi bir kişinin medenî durumu üzerinde verilmiş/kararlaştırılmış bir sözün olduğunu
anlatırken “Yarın saat 10‟da sözlü imtihan yapılacaktır” cümlesinde kullanılan sözlü ifadesi
sorgulamanın/sınavın söze/konuĢmaya dayalı olarak gerçekleĢtirileceğini anlatması bakımından
cümleye bir vasıta ve nasıllık anlamı katmıĢtır.
2.2. Arapçaya Ait Kullanımlar
Ölçünlü Türkiye Türkçesi‟nin en iĢlek biçimbirimlerinden biri olan /+lI/, çeĢitli Arap
diyalektlerinde en sık görülen soneklerden biridir. Irak lehçesinde bu ek, çoğunlukla, yer isimlerine
eklenmek suretiyle belli bir yerde ikamet eden Ģahıslara iĢaret etmek üzere kullanılır37. Bununla
birlikte aynı ek, zaman zaman “sahiplik” ve “bulundurma” gibi görevler de üstlenir ve eklendiği
kelimeleri bazen sıfat yapar.
Mezkûr ekin, Arap lehçelerinde kullanılan yalnızca bir biçimbirimsel değiĢkesi vardır ki o
da “/+lµ/”dir38. Bu biçimbirim, tıpkı /+CI/ biçimbirimi gibi eklendiği kelimelerde sıklıkla ses
değiĢimlerine de sebep olur. Sözü edilen soneki alarak yeni anlamlarda kullanılan kelimelerin
bazılarını Ģu Ģekilde sıralayabiliriz39:
/ إسيزİzmir (Ġzmir) → / إسيزنيİzmir+lµ (İzmirli)
/ تغذادBaπdâd (Bağdat) → / تغذادنيBaπdâd+lµ (Bağdatlı)
/ شزتاخşerbât (Ģerbet) → / شزترهيşerbat+lµ (Ģerbetli)
/ واجثاخvâgibât (ödevler) → / وجثرهيvegbet+lµ (zorunlu)
/ شكزşekar (Ģeker) → / شكزنيşekar+lµ (Ģekerli)
/ فضيهدfadµlet (fazilet) → / فضيهرهيfadµlet+lµ (faziletli)
¡ / عشخizzet (izzet) → ¡ / عشذهيizzet+lµ (izzetli)
35
“Yunanistanlı” yerine sıkça kullanılan “Yunanlı” sözcüğü doğru bir ifade biçimi değildir. Bir kiĢinin Yunan milletine
mensup olduğunu anlatmak için Yunan ya da Yunanistanlı kelimeleri kullanılmalıdır.
36
Tahsin Banguoğlu, age., s. 193.
37
Masliyah, agm., s. 291.
38
Watson, age., s. 195; Masliyah, agm., s. 291.
39
Ayrıca bk. Masliyah, agm., s. 291-292; Watson, age., s. 195.
1576 Bahri KUŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
… / ليًدµmet (kıymet) → … / ليًرهيµmet+lµ (kıymetli)40
/ يكرةmekteb (okul) → / يكرثهيmekteb+lµ (öğrenci)
§ / صىچûç (suç) → § / صىچنيûç+lµ (suçlu)
√ / حكa…… (hakikat) → √ / حمهيa……a+lµ (hakikatli)
/ تطمbu†ul (dolandırıcılık) → / تطهيbu†ul+lµ (dolandırıcı)
… / لپكapa… (kapak) → … / لپمهيapa…+lµ (kapaklı)
… / لهعحal¡ah (kale) → … / لهعرهيal¡at+lµ (tutuklu)
3. /+lIk/
3.1. Türkçeye Ait Kullanımlar
/+lIk/ eki, Eski Türkçe‟den günümüze kadar geçen devrede isimden isim yapım eki olarak
dilimizde en çok kullanılan yapım eklerinden biridir. ĠĢleklik derecesinin yüksek olması sebebiyle
geçici ve kalıcı isimler oluĢturmada zaman zaman iĢletim eki görünümüne de bürünür. Türk yazı
dilinin baĢlangıcından itibaren /+lıπ/, /+lig/, /+luπ/, /+lüg/ Ģekilleri ile tam bir vokal uyumu
içerisinde varlığını sürdüren bu ekin Batı Türkçesi‟nin ilk dönemlerinde görülen yalnız düz
Ģekillerini (yo…+lık, gün+lik vs.) saymazsak önemli bir değiĢikliğe uğramadığını görürüz41.
Osmanlı Türkçesi‟nin ilk dönemlerinde de devam eden tek Ģekilli kullanım daha sonra vokal
uyumuna bağlanıp çok Ģekilli olarak kullanılmıĢtır.
Asıl fonksiyonu sıfatlardan isim yapmak ve soyut isimler türetmek olan bu ek, daha çok
yer, alet ve topluluk isimleri teĢkil etmektedir.
 Eklendiği sözcüğe sınırlama, tahsis etme anlamları katar:
Yazlık (ev), kıĢlık (erzak), elbiselik (kumaĢ), damatlık, salatalık (domates), aĢurelik
(buğday), salamuralık (zeytin)…
 Eklendiği isme zaman anlamı katar:
“Gelinlik kızlar başlarına farklı renklerde yazma örterlermiş.”, “Üç günlük yiyeceğimiz
kaldı.” cümlelerinde geçen “gelinlik” (evlenme çağına gelmiĢ) ve “günlük” (zamanda
sınırlandırma) kelimelerindeki zaman iĢlevi /+lIk/-/+lUk/ eki ile sağlanmıĢtır.
 Eklendiği sözcüğe durum/niteleme anlamını kazandırır:
“Üç günlük ömre beş günlük nafaka lâzım!” cümlesinde “nasıl” sorusunun cevabını ve
içinde bulunulan durumun niteliğini yine /+lIk/ eki sağlamıĢtır.
 Eklendiği sözcüklerin anlamlarını genelleĢtirir:
Erkeklik, kadınlık, çocukluk, yakınlık, mutluluk, güzellik, hastalık, zenginlik, fakirlik,
varlık, yokluk vs.
 Ġsimlere topluca bir yerde bulunma, toplanma anlamları katar:
Çiçeklik, bağlık, odunluk, mezarlık vs.
 Ġsimlere gelerek alet isimleri oluĢturur:
40
Bu kelime, Cezayir lehçesinde de kullanılır.
41
Bk.Muharrem Ergin, age., s. 156-157.
Bazı Arap Lehçelerinde Kullanılan Türkçe Sonekler Üzerine Yeni Bir İnceleme 1577
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
Gözlük, baĢlık, korkuluk, güneĢlik, kalemlik, kitaplık, kulaklık vs.
 Meslek isimleri oluĢturur:
Öğretmenlik, balıkçılık, iĢçilik, doktorluk, mimarlık…
 Ġsimlere gelerek giyim eĢyası oluĢturur:
Sabahlık, gecelik, gelinlik, damatlık, baĢlık, yağmurluk…
 Özellikle renk isimlerine gelerek kaplama, bürüme anlamlarıyla yeni isimler oluĢturur:
Mavilik, yeĢillik, allık, kızıllık, siyahlık, karanlık vs.
 Eklendiği isme ölçü anlamını kazandırır:
Tonluk, bin liralık, üç kiloluk, on metrelik, iki litrelik gibi.
 Ġkilemeler kurar:
Güllük gülistanlık, varlık yokluk, açlık tokluk, birlik beraberlik…
 Sınırlandırma iĢleviyle yer isimleri oluĢturur:
Kömürlük, odunluk, danalık (danaların bağlı tutulduğu yer, ahır), kuzuluk, samanlık,
yüklük…
 Doğada birlikte ve yoğun olarak bulunan nesnelerin yer isimlerini meydana getirir:
Fidanlık, taĢlık, çakıllık, sazlık, zeytinlik, çalılık vs.
 Sosyal, siyasi, dini inanıĢ ya da düĢünüĢ biçimlerinin adlandırılmasında kullanılır:
Halkçılık, ülkücülük, milliyetçilik, Atatürkçülük, Müslümanlık, devrimcilik…
 Mevki, rütbe ve makam bildiren isimler türetir:
BaĢkomutanlık, müdürlük, sekreterlik, baĢkanlık, bakanlık, müfettiĢlik…
 Ġlçe, köy, mahalle, semt isimleri türetir:
Etlik, Ayvalık, Susurluk, Ġncirlik, Gemlik vs.
Ayrıca /+lIk/ eki, /-cA/, /+cI/, /+DAĢ/, /-gAç/, /-GAn/, /-gIç/, /-Gın/, /-lI/, /+mAn/, /-mAz/,
/-mIĢ/, /-sak/, /-sAl/, /-sIz/, /-sul/ gibi eklerden sonra gelerek de kullanıldığı görülmektedir: ayrı-calık, devlet-çi-lik, geri-ci-lik, göz-cü-lük, utan-gaç-lık, unut-kan-lık, çalıĢ-kan-lık, yok-sul-luk, kutsal-lık…42
 Bazı Arapça kelimelerin TürkçeleĢtirilmesinde kullanılır:
MeĢruiyet (meĢruluk), Ġslâmiyet (Müslümanlık), Ģahsiyet (kiĢilik), vekâlet (vekillik),
garabet (gariplik), sefaret (elçilik), liyakat (yararlık), cinnet (delilik), yevmî (günlük), zatî (kiĢilik),
dünyevî (dünyalık)43…
3.2. Arapçaya Ait Kullanımlar
42
Mehmet Aygün, “Türkçe‟deki -LIK Yapım Eki ve Bu Ekin Almancadaki KarĢılık ve VeriliĢ ġekilleri”, Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 2010, c. X, Sy. 2, s. 51-64.
43
Tahsin Banguoğlu, age., s. 196.
1578 Bahri KUŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
ÇeĢitli Arap lehçelerinde kullanılan Türkçe soneklerden biri de /+lIk/ ekidir. Irak ve Kahire
lehçeleri dıĢında çok az da olsa Suriye ve Yemen lehçelerinde de örneğine rastlanan bu ekin,
Kahire lehçesindeki Ģekli /+lik/ iken44 Irak diyalektindeki biçimbirimsel değiĢkesi
/+loπ/‟dur45.Aynı ek, Suriye lehçesinde yer yer /+lek/ ve Yemen lehçesinde ise /+lik/ Ģeklinde de
görülür. Irak lehçesinde, bir kelimeye /+loπ/ ekinden sonra ayrıca /+iyya/ biçimbirimi de
eklenebilir46. Bu biçimbirimin Arapçadaki bazı örnekleri ise Ģu Ģekildedir:
/ ذًثمtembel (tembel) → / ذًثههگtembel+loπ (tembellik)
/ طزطزيserserµ (baĢıboĢ) → / طزطزنگserser+loπ (baĢıboĢluk)
« / خىاردجvârda (ahmak) → « / خىاردنگvârda+loπ (ahmaklık)
/ ذزصtaras (âdi) → / ذزطهگtaras+loπ (âdilik)
/ جزتشجcerbeze (kekelemek) → / جزتشنگcerbez+loπ (kekemelik)
√ / حي سµz (kötü) → √ / حي سنگµz+loπ (kötülük)
ٌ√ / حي واayvân (hayvan) → √ / حي واَهگayvân+loπ (hayvanlık)
/ اذگeteg (etek) → / اذگهگeteg+loπ (eteklik)
/ اشكeşşek (eĢek) → / اشكهگeşşek+loπ (eĢeklik)
/ چايزçâmur (çamur) → / چايزنگçâmur+loπ (çamurluk)
√ / حزوaram (harem) → √ / حزونگaram+loπ (haremlik)
/ طلاوselâm (selâm) → / طلايم گselâm+loπ (selâmlık)47
/ طلاحsilâ√ (silah) → / طلاحم گsilâ√+loπ (silahlık)
4. /+sIz/
4.1. Türkçeye Ait Kullanımlar
/+sIz/, eki, isimden isim yapan ve kimi zaman bu ismi kelimenin bulunduğu yere göre
sıfatlaştıran ya da zarflaştıran, /+lI(g)/-/+lU(g)/ ekinin zıddı olarak nitelendirilen, “ile” edatının
da olumsuzu sayılabilen, tarihi Türk lehçelerinde gerek anlam gerekse yapı bakımından değişime
hemen hiç uğramamış olan bir olumsuzlama eki olarak tanımlanabilir48.
ĠĢletim eklerinin yapım eklerinden sonra kullanılması, Türkçenin temel morfololojik
yapısına aykırı bir kullanımdır. Eski Türkçeden itibaren yuvarlak Ģekliyle varlığını sürdüren bu
ekin Türkçenin çeĢitli devirlerinde çekim eki iĢlevi ile özellikle vasıta durum ekinin olumsuzu
(huzuruñsuz, visalüñsüz vs.) olarak kullanıldığı da görülür. Ekin sahip olduğu iĢlek kullanım, eki
çekim eklerine yaklaĢtırmaktadır. Ekin yaygın ve iĢlek kullanılıĢının, isim çekim eklerinden sonra
da yer almasını sağladığı düĢünülebilir. Fakat Türkçede böyle bir kullanımın olmaması, diğer
44
Watson, age., s. 193.
45
Masliyah, agm., s. 294.
46
H. Mahfûz, el-Elfâzu‟t-Turkiyye fi‟l-Lehceti‟l-Irâkiyye, et-Turâsu‟Ģ-ġa„bî VI, Bağdat, 1964, s. 39.
47
Bu ve bir önceki kelime, aynı Ģekilde Suriye ve Yemen lehçelerinde de bulunur.
48
Nigar Oturakçı, On Beşinci Yüzyıla Kadar Tarihi Türk Lehçelerinde +sIz / +sUz, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi,
Adana, 2006, s. 1.
Bazı Arap Lehçelerinde Kullanılan Türkçe Sonekler Üzerine Yeni Bir İnceleme 1579
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
yapım eklerinde bu durumun görülmemesi, ekin, Eski Türkiye Türkçesinde baĢka bir görevle
kullanıldığını ortaya koymaktadır49.
Ekin Ölçünlü Türkiye Türkçesinde iyelik eklerinden sonra (annemsiz, kardeĢimsiz…)
kullanıldığı da görülür. Ancak yukarıda verilen örneklerde söz konusu ek, yapım eki değil iĢletim
eki görevinde kullanılmıĢtır50. Ġyelik eklerinin yanısıra bu ek, zamirden sonra da kullanılmaktadır.
Bugün kullanılan “bensiz” ifadesinin olumlu Ģekli “benli” değildir. “Bensiz” ifadesinin doğruolumlu karĢılığı “benimle”dir51.
Ġsimlerden “yokluk, eksiklik, bulundurmama” gibi anlamlarda sıfat türeten bu ek üzerinde
görüĢ birliğine varılan nokta, sıfat türeten /+lI/ ekinin karĢıtı oluĢudur. (tatsız, renksiz, bilgisiz,
yeneteksiz, sessiz, evsiz, iĢsiz vb.) Ancak hemen belirtmek gerekir ki /+lI/ eki ile oluĢturulmuĢ her
ifadenin karĢıtı /+sIz/ eki ile yapılamamaktadır. “pahalı” ifadesinin karĢıtı olarak “ucuz”, “hızlı”
sözcüğünün karĢıtı olarak ise “yavaĢ” kelimeleri kullanılmaktadır52.
 Belirsiz çokluk ifade eder:
Sayısız, hesapsız, ölçüsüz…
 Mecazî anlamda kelimeler türetir:
Kafasız, beyinsiz, midesiz, zevksiz, patavatsız…
 Ġkilemeler kurar:
Uçsuz bucaksız, parasız pulsuz, tatsız tuzsuz ayrıca vakitli vakitsiz, zamanlı zamansız vb.
örneklerde de görüldüğü gibi aynı kök veya gövdeden /+lI/ ekiyle beraber ikilemeler de oluĢturur.
 Bazı Arapça ve Farsça öneklerin yerine kullanılır:
lâ-ilâç (çaresiz), lâ-yemût (ölümsüz), bî-taraf (tarafsız), bî-karâr (karasız), nâ-çâr
(çaresiz)…
Bu ek fiilden hareket adları türeten /-mA/, /-(I)m/ ve /-(U)m/ ekleriyle /-Ar/ sıfat-fiil
eklerinden sonra gelerek de yine yokluk anlamında sıfatlar türetir: acımasız, anlamsız, bakımsız,
olumsuz, sevimsiz, verimsiz, yorumsuz, geçersiz, tutarsız vb.53
4.2. Arapçaya Ait Kullanımlar
Yukarıda da izah edildiği gibi Ölçünlü Türkiye Türkçesinin oldukça iĢlek soneklerinden
biri olan /+sIz/, örneklerine Kahire ve Irak lehçelerinde de sıklıkla rastlanan bir biçimbirimdir. Bu
ek, Irak lehçesinde /+lI/ ekinden daha fazla ve /+CI/ ekinden ise daha az kullanılır54. Türkçede isim
yapım eki olarak kullanılan bu sonekin, Arap diyalektlerindeki biçimbirimsel değiĢkesi /+sizz/
Ģeklindedir55. Tıpkı Türkçede olduğu gibi Arap lehçelerinde de daha çok /+lI/ biçimbiriminin
karĢıtı olarak iĢlev gören mezkûr ekle oluĢturulan kelimelerin, Irak lehçesindeki çoğulları /+iyya/
biçimbirimiyle yapılır56. Ekle ilgili olarak Ģu örnekler verilebilir:
49 Ahat Üstüner, “Eski Türkiye Türkçesinde -sUz Eki”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 2001, c. XI,
Sy. 2, s. 177-184.
50
Funda Kara, “Yapım Eki ĠĢlevinde Olmayan Eklerden Bazıları”, Uluslar arası Türklük Bilgisi Sempozyumu 2. Kitap,
25-27 Nisan 2007, Erzurum 2009, s. 565-576.
51 Ayrıca bk. Üstüner, agm.
52
Ayrıca bk. Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, Tek Ağaç Yay., Ankara, 2007, s. 238.
53
Korkmaz, age., s. 64.
54
Masliyah, agm., s. 292.
55
Wallace, age., s. 240 vd.; Masliyah, age., s. 293.
56
Masliyah, agm. ve a.y.
1580 Bahri KUŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
/ َايىصnâmûs (namus) → / َايىطض سnâmûs+sizz (namussuz)
ٌ / وجذاvucdân (vicdan) → / وجذاٌ ص سvucdân+sizz (vicdansız)
/ ع رفşeraf (Ģeref) → / ع رف ص سşeraf+sizz (Ģerefsiz)
ٌ / و اياµmân (imân) → / و اياٌ ص سµmân+sizz (imânsız)
/ ادبedeb (edep) → / ادب ص سedeb+sizz (edepsiz)
√ / حياayâ (haya) → √ / حي ص سaya+sizz (hayasız)
¡ / عممa…l (akıl) → ¡ / عمم ص سa…il+sizz (akılsız)
/ دواغdemâπ (beyin) → / دواغص سdemâπ+sizz (beyinsiz)
ٍ / ديdµn (din) → / ديٍ ص سdµn+sizz (dinsiz)
¡ / عارâr (utanma) → ¡ / عارص سâr+sizz (utanmaz)
/ اخلاقa«lâ… (ahlâk) → / اخلاق ص سa«lâ…+sizz (ahlâksız)
/ َارnâr (ateĢ) → / َارص سnâr+sizz (ateĢsiz)
ِ / وچ - وچviçç (yüz) → / وچض سviçç+siz (yüzsüz)
Günümüz Irak lehçesinde /+sIz/ ekinin bir örneğine, hâlâ kullanılmakta olan bir atasözünde
de rastlanır. Bu atasözü, “id-Dµnsizz yirµdla µmânsizz.” Ģeklinde olup57 Türkçedeki
“Dinsizin hakkından imansız gelir.” atasözünün karĢılığıdır.
Sonuç
Muhtelif Arap lehçelerinde kullanılmakta olan dört biçimbirimi incelemiĢ olduğumuz bu
kısa araĢtırmanın nihayetinde, Ģu sonuçlara ulaĢmıĢ bulunuyoruz:
1. Memluklar zamanı, Selçuklular devri ve daha sonraları ise Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun
yaklaĢık yedi asır süren egemenliği neticesinde Türkçe ve Arapça arasındaki tesir tek
taraflı olmamıĢ, Arapçanın Türkçe üzerinde göstermiĢ olduğu etkinin -tam olarak eĢiti
olmasa da- bir benzerini de Türkçe, Arapça üzerinde icra etmiĢtir.
2. Türkçe; Arapçaya kelime ihraç etmek dıĢında, bir dil açısından çok daha mühim bir hadise
olmak üzere, çeĢitli yeni kelimeler oluĢturmakta kullanılan ekler de verebilmiĢtir.
3. Arapçada kullanılan -/+«âne/ biçimbirimi hariç58- toplam dört Türkçe biçimbirim vardır
ki bunlar: /+CI/, /+lIk/, /+lI/ ve /+sIz/‟dır. Bu eklerin çeĢitli Arap lehçelerinde kullanılan
biçimbirimsel değiĢkeleri ise /+çµ/-/+gµ/-/+agµ/, /+lµ/, /+lik/-/+lek/-/+loπ/ ve
/+sizz/‟dir.
4. Bu dört ek, Arapçaya çeĢitli kelimelerle kalıplaĢmıĢ olarak değil, münferit bir yapı olarak
geçmiĢtir. Zira bahsedilen ekler, Türkçede hiç kullanılmayan bazı Arapça kelimelerin de
sonuna getirilmekte ve kelimelerin yapılarında fonetik açıdan muhtelif ses değiĢiklikleri de
oluĢturabilmektedirler.
57
R. J. McCarthy ve dğr., Spoken Arabic of Baghdad II, Bağdad, 1964, s. 543.
58
Bu biçimbirim, aslen Farsça olmakla birlikte, Arapçaya Türkçe üzerinden geçmiĢ olup günümüz Arap lehçelerinden
bazılarında hâlâ kullanılmaktadır. (bk. Watson, age., s. 193.)
Bazı Arap Lehçelerinde Kullanılan Türkçe Sonekler Üzerine Yeni Bir İnceleme 1581
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
5. Bu ekler; sadece konuĢma dilinde değil, ayrıca yazı dilinde ve halk arasında yaygın olan
bazı atasözü ve deyimlerde de kullanılabilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
ABU-CHACRA Faruk, Arabic: An Essential Grammar, Routledge, New York, 2007.
AOUN Joseph E. ve dğr., The Syntax of Arabic, Cambridge University Press, New York, 2010.
AYGÜN Mehmet, “Türkçedeki -LIK Yapım Eki ve Bu Ekin Almancadaki KarĢılık ve VeriliĢ
ġekilleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 2010, c. X, Sy. 2, s. 51-64.
AYTAÇ Bedreddin, Arap Lehçelerindeki Türkçe Kelimeler, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı,
Ġstanbul, 1994.
BADAWI El-Said ve dğr., A Dictionary of Egyptian Arabic, Librairie Du Liban, Beyrut, 1986.
BANGUOĞLU Tahsin, Türkçenin Grameri, TDK Yay., Ankara, 2007.
BERGSTRÄSSER Gotthelf, Sâmî Dilleri Tarihi, çev. Hulusi Kılıç-Eyüp Tanrıverdi, Anka Yay.,
Ġstanbul, 2006.
BĠġR Kemâl, „İlmu‟l-Esvât, Dâru Ğarîb, Kahire, 2000.
BÖREKÇĠ Muhsine, Türkiye Türkçesinde Yapı ve İşlev Bakımından Sözcükler, Erzurum, 2009.
BUSSMANN, Hadumod, Routledge Dictionary of Language & Linguistics, Routledge, New York,
1996.
CEBEL, Muhammed Hasen Hasen, el-Muhtasar fî Esvâti‟l-Luğati‟l-„Arabiyye, Mektebetu‟l-Âdâb,
Kahire, 1427/2006.
CLARITY Beverly E. ve dğr., A Dictionary of Irapi Arabic, Georgetown University Press,
Washington, D.C., 2003.
ECKMANN J., Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, Akçağ Yay., Ankara, 2003.
ERGĠN Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım-Yayım-Tanıtım, Ġstanbul, 2002.
ERWIN Wallace M., A Short Reference Grammar of Iraqi Arabic, Georgetown University Press,
Washington, D.C., 2004.
GABAIN A. Von, Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, TDK Yay., Ankara, 2007.
GENCAN Tahir Nejat, Dilbilgisi, Tek Ağaç Yay., Ankara, 2007.
HACIEMĠNOĞLU Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara, 2008.
HATĠPOĞLU Vecihe, Türkçenin Ekleri, TDK Yay., Ankara, 1981.
HOLES Clive, Modern Arabic: Structures Functions and Varieties, Georgetown University Press,
Washington, D.C., 2004.
KAMBUZIYA Aliyeh K. Z., “Arabic Definite Prefix: An Autosegmental Analysis”, South Asian
Language Review, c. XVII, no. 2, 2007, s. 63-73.
1582 Bahri KUŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/1 Winter 2012
al-KHALESĠ Yasin M., Modern Iraqi Arabic, Georgetown University Press, Washington, D.C.,
2001.
KARA Funda, “Yapım Eki ĠĢlevinde Omalyan Eklerden Bazıları”, Uluslar arası Türklük Bilgisi
Sempozyumu 2. Kitap, 25-27 Nisan 2007, Erzurum 2009, s. 565-576.
KORKMAZ, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, TDK Yay., Ankara, 2003.
ÖZMEN Mehmet, Türk Dili Üzerine Makaleler, Akçağ Yay., Ankara, 2010.
MAHFÛZ H., el-Elfâzu‟t-Turkiyye fi‟l-Lehceti‟l-„Irâkiyye, et-Turâsu‟Ģ-ġa„bî VI, Bağdat, 1964.
MALMKJÆR Kirsten, The Linguistics Encyclopedia, Routledge, New York, 1991.
MASLIYAH Sadok, “Four Turkish Suffixes in Iraqi Arabic: -li, -lik, -siz and -çi”, Journal of
Semitic Studies, sy. XLI (Güz 1996), s. 291-300.
McCARTHY R. J. ve dğr., Spoken Arabic of Baghdad II, Bağdad, 1964.
OTURAKÇI Nigar, On Beşinci Yüzyıla Kadar Tarihi Türk Lehçelerinde +sIz / +sUz, Çukurova
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana, 2006. (BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
RYDING Karin C., A Reference Grammar of Modern Standard Arabic, Cambridge University
Press, New York, 2005.
ġAHĠN Hatice, Eski Anadolu Türkçesi, Akçağ Yay., Ankara, 2003.
TEKĠN Talat, Orhon Türkçesi Grameri, (Yayımlayan Mehmet Ölmez), Türk Dilleri AraĢtırma
Dizisi, Ġstanbul, 2003.
„UMER (1933-2003), Ahmed Muhtâr, Dirâsetu‟s-Savti‟l-Luğavî, „Âlemu‟l-Kutub, Kahire, 2006.
ÜSTÜNER Ahat, “Eski Türkiye Türkçesinde -sUz Eki”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
Elazığ, 2001, c. XI, Sy. 2, s. 177-184.
WATSON Janet C. E., The Phonology and Morphology of Arabic, Oxford University Press, New
York, 2002.