--'lA~ • .!.lfr.... T.LJjıl&l·r;AklU:·YllJatuA:urı.a~,bu:rııımllLallilalJrl..lE:.ıJn~dwi·tUJlişlııUuDae:l:irgı~·'l1i .... S:ı.ııa~yıw2i.1l0wEı:.ırzWIJur[JIuwmı..2i.1l001Sl.2,- -::.-43­
TÜRK DOSTU BHOPAL EMİRİ SınDIK HASAN HAN'IN ARAP
DiLİNDEKİ YERt!
Dr. Cüneyt ERENDr. Laith Suud JASSIM--
Özet
Bu çalışma Mecıdi Nişanı almış Türk dostu Hind Bhopal
Emiri Sıddık Hasan Han'ın kısa bir hayat hikayesi, Arap Dili ve
Edebiyatındaki yeri ve kendinden sonrakilere etkisini konu
edinmektedir.
GİRİş
çtiğimiz yüzyılm edebiyat ve İslami ilimIerin hemen hemen hepsinde
. ç dilde, 222 adet eseri kaleme almış olan Hindistan'lı büyük alim,
Müellif Sıddık Hasan Han'm Türkiye'de tam olarak tanınınaması ve yaptığı
hizmetinin bilinmemesi büyük bir eksiklik olmalıdır. Sıddık Hasan Han'm ismi
biyografısini yazan eserlerde2 Ebu't-Tayyib Muhammed Sıddık Han b. Hasan b. Ali
b. LütfuUab el-Hüseyni el Buhari el-Kanrıuci'dir. Bhopal Reisesi ile evlendikten
sonra Eyalet Reisi, Valisi anlamına gelen Nevvab Unvanı ile Sıddık Hasan Han 14
Ekim 1832 günü anne tarafından akrabalarının bulunduğu Bans Breli'de doğdu.
Bhopal Reisi Nevvab Skender Begam 1868'de vefat etmiş, onun yerine kızı Nevvab
Şabcahan Begam 1868'de tahta geçmişti.3 1870 yılında Sıddık Hasan Han ile
evlendi. Bu izd.ivaç ile Sıddık Hasan Han "Bhopal Meliki" veya "Bhopal Emiri"
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisinin bundan önceki 19. sayısında Sıddık Hasan
Han'ın Osmanlı İle ilişkilerini konu edinmişti k. Bu çalışmanıızda da Arap Dili ve
Edebiyatındaki yerini ele aldık.
• Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları BölümU Ögretim
Üyesi.
-- Doç. Dr., İnternational İslanıic University of Malaysia, 1RKH Faculty (İnsan Bilimleri ve
Valıiy FakUltesi)
2Bkn. Serkis, Mu'cemul Matbuati'l-Arabiyye XI. 1201-1205. Mısır: 1930-1349; Kehhı1le,
Om'ar Rıda, Mu'cemu'l-Müellifin s.IO-90. Lübnan ts; ez-Zirikl1 Hayruddin, el-A'lam,
Beyrut, 1969, vn, 36; Bağdadlı İsmail Paşa Hediyyetu'ı-Arifin İstanbul,-1955. n,388
Nuveyhid, Adil Mu'cemu'l-Müjessirin n.539 Lübnan-ts; İslam Ansiklopedisi X. 550
İstanbul, 1988; Brockelmarın, CarI, Geschichte der Arabischen Litteratur Leiden n. 418­
503, 1937; Clement Huarf, History ofArabic Literature -s.432-433 London 1903; Han
Ali Hasan Ma'asir'i Siddiki Laknav 1925; Ed van Dyke ve el-Biblavi, İktifa- s. 106, 497.
Kalıire 1896; Meydan Larousse XI. 253 Paris 1960.
3Hanıid Raziyalı, Newab SıddıkHan. Doktora Tezi, Bhopal Üniversitesi, 1982, s. 85.
-44- c. Eren: TOrk Dostu Bbooal Emin Sıddık Hasao Hau'ıo Arap Dili ye EdebiyatındakiYeri
ünvanını almış oldu. 20 Şubat i 890'da Bhopal'da 59 yaşında vefat etti ve burada aile
mezarlıgına defuedildi.4
SIDDIK HASAN HAN'IN ARAP EDEBİYATINDAKİ YERİ
a) Eserleri
Sıddık Hasan Han son devir İslam uleması içerisinde hemen hemen her
konuda çok sayıda eser vermiş velOd bir müelliftir. Ayrıca yazdığı kitaplar kaynak
mahiyetindedir.5 Yazdıgı eserlerin konularına göre sıralaması ise şöyledir.6
Adedi
a) Kur'an ilmiyle ilgili eserleri 6
b) Hadis ile ilgili eserleri 33
c) Akaidle ilgili eserleri 30
d) Fıkıh ve Usuli Fıkıh ile ilgili eserleri 24
e) Sünnete bağlılık hakkında eserleri II
f) Siyaset ve devlet yönetimi hakkında eserleri 6
g) Tarih ve siyaset hakkında eserleri 22
h) Edebiyat hakkında eserleri 22
j) Tasavvufve ahlak hakkında eserleri 56
k) Meniikıb ve Fediiil hakkında eserleri 13
Müellifimizin Arap dili ve edebiyatı ilgili eserlerini şunlardır.
1-e/-İnşdu'/-Arabi (Arapça)

2-e/-Bu/getu i/d Usuli'l-Lugati (Arapça)

3-Tekmilu'/-Uyun bi Tedrifi'l-U/um ve'l-Fünun (Arapça)

4-el-İlmu'I-Hefak min İlmi'l-İşlikdk (Arapça)

5-Tezhibu Şerhu Tehzib (Arapça)

6-Rebiu'I-Edeb (Arapça)

7-es-Sehdbu'l-Merkum fi-Beydni Envdi'l-Fünun (Arapça)

8-Gassu Elbdnu'l-Mevrak bi Muhessenati'l-Beydn (Arapça)

9-Leffiı'I-Kımdt ald Ba'di md İsta'malehu'l-'Ammetu ani'l-Mu 'arrabi ve'd­

Ddhili ve'l-Eğldt (Arapça)

10- Nefhu't-Tayyib mine'l-Menzili ve'l-Habib (Arapça)

11-el-Magnemu'I-Bdrid /i's-Sddıri ve'l-Vdrid (Arapça)

12-el-Mukıesaru'I-Muhtesar fi Husni'z-zannı/i'l-Muhtesdr (Arapça)

13-el-Vaşyi'I-MerkumfiBeydni Ahvdli'l-UlUm (Arapça)

14-Mu'cebfi Lehfeti'l-Mugreb (Arapça)

15-el-Fünun ve'l-U/um (Arapça)

4Hamid Raziyalı, a.g.e. s. 125-26.

5Hamid Raziyalı, a.g.e. s. 23 ı.
6Gen iş bilgi için bkn. Novşehrevt EbCı Yalıya, Tertıcim U/ema-i Hadıs Hind, FaysalaMd,

1971. s. 251-261.
.....aA.....O~.TuQ .... r.IIWkiı,ı.yiIJat.... A ... r.Aas;aıtıu.r.... m~aJUla.... nuE~n.... st ... j·t...... ...... ÜsüuDerglOli... si....S ... ... aı,ı.vLoI2''''O....Erz .......
uuruUlmL201ılOwO'''2 -=-45­
b) Yaptıgı Hizmetler
Sıddık Hasan Han'ın hizmetleri incelendiğinde şu gerçekler ortaya çıkar.
1- Medrese ve kütüphane Açtırması
İslami ilimIerin tebliği ve yayılması gayesiyle Medrese-i Belkisi, Medrese-i
Süleymaniyye, Medrese-i Cihangiri, Medrese-i Sıddıki ile Kütüphane Serkari ve
Kütüphane Valacah onun döneminde kurulmuş zikre değer ilim müesseseleridir.7
Kütüphane Valacah Sıddık Hasan Han'ın kendi özel kütüphanesiydi. Orada
nadir ve değerli eserler oldukça fazlaydı. Sıddık Hasan Han bu kütüphane hakkında
"Kütüphanemdeki kitaplar için binlerce lira harcadım. Bir çokları Kur 'an ve Hadis
ilimieri hakkında benim şevkimi öğrenince kendiliklerinden bazı kitaplar satın
alarak bana göndermiş, onlara aldıklarının üstünde fiat ödemişimdir. Bazı
kitapların 400, 600 hatta 800 sene öncesine ait eski nüshaları vardır." der. 8 Bu
kütüphane onun ölümünden sonra Nedwetu'l Ulema Lakhnov'a taşınmış olup halen
oradadır. 9
2- Kitap Bastırıp Ücretsiz Dağıtması
Sıddık Hasan Han bu konu hakkında der ki: "Benim malımın çoğu Kur 'an ve
Hadis ilmi ile ilgili kitap bastırılması ve onların uzak illlere ücretsiz gönderilmesine
sarfedilmiştir. Bunlardan hiç bir zaman para almadım"1O Bhopal'da ilim ve
edebiyatın yayılması için 8 resmi matbaa gece gündüz kitap basıyor ve ücretsiz
dağıtılıyordu. 11 Kendi hazinesinin kapılarını kitapların basılması ve neşri için
açmış, bu yolda yüz bin rupiye harcamıştır. Bunlardan "Neylü'l- Evtar'm basımı için
25.000, İbn-i Kesir'in tefsirinin Fethu'l-Beyan'la birlikte basımı için 20.000 Rupiye
harcadı. İmam Askıllani'nin Fethu'l-Bari adlı eserinin Mısır'da Bulak matbaasında
basımı için 50.000 Rupiye harcamış, bunları hep ücretsiz dağıtmıştır. 12 Sıhah-ı
Sitte'nin bastırılması ve dağıtımı konusunda pek çok para harcayarak: hadis ilmine
büyük hizmette bulunmuştur.B
3- Din Alimlerini Biraraya Getirmesi
Sıddık Hasan Han Bhopal'da Mevlana Muhammed Beşir Şahsavani
(ö.l336/1917), Mevlana Beşiruddin Muhaddis Kannucl (ö. 1273/1856), Mevlana
7Novşehrevl, , a.g.e. s. 246.

8Han Sıddık Hasan, İbkau'l-Minen. Lahor, 1986,69-71.

9Bhatti Muhammed İshak, Fukahô.-e Pfık-u Hind 13. .W, Lahor, 1982, 1,114.

lOıfan Sıddık Hasan, a.g.e. s. 75.

II Hamid Raziyab, a.g.e. s.152.

12Ebu Nasr Seyyid Muhammed Ali Hasan, Maasır-ı Sıddıki, Lahknov, LV. 168.

13İslam Ansiklopedisi. (Urduca) Pencap Üniversitesi Xııııo4 Labor, ts.

-46- c. Eren' Türk Dostu Bhopal Emici Sıddık Hasan Han'ın Arap Dili ye Edehiy8tıpdıkj yeri
Selametullah Ceralpilrı (ö. 1322/1904) gibi meşhur ve yetenekli hocaları bir oraya
getirerek Bhopa!'ı bir ilim merkezi haline sokmuştur. 14
Allame Seyyid Süleyman Nedvi (ö.1373/1953) bu hususta şöyle der: Bhopal
bir zamana kadar Hadis alimlerinin merkezi olarak kaldı. Kannile, Sahsavan ve
Azamgarh'lı pek çok ünlü ilim ehli bu merkezde çalıştılar. 15
Alimlerin Bhopa!'da toplanmaları sebebiyle, Sıddık Hasan Han zamanında
orası islami ilim ve sanatların en büyük merkezi olmuştu. Oraya Hindistan'ın en ücra
köşelerinden olduğu gibi, Türkistan'dan dahi öğrenciler geliyordu. 16
4- Kitap Tercüme Ettirmesi
Sıddık Hasan Han hem kendisinin, hem de başka alimlerin eserlerinin
tercümesi için uğramış, bu konuda oldukça fazla para sarfetmiştir. İslam
Ansiklopedisinin verdiği bilgiye göre Sihdh-ı Sitte'nin ilk tercümesi ve şerhinin
yaptınlması ona aittir. 17 Ayrıca imam Malik'in Muvattti'sını da Urduca'ya
çevrilmiştir. i S
5- Hadis Ezberlemeye Ödül Vermesi
Hadis'in yayılması için şu yepyeni yönteme bakınız ki Sıddık Hasan Han,
hadis kitaplarının ezberlenmesi konusunda ilan vererek Sahihi-i Buhdri için 1000
Rupiye, Bulilgu'l-Mertim içinde 100 Rupiye ödül koymuştur.
SIDDIK HASAN HAN'IN LÜGAT YÖNÜ
Lügavi kaynak, kelimelerin veya kelimelerin birleşmesinden meydana gelen
terkibin manasının anlaşılmasını hedef edinir. 19 Usı1l-i tefsir uleması Müellif
olmanın şart ve adabını tesbit ederken bilinmesi gereken belli konular arasında önce
lügat, sonra nahiv, tasrif, iştikak daha sonra da meani, beyan ve bedi sanatlarını
sayarlar. Şu halde bir ayetin manasına açıklık getirmek daha doğrusu ayetin zahirine
nüfuz edip anlamak bu esaslara sahip olmak suretiyle gerçekleşir. 20 Sıddık Hasan
Hanıda bu sahada vukufiyetini Arap dili ile te'lif ettiği yüzlerce eseriyle ispat
etmiştir.
Sıddık Hasan Han her hangi bir nas veya ayet izahında dile dayalı temaları
bolca kullanmış bu kaide ve prensiplerden istifade yoluna gitmiş, cümle içinde
14Muhaddis (Dergi), Lahor, 1968, XIV/376.

15Muhaddis (Dergi), a.g.e., XLV, sayı 10-376.

16İslam Ansiklopedisi, a.g.e., XIV/104.

i 7İslam Ansiklopedisi, a.g.e., XIV/104.

18Hasan Sıddık Hasan, İbkau'l-Minen, a.g.e., s. 382.

19Cerrahoğlu İsmail, Teftir Tarihi, Ankara, 1988, i. 265.

20Yıldız Sakıp, Fatih'in Hocası Molla Gürani ve Teftiri, İstanbul, ts.,S. 234.

-aA_JLLQo.JTul!ILr... kil.l'yall.lt...ı;Aı.ı.r.Aiaşı.ıJtıl1.rmlWllal~ar ... I...a;E... D... şÜ ... ·t...... iişUD ....... ...... e~rgişi... S.. a~yıu2"'O...JE ........ rzulUr ... u........ m 2"'O... 02"­ -=-47­
çeşitli durumlara göre başka başka manalar kazanan gramere ait incelikl~re
tefsirinde işaret etmiştir.
Biz yukanda zikrettiğimiz temaları ana başlıklar altında örnekler vererek izah
edeceğiz:
1- Kelimelerin Manasını Hiçbir Nakle Dayandırmadan Dojtrudan
Kendisinin Yapması
Örnek 1- Bakara suresi 125. ayetin tefsirini yaparken ,,~u..ıı" kelimesinin
lügatta "~~ e.~""''' oldugunu zikreder.21
Örnek 2- "..#I..J ~i ~ U-Jı' ayetinde22 geçen "Ô~,,, kelimesinin
manası ziyade (fazlalık) demektir.23
2- Kelimelerin Manasını Lügatcılar (Filologlar)ın Görüşüne Yer Vererek
izah Etmesi
Örnek 1- ,,~~ u~" ayetinin24 tefsirini yaparken Müeııif " ~i"
kelimesinin önce "~,, menetmek olduğunu zikreder. Sonra Ebu Ubeyde, elKısaı ve el Halil'den yaptığı nakille bu kelimenin manasının "hastalık" olduğunu "
~.;.J4 ~l" ve "..J~~" yani "Hastalık sebebiyle alıkondu, düşman
yüzünden engellendi" misaııeriyle açıklar.2S Yine aynı kelimenin İbn-i Faris'm elMücmefinden yaptı~ı nak.iııe "~.;..J4~ ..J ..J.-l'-ıı ~I" yani "Düşman
sebebiyle alıkondu, hastalık yüzünden engellendi" olduğunu, İbn-i Arabı'nin ilk
görOşü tercih edip "dilcilerin çoğunluğunun bu görüşte olduğunu" ondan nakleder.
Zeceacldan da "bu görüşün dilcilerin hepsinin ortak görlqü" olduğu sözü nakledilir.
Ferra'da bu lafzın ister düşman, sebebiyle, ister hastalık yüzünden olsun haps ve
menetme manasına geldiğini söyler.26 Ebu Aınr ile Şeybani'de Ferra'ya bu görüşte
muvafakat etmiştir.2?
2 i Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, Kahire, 1979, s. 26.

22Bakara 158.

23Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s. 3 ı.
24Bakara 196.

25Ebu Ubeyde Mamar b. el-Musenna, Mecdzu'l-Kur'an, i. 69 Mısır, 1954.

26el-Ferr§, Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad (ö.207) Meanii'l-Kur 'an, i. i 17, Kahire, 1955.

27S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s. 61, 62.

-48- c Eren; Türk Dostu BbQpa! Emjrj Sıddık Haşan Han'ıp Arap Dili ye Edebiyatındaki Yeri
3- Kelimelerin Manasını Başka Ayetlerle İzab Etmesi
Örnek 1- "u-=ıL...4&ı1 ~ ~ ı"ı....i ı:ı-:ı1l1 4:ı1 yıl "Ey iman edenler
öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı,,28 Müellif yukarıdaki ayetin tefsirinde
önce "el-kısas" kelimesinin "o.,)~' "Kassa eserehu" olan izini takip etmek
oldugu, dolayısıyla bunun birisinin yaptlgı şeyin aynısını yapmak oldugunu misal
vererek açıklamış ve verdigi manaya teyid için"~ ~,;~i ~ 1J:i,;U" "O ikisi
izleri üzerine geri döndüler" ayetini29 getirmiştir.3 0
4- Kelimelerin Manasını Hadise Dayanarak İzab Etmesi
Örnek 1- Müellif "~' ~ A.lı ~" "Allah sizin için kolaylık ister, zorluk
istemez" ayetinde31 geçen "~,,, kelimesinin manası " içinde zorluk olmayan,
kolaylık" olup, Resululiab (s.a.s); "IJ,.>il..:i 'i J iJ~ IJ~.'i J i~"
kolaylaştırzmz, zor!aştırmayznız, müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz" hadisini sabih isnatla
nekletmiştir. 32
Örnek 2- "A.lı ~ ~ ~~ IjL I~i ~LLL ~ l:f" ayetinde33
" ~.,>-W:ı " yeryüzünde yürümek , sefere çıkmaktır. "Fi" harfi ceri ile
kullanılmazsa" yj0i4 "kelimesi kaza-ı hacet için dışarı çıkmak manasına gelir.
Resululiab (s.a.s) "~.;.ll [...ıJrı.:ı 'i" "iki kişi beraber kaza-ı hacet için çıkmasınıar"
buyurmuştur.34
5- Kelimelerin Manasını Şiire Dayanarak izah Etmesi
Örnek ı- "I.l.ı.ııa. lı],; J I~ ~ UJj;i i" "Onlardan hem içki hem de güzel
rzzıklar edinirsiniz" ayetinin35 tefsirini yaparken müellif, "I~" kelimesinin içki
olduğunu, lügat ehlinin bu görüşte birleştiğini, sadece Ebu Ubeyde'nin bu kelimeyi
28Bakara 178.

29Kehf64.

30Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 36.

31Bakara 185.

32Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., 43.

33Nisa 94.

34Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 255; el-Berhanrori Alauddin Ali el-Muttak:i b.

Husameddin el-Hindi, Kenzu'l-Ummalfi Süneni'l-Akviil ve'l-Efal, iX. 352, Beyrut, 1985.
35Nah167.
-AAı.o...ı.ıÜ... ILlOIllCAkiI,l'.YllJ3tu;A:uc,&3ŞlllhlL[wWIilJ311il3utl ... E""DllI.Ist .... it... üs ... ... ... ÜuDeiI.J[g"'isi ..... SZllM~Y!... ... 2"'O...JE rz""-'lluruLJ&.U,wLl2"'Q...
02 -=-49­
"tad, zevk" olarak kullandığına işaret eder,36 Ve cumhur eh/-i lugatm görüşünün
sıhhatine delil olarak aşağıdaki ayeti naklederek f+:.;J. Y.AI ~ J y~1 ~
.>S-3 J,;.JbJ1 ~ [,;.Jı. :ıı burada da" ~"kelimesinin içki olarak
kullanıldığını söyler.37 Bunun yanısıra Ebu Ubeyde'nin görüşünü destekleyen ~
'..JS-.ıı ,-»*~I "":I-:P beyitini de naklederek burada aynı kelimenin tad olarak geldiğini
istişhaden kullanır. Bütün bunlara takiben Zeccac'ın ve genellerne yaparak ehl-i
tefsirinde bu kelimenin manasının "içki" olduğunu söylediklerini, İbn-u Cerir'in ise
Ebu Ubeyde'yi desteklediğini belirtir.38
6- Kelimelerin İzahını Cümlede Kullanarak Yapması
Örnek 1- ".ııı ..»i:- ~ J,Aıl La.1" Allahtan başkası adına (kesileni de haram kıldı)
ayetinde39 "JAI" kelimesi "sesin yükseltilmesi"dir.
~,J0'4~..) ıSll~ JAI JU:ıyani "sesini yükseltti" denir.40
Örnek 2- "U'iLw:ıiJI ~ ~" ayetinde41 geçen "U'iL.wıiıI" kelimesininin
·1 ­
"ojol ı.Jo'Io!" dan "izini takip etti" olduğu, dolayısıyla bunun birinin yaptığı şeyin
aynısını yapmak olduğunu açıklayan müellif verdiği manaya teyid için "o ikisi izler
üzerine geri döndüler" ayetini42 getirmiştir,43
SARF VE NAHİv YÖNÜ
Sarf ve nahiv bilgileri Arap gramerinin iki önemli böıumıeridir. Bunlardan
ilki yani sarf- u~l istenilen manayı elde etmek için kelimenin aldığı şekillerden
bahseden bilgi dalıdır, Veya manevı veya ıarzı bir gayeyle, kelimenin yapısından
bahseden ilim. Başka bir tarifi de şöyledir: Kelimenin; istenilen manliya göre, çeşitli
şekillere; çevrilmesinden bahseden ilim. Kısaca şekil bilgisi.44 İkincisi yani nahiv­
~ kelimelerin cümle içindeki vazifelerini ve bu vazifelere göre sonlarının aldığı
durumu i'rab -yl~~1 öğreten bilgi dalıdır. Nahiv Kelimelerin birbirine rabt ve
36Ebu Ubeyde, ag.e. 11363.

37S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a,g.e., s, 431.

38S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a,g.e., s, 431.

39ı3akara 173.

40S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s, 34,

41Bakara 178,

42Kehf 64,

43 Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., 36,

44 Eren Cüneyt, Kur 'an Ilimleri ve Tefsir Istılahları, Erzurum, 2001, s. 91.

-50- ç Erep; TÜrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap Hap'IQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine müteallik olan kaideleri içine alan ilimdir. Lügat manası
yol, cihet demektir. Çünkü Arap dilinin usulüne ulaştıran bir ilimdir.45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı üzere arapça indirilmiş olan Kur'an'ı
Kerim'in46 anlaşılması ve tefsiri için sarf ve nahiv bilgilerinin çok büyük rolü
vardır. "Çünkü kelime ve cümlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanak/arı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır. Fail mefu/den, mübteda haberden, bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir.,,47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere önem venniş, ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara göre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir. MüelIif bunun yanı sıra bir ayetin ira'bı ile ilgili farklı görüşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur. Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve örneklerle
inceleyecegiz. Bu başlıklar kısaca;
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Örnekler
a- Bazı Kelimelerin Mü/ret ve Çoğullarını Vermesi
Örnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158. ayetin tefsirini yaparken "ô,J..,>..JI"
kelimesinin aslının lügatta "IS,J.;--J! ô..l..:ıı.I,JII "1s.,J..>-JI" nın müfredi oldugunu
söylerken48 yine aynı ayette geçen "..,>ila...:Jl ıı kelimesinin "Ô~" nin cem'isi
oldugunu beIirtir.49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida, Mevsuatun Lugavi>yetun Hadisetun; Beyrut, 1960, 5/4 19. el-Cürcani
nahv hakkında: "Bir takım kaidelerle i'rab, bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda
terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asıl/ar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve
fesadının bilindiği şeydir" der. Bir başka tarifte kelimelerin cümle içindeki vazife/erini
ve bu vazifelere göre sonlarının aldığı durumu (İrab) öğreten bilgi dalıdır. Bu durumlar
dört bölümden oluşur; a) Raf ( "U" sesi verir.) : Nominatif, mücerred (racul-un) ve
muzari merfu (yaktul-u) gibi. b) Carr (HI" sesi verir.) Genetif(raeul-in) gibi. c) Nasb
("A" sesi verir.) Akkuzatif (racul-an, muzari mensub (yaktul-a) gibi. d) Cazın (Sesli
harfin olmayışı): muzari macrum (yaktul) gibi. Nahv bilgisi bu görevi yanı sıra cümle
içinde kelimelerin görevlerinden ve bu kelimelerle Arapça'ya uygun bir şekilde cümleler
kurmakla da i1gilenir.
46Yiisuf2.
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h.773), Mukaddime, M. E. Basımevi, İstanbul, 1986,
s. 173-174.
48Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., 30.
49A.g.e. 30.
-llIA.....IJ,L"i.L...TuUur... ... kiu.>'aııtu:A r.. ış;ı,ıtıur.... mLlLıl... l.urı... E ... n ..... ştjw·t...... ... llşOuOe.... Wıo.ıi;uşi.....S ... ... ıu.)'I ı ... O .....E ...rz ....... uruuwm ....ı"'OUlO.. ı -=-.51­
Örnek 3- ,,~~ı ~,J" ayetinde50 geçen "~,, kelimesi "~,, nin
cem'idir.5l
b- Bazı Fiillerin MaZi, Muzari ve Mastarını Vermesi
Örnek 1- ,,~ ~ ~~4 l,;JJ:i ~ ,J" ayetinde52 "~l" kelimesi" c4ı.
~,J .sı. .J ~ ~.. den masdardır.53
Örnek 2- "UlS U:fS~1 l,;tU,J" ayetindeki54 "UlS" hal durumunda
mastardır. Manası hep beraberdir.55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Örnek 1- Yukarıda zikri geçen aynı örnekte "~,, kelimesinin vezııi "tld"
vezııinden gelmektedir.56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Örnekler
a- İ'rabla ilgili İzahları
Örnek 1- ~ UJ~4-&1' ,J J~l ~,J .;:i;- D7l-~1 u-e UJ~W 'l~ ~
~i ,J MJı"..4 iiıı J:ı.ıı....a
"Müminlerden özürsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz. Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan üstün kılmıştır." Müellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95. ayetinin tefsirinde ,,~ ~,Ji .;:i;-" "Özür sahibi olmaksızın" tabirindeki
"JP" edatının irab bakımından üç hareketle okunabileceğini işaret etmiştir.
a) Merfu okunması durumunda "UJ~uıı" kelimesinin sıfatı olup, buna göre
manası "Özür sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz."
şeklindedir. Ehl-i Kufe, Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır.
5ÜNisa23.

51Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Mertim, a.g.e., 188.

52Bakara 95.

53S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Mertim, a.g.e., 56.

54Tevbe 36.

55S ı ddık Hasan Han, Neylu 'l-Mertim, a.g.e.,s. 406.

56S ı ddık Hasan Han, Neylu 'l-Mertim, a.g.e., s. 402.

-52- c. Eren- Türk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Ban'ın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda, ayette geçen "mürninler" kelimesinin sıfatı
olup, Ebu Hay've bu şekilde okumuştur.
c) Mensub okunması durumunda ise, iki izah bulunmaktadır. Birincisi,
oturanlar veya müminlerden57 müstesna olmasıdır. Buna göre mana, "özrü
bulunmayanlar hariç, oturanlar veya müminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz" şeklindedir. İkincisi ise, halolarak mensub oldugundan manası
"sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz" şeklindedir. 58
Burada müellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide açıkladığını gönnekteyiz.
Örnek 2- JJ:iLj wL ~L~ ~, ~ ,.sJ,w wl ~,Ji wl.lwı ,sı..~ 'J J
Yani "Mescid-i Haram'a girmenizi önledikleri için bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavüze sevketmesin,,59 Müellif bu ayeti tefsir ederken aynen şöyle
der: ,.sJ~ wl "derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası,"Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin" olurken60 Ebu Omer, ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeyde'nin de seçimi olan ÜL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası, Şayet sizi Mescid-i Haram'dan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin" şeklinde değişiyor. 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor.
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı. Örnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken içinde geçen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır. Yine Muzzemmil suresi 2.3.4. ayetlerin tefsirinde;
57Müellif jJi> edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı "U,,»W" oturanlar
ve "~.;..ıı ().A" "müminier" ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir. Oysa doğrusu" U,,»W
~.;..ıı ().A" "müminierden (evlerinde oturanlar"ı birbirinden ayrılmaz bir bütün olarak
ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun "~.;..ıı ().A U,,»W" kelimesinden
müstesna olması gerekirdi.
58S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 258.
59Maide 2.

60Mekki b. Ebi Talib. a.g.e. i. 405.

61S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 290; Ebu Ubeyde a.g.e. i. 197.

.....ı:ıA ......... 0..... T.lJO ... r.... kla,ı·yJl'at ... A:ıı.ırUla... stı ... r...... ma... ... lawrıuE""n stlLitUlüwsO .... D""c ... r.. gi~siwS"'auy ...... 1 20 E .......... rz""u..Llru ...
mILoill20uO!.6l2 -=-.53­
"Geceyi tamamen deği/de, yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya faz/asını yatmadan
(ibaret/e) geçir ve Kur'tin'ı tane tane oku" Müellif bu ayette geçen "~,, ve "~,,
zamirlerinin "ü..4ll1 ~ ~i ~L" yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
görüşün çok uzak: oldğunu beyanla her iki zamirin "~,, a ait olması gerektiğini
savunmuştur.62
c- İstisna/ara İşaret Etmesi
"Baba/arınız/a evlenmiş o/an kadınlarla evlenmeyiniz. Ancak daha önce geçen/er
müstesna... " ayetindeki63 "uı..... Ji L. 'il"kelimesi istisna-i munkatıdır.64
Örnek 2- "Il-lil.ııl 'il lALl+iS La" ayetindeki 65 "1l-a:41 'il" kelimesi istina-i
munkatıdır. 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Örnek 1- "ı.:.ıu.....,. Il-~ J 6Jl.a.,. JL.aJ'i .,J J" ayetinde67 geçen "'i.,J"nın
cevabı mahzuftur. Takdiri ".:ııı (Jj'i" dir. 68
Örnek 2- "ı.ı.......:ı., w-ı1.l.U I.,J; J" "insanlara güzel söyleyin" ayetindeki69 "
ı.ı.......:ı.,,, kelimesinden önce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri, "ı.ı.......:ı., 'i"i ~ 1.,J"iı'
onlara güzel söz söyleyin" dir.?O
e- Cüm/ede Bu/unan Bazı Öge/er Üzerinde Durması
1- Mübteda ve Habere İşaret Etmesi
Örnek l-"~ ~~" cümlesindeki7l "~" kelimesi mübleda, " w.­
~" ise haberdir.72
62Sıddık Hasan Han, Ney/u '/-Mertim, a.g.e., s. 550.

63Nisa22.

64Sıddık Hasan Han, Ney/u '/-Mertim, a.g.e., s. 181.

65Hadid 27.

66S ı ddık Hasan Han, Ney/u '/-Meriim, a.g.e., s. 512.

67petih 25.

68S ıddık Hasan Han, Ney/u '/-Meriim, a.g.e., s. 504.

69Bak.ara 83.

70S ı ddık Hasan Han, Ney/u '/-Mertim, a.g.e., s. 18

-54- c. Erep- Türk Dostu BbQpa! Emirj Sıddık Hasan Han'ın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Örnek 2- "l.&i.i ~ y..,>JI ~i 6J,,)~ ~ ~~i J ~l..;ıi" "Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz,,73
MüeIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde "o-U,t L..ı J UJ,;~~" la terlrüne've ondan
sonrakiler için haber, "y,;JI" kelimesinin de "H-:!l" kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir.74
2. İstifhamlara İşaret Etmesi
Örnek 1- ".llı J"....ıı,; ~ J.llı ~ ~ up~ 6J.S:I~" "Müşriklerin
Allah ve Rasulu yanında nasıl sözleşmesi olabilir ?,,75 Müellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde "U:ı-S" soru edatı için inkarı tezammun eden şaşkınlık, hayret istifhamı
demiştir.76
Örnek 2- MüeIlif"'4i Jüi ~i~i ~L ~ ~~" "ayettindekin onlardan
sadır olan sual, sual-i inkaridir der.78
3- Zarflara işareti
Örnek 1- "1J;ı üLa ~ ~i ~ J,..a:i ~ J" "onlardan ölen hiçbirine asla namaz
kılma" 79 Ayetteki "J;ıl" kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır. 80
Örnek 2- ,,~.,ı, (>.po ü.,....ıı ~~l ~ Ijl" ayetinde81 "~.,ıı~"
kelimesi ~ veya "ü.j.JI" in zarfıdır. 82 Veya birinci zarftan bedeldir.
4- Atıf/ara işareti
Örnek 1- "~':iı Ô:H i~ oL J" "İki kız kardeşi beraber almakda" ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup, manası "iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5.
72Sl ddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s. ZOZ.

73Nisa 11

74 Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s. 169.

75Tevbe 7.
76S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s. 397.

77BakaraZ17.

78Sı ddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s. 78.

79Tevbe 84.

80S ıdd1k Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s. 416.

81Maide 106.

8ZS ı ddık Hasan Han, Neylu 'l-Meram, a.g.e., s. 348.

....aA... , JLI."J. ... Tuüı.ı:r.llolkjıı.ylllltJ,Aur~aşutıı.ı:rwIDIlIIIIllIlllrı....ı;E:..ıınloıJştjw·t.lliüşuUuD.ııea;J:gı;.ıiA.lsi ..... S:l.lllıı.YlL,,2lı1l0i.,.Eı:.Irzı;.ı.ıı.uruUWIDL,,2ııı.Ou,ıO .. 2 ..;:.-,55­
size haram kılındı" olacaktır, Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır.84
Örnek 2- ",WI Do- ü~ .J" ayeti85 bir önceki ayette zikri geçen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur,86
5- Hallere İşareti
Örnek 1- "ül.l....oı.ll ~~ (.).4 ~L.:ı1 ü.11.. ı......J" ayetindeki87 " ~~ (.).4
üu...,;.-ıı" cümlesi hal üzere mahal1en mensubtur,88
Örnek 2- "ULS U;S.;-ıiJ1 l."tiLi.J" ayetindeki89 "ULS" kelimesi hal
durumunda masdardır,90
Örnek 3- "~.ıJI (.).4~ ~I.J" ayeti91 (cümle olarak haldir,) Yani
onların hal-i kevninin, aglamış olmalarıdır. 92 Ve yine aynı ayetin devamında "ü~"
kelimesi de hal veya masdar üzerine mensub olmuştur,93
7- Bedellere İşareti
Örnek i - ,,~ ~ ~i .JI ~" ayetinde94 geçen "~,, kelimesi ,,~,
den bedelolup manası: "gecenin ya yarısını, ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geçir." demektir,95
Örnek 2- "4.+Ji ~ oL.ıı.i ~ U..J " ayetinde 96 geçen ,,~, kelimesi "~T"
kelimesinin bedelidir.97
83Nisa23.

84Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Merlim, a.ge" s. 191.

85Nisa24,

86Sı ddık Hasan Han, Neylu 'l-Merlim, a.ge., s. 195.

87Nisa 25.

88S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Merlim, a.g.e., s. 201.

89Tevbe 36.

90S ı ddık Hasan Han, Neylu'l-Meram, a,g.e., s.406.

91 Tevbe 92.

92S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Merlim, a.g.e" s. 4 i 8.

93S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Merlim, a.g.e., s. 418.

94Müzzemmil3.

95Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Merlim, a.g.e., s. 550.

96Bakara 283.

-56- ç Eren; TÜrk Dostu Bbopa! Emjri Sıddık Hasan Han'ıp Arap Dm yı: Edebiyatındaki Yeri
Örnek 3- ,,~Jl:J 1"1~1 ~i us:- ~~" ayetinde98 Sıbeveyh'e göre
bedel-i iştimal vardır.99
8- Sıfatlara İşareti
Örnek }- "~O"u.u 1.".ı."i.J" "İnsanlara güzel söyleyin"} 00 ayetindeki "
~" kelimesi kendinden de önce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır. i Oi Takdiri," 'i.J
i..lwa. " onlara güzel söz söyleyin" demektir
Örnek 2- ,,~ı J.J.i"~ US DU" ayetindeki lO2 "J.Ji" ""I..ı.ıı.,j" kelimesinin
sıfatı} 03 veya" DI.S." nin ikinci haberidir.
Örnek 3- "1.J.;.iS W U.J.;.i$:i .JII.JJ.J" ayetinde lO4 geçen "W" daki "kef'
hazfoıunmuş bir masdarın na'tıdır. Takdiri; "Onların küfürleri gibi küfürle"
demektir.} 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
"O"UJI CJ.:H I~.J I~.J I~ Di" ayeti}06 bir önceki "~'L.J'J"
kelimesine atfı beyandır. 107
10- Temyizlere İşareti
Örnek 1- "~~ y..;-i11""+:!1 U.J..)J..:j 'i ~.JLl.ııI.J ~yi" "Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz."
ayetindeki108 ..tA.i,j.. kelimesi temyizdir. Manası; "Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 146.

98Bakara 218.

99 Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 78.

lOOBakara 83.

101S ı ddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 18.

I02Nisa ll.

103SlddıkHasanHan,Neylu'I-Meriim, a.g.e., s. 163.

104Nisa 89.

10S Sıdd1k Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 248.

106Bakara 224.

107S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 90.

108Nisa ll.

-<ıA ......ııÜ...... TLJUlıır:akl~·Y.l&latuAı..ır:;ııa~st.uırJllwlııaJlllall.JrıuE;.ınu.stwitLIIUousÜuDlZlea.rgı;ıi~şi....lS:Ha~YLI 2''l.Qı....E.ı:.rzu.ıı.II.ı:ırıuıwıı..200100ııu,2 ...;.-57­
eden salih evlad" sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme, sizin için dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz."109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
örnek 1- "~I~ J lu J ~ lu ,~l..sıI~ u-a:i L...J I~."i:i "l J"
Yani;"Dillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında, "bu helaldir, bu haramdır
demeyin" ayetindeki II O l.t burada ma-i masdariyyedir.lll
Örnek 2- Bakara 236 daki "u-~ ~ l.t" ayetinde geçen "l.t"
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir. 112
12- ismu'l Mevsu/e işareti
Örnek l-"~ ~ ~i Ldı' ayetindeki,II3 "l.t" buradamevsüledir.1l4
örnek 2- "~i u".4j l..l1.jJ."i:i "l J " ayetindeki1l5 (I...) nın mevsue
olması da caizdir. II6
13- Şart/ara işareti
örnek 1- "U-~i u-jiU ~ ~ {"j.j ",I W" ayetindeki1l7 mevso.le olan
"l.t" aynı zamanda şartiyye manasına da havidir. lIS
Örnek 2- ,,~u-i ~..J1Z DU" ayetindeki11 9 "DI" çoğunluğa göre
şartiyyedir. 120
109S ı ddık Hasan Han, Neylu 'I-Mercim, a.g.e., s. 169.

l1~ahı 116.

111 Sıddık Hasan Han, Neylu 'I-Mercim, a.g.e., s. 435.

11 2 S l ddık Hasan Han, Neylu 'l-Mercim, a.g.e., s. 121.

113Nisa24.

114Sıddık Hasan Han, Neylu 'l-Mercim, a.g.e.. s. 198.

115Nah1116.

116S ıddık Hasan Han, Neylu 'I-Merrim, a.g.e., s. 436.

117Nisli24.

118Sl ddık Hasan Han, Neylu'l-Merdm, a.g.e., s. 198.

11~isa59.
120S ıddık Hasan Han, Neylu 'I-Meriim, a.g.e., s. 241.

-58- ç, Eren· TOrk Dostu Bbopa! Emjrj Sıddık Basan Ban'ıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Örnek 1- "i~ t+"~ .&:ııl'I.;.=JI ~i 1,J;lJi:ı')li" ayetindeki l21
.&i kelimesi t+"~ kelimesine muzafiır, 122
15- Zaidlere İşareti
Örnek 1- "~I U-II ~~4 l.,ıti 'i .,J.ııı ~ u-i l."ıi.il.,J" "Allah yolunda
in/ak ediniz. Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ,"123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken; " .ııı d~ ~ ~ı "~.,J ö.ulj" "~~4" ~.",i u-i .1+11 .,J
ıS..H" diyerek "~~4" lafzında ki ".1+11" be'nin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur. 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
",.s."tUl! ~ ~.ııı .W.".ı.,J" ayetindeki 125 geçen ",.s."tlil! "da"
• WL" takibiyedir,126
16- Min el-Beydniyye
".wı u.- ,.sı l.:ol~ ı..." ayetindeki 127 "min" bir kavle göre beyaniyyedir. 128
SONUÇ
Sıddık Hasan Han (1248/1832-1307/1890) yılları arasında Hindistan'da
yaşamıştır, Yaşadıgı dönem Hindistandaki sosyal çalkantıların doruga ulaştıgı bir
dönem olup İngiliz işgaline karşı müslümanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları günlere rastgelir. Sıddık Hasan Han'ın yaşadıgı dönem Şah Veliyul1ah
Dehlevi'nin başlatıp önderlik ettigi daha sonra çocuklarının sürdtlrdügü ilmi
hareketin devamı olarak görülebilir. Bu dönemde daha çok Kur'an ve hadis ilminin
revaç buldugu Kur'an'ın önce Farsça ile Urduca'ya tercümeleri ardından çeşitli
tefsirlerinin te'lif edildigi görülmektedir,
121Tevbe 28.
122S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s. 401.

123Bakara 195.

124S lddık Hasan Han, Neylu 'l-Merıım, a.g.e., s. 56.

125Nisa 90.
126S lddık Hasan Han, Neylu 'l-Meriim, a.g.e., s.250.

127Nis& 3.

128S ıddık Hasan Han, Neylu 'l-Merıım, a.g.e., s. 153.

......:lA .....ı.ıi'J...TLJÜlLlf... ... klı,ı"r.ilJltuAı.ıflısŞtıufJlJIDLilallllaJ.jrıuE .... Oııı.dwjt...... llş;UüLJPILICiiLf51&iIOllŞi .... S;u3ı.ıy..... ' 21iı10ı....ı;"Erzu..ııuLJrUIUlIDIl..24:l0,uıOiil,2 -=-,59­
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının çeşitliliği çok zengindir.
İslamın her sahasında 74'ü Arapça, 45'i Farsça ve 103'ü Urduca olmak üzere 222
adet eser yazmış olup, bunların içerisinde 25 adeti henüz neşredilmemiştir. Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
büyük dirayet ve düşünce örneği göstermemiştir. eserleri içerisinde Türkçe'ye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup, bu eser "Mezhep/erin Doğuşu" adlı
kitap içinde yayınlanmıştır.
Sıddık Hasan Han'ın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim dünyasına ve özellikle Arap Edebiyatına katkı adına
büyük önem arz etmektedir. Sıddık Hasan Han'da bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile te'lif ettiği yüzlerce eseriyle ortaya koymuştur. Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
göre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir. Bunun yanı sıra bir ayetin ira'bı ile ilgili farklı görüşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur.
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin müfret ve cemilerini vermiş,
bazen bazı fiillerin mazi, muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir. Nahv ilmiyle ilgili olarak; irabla ilgili izahıara girmiş,
zamirlerin merciine işaret etmiş, istisnalara işaret etmiş, hazifiere işaret etmiş,
cümlede bulunan bazı gramer ögeleri üzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
örneklendirmiştir. Bunlardan bazıları: mübteda ve habere işaret etmesi, istifhamlara
işaret etmesi, zarflara işareti, atıflara işareti, hallere işareti, bedellere işareti, sıfatlara
işareti, atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir.
ABSTRACT
In this study, Bhopal Emeer and commentator on the Qur'an
Sıddık Hasan Khan's historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed.