Özet
Şeyhülislâm Molla Hüsrev (ö. 885/1480), daha çok fıkıh ve usûl-i fıkıh alanlarındaki
eserleriyle tanınmıştır. Ancak onun tefsir başta olmak üzere, kelâm,
mantık ve belâgat ilimlerine dair çalışmaları da vardır. Molla Hüsrev’in belâgat
ilimlerine dair çalışmalarının en hacimlisi ve en çok tanınmışı, Hâşiye ale’lMutavvel
adlı eseridir. Makalede önce Molla Hüsrev’in belâgate dair olan diğer
eserleri kısaca tanıtılacak, ardından Hâşiye ale’l-Mutavvel; adı, Molla Hüsrev’e
âidiyeti, nüshaları, başı ve sonu, yazılış tarihi ve sebebi, muhtevâsı, kaynakları,
metod ve üslûbu gibi çeşitli açılardan tahlil edilecektir.
Anahtar Kelimeler: Molla Hüsrev, Teftazani, Kazvini, Sekkaki, Belagat, Mutavvel,
Nakdü’l-Efkâr.
shAyKh Al-islAM MollA hUsrAV’s booKs on rheToriC AnD his
HâSHeya ala’l-Mutavval
AbsTrACT
Shaykh al-Islam Molla Husrav (d. 885/1480) was known his works on Islamic
Law/fıqh and methodology of fıqh. But, he had especially on tafsir and on kalam,
logic and rhetoric. His best known book on rhetoric is Hâshaye ala’l-Mutavval.
In this study briefly, we will explain the Molla Husrav’s books on rhetoric
at first. Than we will analyse his magnum opus Hâshaye ala’l-Mutavval on
aspect of state of belonging to him, its copies, the beginning of and ending of it,
time and reason of writing, contents, sources, method and style of it.
Keywords: Molla Husrav, Taftazani, Kazvini, Sakkaki, Rhetoric, Mutavval,
Nakdu’l-Afkar.
gİrİŞ
Fatih Sultan Mehmed’in “zamanın Ebû Hanîfesi” diyerek vezirlerine karşı kendisiyle
iftihar ettiği Şeyhülislâm Molla Hüsrev (ö. 885/1480), daha çok fıkıh ve
usûl-i fıkıh alanlarındaki eserleriyle tanınmıştır. Ancak onun tefsir başta olmak
üzere, kelâm, mantık ve belâgat ilimlerine1 dair çalışmaları da vardır.
* Bu makale, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ve Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından, 18-
20 Kasım 2011 tarihlerinde, Bursa’da düzenlenen Uluslarası Molla Hüsrev Sempozyumu’nda, “Molla
Hüsrev’in Belâgat İlimlerine Dair Hâşiye ale’l-Mutavvel Adlı Eseri” başlığıyla sunduğumuz tebliğin
makaleleşmiş hâlidir. ** Yrd. Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı. e-mail:
(musaalak@gmail.com)
1 Sempozyum için gönderdiğimiz tebliğ özetinde, bazı kütüphane kayıtları (Atıf Efendi-2823, vr. 116b-
119b) ve araştırma eserlerinde (Mesela: Ferhat Koca, Molla Hüsrev, Ankara: Türkiye Diyanet vakfı
Yayınları, 2008, s. 73) Molla Hüsrev’e Risale fi’l-Vaz‘ adında bir eser nisbet edilmesine dayanarak,
onun vaz‘ ilmine dair de eserinin bulunduğunu söylemiştik. Ancak zikredilen nüshayı incelediğimizde,
onun yine Molla Hüsrev’e ait olan Risâle fi’l-Velâ adlı eser olduğunu gördük. İlgili yerlerde
başka bir nüsha gösterilmediğinden, sonuç itibariyle, Molla Hüsrev’in vaz‘ ilmine dair müstakil
bir çalışmasının bulunmadığını söyleyebiliriz. (Risale fi’l-Velâ’nın tahlil ve tahkiki için bkz. Ahmet
Ali Korkmaz, Molla Hüsrev’in ‘Velâ’ Hakkındaki Görüşleri ve Bu Konuda Osmanlı Âlimleri Arasında
Yapılan Tartışmalar (Velâ Risaleleri Çerçevesinde), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009; Hasan özer, “Molla Hüsrev’in er-Risâle fi’l-velâ’sı,
Molla Gürânî’nin Reddiyesi ve Molla Hüsrev’in Cevabı: Tahkikli Neşir”, İslâm Araştırmaları Dergisi,
İstanbul: 2010, sayı: 24, s. 173-207).
İslâmî İlimler Dergisi, Yıl 6, Cilt 6, Sayı 2, Güz 2011 (95-134) 95
96 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Molla Hüsrev’in belâgat ilimlerine dair çalışmalarının en hacimlisi ve en çok
tanınmışı, Hâşiye ale’l-Mutavvel adlı eseridir. Bu eser, Kazvînî (ö. 739/1338)2 tarafından
Sekkâkî’ye (ö. 626/1229)3 ait Miftâhu’l-‘Ulûm4 adlı eserin belâgat ilimlerine
dair olan üçüncü kısmı özetlenerek meydana getirilen Telhîsu’l-Miftâh5 adlı metne
Teftâzânî’nin (ö. 792/1390)6 yazdığı iki şerhten uzunu olan Mutavvel7 üzerine yapılmış
bir hâşiye çalışmasıdır. Molla Hüsrev’in Mutavvel’i bizzat Teftâzânî’nin önde
gelen öğrencilerinden olan Burhâneddîn Haydar el-Herevî’den (ö. 821-830/1418-
1426 arası)8 okumuş olması, onun hâşiyesine ayrı bir önem kazandırmaktadır.
Makalemizde önce Molla Hüsrev’in belâgate dair olan diğer eserlerini kısaca
tanıtacak, ardından Hâşiye ale’l-Mutavvel’i; adı, Molla Hüsrev’e âidiyeti, başı ve
sonu, yazılış tarihi ve sebebi, muhtevâsı, nüshaları, kaynakları, metod ve üslûbu
gibi çeşitli açılardan tahlil etmeye çalışacağız.
2 Kazvînî: Ebü’l-Me‘âlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. ömer b. Ahmed el-Kazvînî
eş-Şâfiî (ö. 739/1338). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Hayruddîn ez-Ziriklî, el-A‘lâm
Kāmûsü Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ’ mine’l-Arab ve’l-Müsta‘ribîn ve’l-Müsteşrikîn (A‘lâm), 15.
baskı, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002, vI, 192; ömer Rızâ Kehhâle, Mu‘cemü’l-Müellifîn Terâcimu
Musannifî’l-Kütübi’l-‘Arabiyye (Mu‘cem), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ty., III, 396-397; Mehmet Yalar,
el-Hatîb el-Kazvînî ve Belâgat İlmindeki Yeri (el-Hatîb el-Kazvînî), Basılmamış Doktora Tezi, Bursa:
Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997, s. 8-35; İsmail Durmuş, “Kazvînî, Hatîb”, Türkiye
Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXv, 156-157; Kazvînî, Telhîsu’l-Miftâh (Telhîs), (nşr. Yâsîn
el-Eyyûbî), Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1428/2008, s. 10-21 (neşredenin girişi).
3 sekkâkî: Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr b. Muhammed b. Alî el-Hârizmî es-Sekkâkî
(ö. 626/1229). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, vIII, 222; Kehhâle,
Mu‘cem, Iv, 148-149; İsmail Durmuş, “Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb”, DİA, XXXvI, 332-334; Musa Alak,
Kemalpaşazâde’nin Şerhu Tağyîri’l-Miftâh Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili (Kemalpaşazâde), Basılmamış
Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009, s. 5-101.
4 Sarf, nahiv, belâgat (meânî ve beyân), mantık, arûz ve kâfiye ilimlerine dair bir eserdir. Tanıtımı ve
üzerine yapılan çalışmalar hakkında bkz. Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn
(Keşf), (nşr. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Muallim Rifat), İstanbul: Maarif Matbaası, 1360-1362/1941-
1943, II, 1762-1768; Carl Brockelmann, Târîhu’l-Edebi’l-‘Arabî (Târîh), (Arapça’ya çev. es-Seyyid
Ya’kûb Bekr - Ramazan Abdüttevvâb), Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmmetü li’l-Kitâb, 1993, III,
250-268; Habeşî, Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiu’ş-Şurûh ve’l-Havâşî (Câmi‘), Ebû Zabî:
el-Mecmau’s-Sekâfî, 2004, III, 1770-1778; Mehmet Sami Benli, “Miftâhu’l-Ulûm”, DİA, XXX, 20-21;
Alak, Kemalpaşazâde, s. 35-101.
5 Miftâhu’l-ulûm’un belâgate (meânî ve beyân) dair olan üçüncü kısmının ihtisârıdır. Medreselerin ders
kitaplarından olduğu için yüzlerce yazma nüshası mevcuttur. İlk defa Kalküta’da 1813’te basılan eserin
daha sonra da çeşitli neşirleri yapılmış (İstanbul 1260, 1275, 1280; Kahire 1297, 1303, 1304, 1306,
1310, 1323, 1324; nşr. Abdurrahman el-Berkûkî, Kahire 1322, 1332; Beyrut 1302; Delhi 1305/1885;
Kum 1363); üzerinde şerh, hâşiye, ta‘lîk, ihtisâr, nazma çekme, şevâhid, tercüme şeklinde çok sayıda
çalışma gerçekleştirilmiştir. Bkz. İsmail Durmuş, “Kazvînî, Hatîb”, DİA, XXv, 156-157. Bu çalışmaların
listesi için bkz. Kâtib Çelebi, Keşf, I, 473-479; Brockelmann, Târîh, III, 254-268; Habeşî, Câmi‘, I, 622-
643; Yalar, el-Hatîb el-Kazvînî, s. 83-92; Kazvînî, Telhîs, s. 22-33 (neşredenin girişi).
6 Teftâzânî: Sa‘düddîn Mes‘ûd b. ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için
bkz. Ziriklî, A‘lâm, vII, 219; Kehhâle, Mu‘cem, III, 849; Şükrü özen, “Teftâzânî”, DİA, XL, 299-308.
7 Teftâzânî, ferağ kaydında bizzat kendisinin bildirdiğine göre, bu eseri yazmaya Ramazan 742
(Şubat-Mart 1342) Pazartesi günü Cürcâniye’de başlamış, yaklaşık beş buçuk altı yıllık bir çalışma
sonunda 11 Safer 748 (23 Mayıs 1347) Çarşamba günü Herat’ta tamamlamıştır. Bkz. Taftâzânî,
el-Mutavvel Şerhu Telhîsi Miftâhi’l-‘Ulûm (Mutavvel), (nşr. Abdülhamîd Hindâvî), 2. baskı, Beyrut:
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007, s. 741.
8 burhâneddîn haydar el-herevî: Burhâneddîn Haydar b. Muhammed el-Hâfî el-Herevî (ö. 821-
830/1418-1426 arası). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman
b. Ebî Bekr es-Süyûtî, Buğyetü’l-Vu‘ât fî Tabakāti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât (Buğye), (nşr. Muhammed
Ebü’l-Fadl İbrahim), 2. baskı, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979, I, 549; Taşköprîzâde, İsâmuddîn
Ebü’l-Hayr Ahmed b. Mustafa, eş-Şekāiku’n-Nu‘mâniyye fî ‘Ulemâi’d-Devleti’l-‘Osmâniyye (Şekāik),
(nşr. Ahmed Subhi Furat), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1985, s. 59; Mecdî Mehmed Efendi,
Hadâiku’ş-Şekāik (Hadâik), (nşr. Abdülkadir özcan), İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, (Şakaik-ı
Nu’maniye ve Zeyilleri’nin I. Cildi), s. 83.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 97
i- MollA hÜsreV’İn belÂgATe DAİr DİĞer eserlerİ
Kütüphane kayıtlarında ve biyografik / bibliyografik eserlerde, Molla Hüsrev’in,
Hâşiye ale’l-Mutavvel’den başka, belâgate dair dört eseri zikredilmektedir. Bunlardan
ilk ikisinin nüshaları bulunmakla beraber, son ikisinin nüshaları tespit
edilememiştir.
A- NAKDÜ’L-EFKÂR FÎ REDDİ’L-ENZÂR
Aslen Anadolulu olup memleketinde yetiştikten sonra Acem diyarına giden,
orada Teftâzânî ve Seyyid Şerîf Cürcânî (ö. 816/1413)9 gibi âlimlerden ders alan
ve daha sonra Kâhire’ye yerleşen, münâzaracılığı ile meşhur el-Alâ er-rûmî adlı
âlim (ö. 841/1438),10 muhtemelen 835-839 (1431-1435) yılları arasında11 Sultan
II. Murad’a ithâfen bir risâle yazmış; Risâle’nin mukaddimesinde Sultan’ın ilme
ve âlime değer verdiğini, bundan dolayı etrafında, aralarında gerçek âlimler de
bulunmakla beraber, pek çok sahte âlimin toplandığını, gerçeklerle sahtelerin
birbirinden ayrılması için 6 ilme (Tefsir, Hadis, Fıkıh, Usûl-i Fıkıh, Belâgat, Mantık)
dâir 10’ardan toplam 60 soru hazırladığını, bu soruların cevaplarını bilenlerin
gerçek, bilmeyenlerin ise sahte âlim olduğunu belirtmiş ve işi bir meydan okuma
havasına sokmuştur. Risâlenin nüshaları mevcuttur.12 Başı şöyledir:
َ
َ ر
ِ َ بالعدل واإلحسان، وكس
َ َ العالم
َ َط نظام
ب
َ
بسم الل الرحمن الرحيم. الحمد لل الذي ر
ِ ْ امتازت بين
ُ ّ دوان، ... أما بعد: فإن َ فضيلة العلوم
َ َة ِ شوكة ِ أهل ِ البغي والع
ْر
َ و
ِ بالدولة ِ القاهرة س
ُ ُ ، والسلطان
ّ ُ ا اشتهر السلطان األعظم
ًّ ا، ... سلطان مراد خان ... فلم
ُ و
ُ م
ِ سائر ِ الفضائل ً شرفا وس
ِ ِ جوانب ِ األرض ِ والسماوات:
َل َغ ِ ص ُ يت ِ سخاوته إلى جميع
َ
ِ، وب
ِ واإلنعام
ُ ِ ، بكمال الكرم
ّ المعظم
َ َش هَّك َل ِ بشكل ِ هم من أصحاب ِ الجهل ِ والخرافات،
َ ْن ت
َ ِ من أرباب ِ الفضائل ِ والكماالت، وم
هَّ ه
َج
َو
ت
9 seyyid Şerîf Cürcânî: Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî (ö.
816/1413). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A‘lâm, v, 7; Kehhâle, Mu‘cem, II,
515-516; Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerif Cürcânî, İstanbul: İSAv Neşriyatı, 1984; a.mlf., “Cürcânî,
Seyyid Şerif”, DİA, VIII, 134-136.
10 el-Alâ’ er-rûmî: Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali b. Muslihiddîn Musa b. İbrahim er-Rûmî el-Hanefî
(ö. 841/1438). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b.
Abdirrahmân es-Sehâvî, ed-Dav’ü’l-Lâmi‘ li-Ehli’l-Karni’t-Tâsi‘ (Dav’), 1. baskı, Beyrut: Dâru’l-Cîl,
1412/1992, vI, 41-42; Süyûtî, Buğye, II, 208-209; Taşköprîzâde, Şekāik, s. 47; Mecdî, Hadâik,
s. 47. Kaynaklarda Koçhisârî’nin bu zâtla karıştırıldığı ve adının Alâeddîn Ali el-Koçhisârî şeklinde
verildiği görülmektedir (Bkz. Taşköprîzâde, Şekāik, s. 105-106; Mecdî, Hadâik, s. 123-124).
Hâlbuki Koçhisârî’nin adı, Keşfü’r-Rumûz adlı eserinin mukaddimesinde bizzat kendisinin söylediğine
göre, Şemseddin Muhammed b. Ali el-Hisârî’dir ve o da, Molla Hüsrev gibi, Teftâzânî’nin
öğrencisi Burhâneddîn Haydar el-Herevî’nin öğrencisidir (Bkz. Koçhisârî, Keşfü’r-Rumûz ve Fethu
Bâbi’l-Künûz [= Hâşiye alâ Şerhi’l-Miftâh li’t-Teftâzânî], Laleli-2836, vr. 1b; Fatih-4582, zahriye).
Koçhisârî’nin vefât tarihini bilmiyoruz, ancak Keşfü’r-Rumûz’un telifi 828/1425’te tamamlandığına
göre (Bkz. Laleli-2836, vr. 178b) o tarihten sonra vefât etmiş olmalıdır. Bu eserin dikkatli bir şekilde
taranmasıyla Koçhisarî’nin hayatı hakkında başka bilgilerin de elde edilebileceğini umuyoruz.
11 Sehâvî’nin bildirdiğine göre, el-Alâ’ er-Rûmî, o yıllarda Anadolu’ya gelmiştir. Bkz. Sehâvî, Dav’, VI,
42.
12 Görebildiğimiz nüshalar: 1- Risâletü’n-Nikât ve’l-Es’ile, Şehid Ali Paşa-277, vr. 1b-20b (Risâle 6.
faslın 8. bahsiyle bitiyor. Son 2 bahis eksik); 2- Şehid Ali Paşa-44, vr. 0b-2a (Sadece mukaddimesi
var. Devamındaki Molla Sirâceddîn’in risâlesinde el-Alâ’ er-Rûmî’nin soruları aynen iktibas edildiği
için risâlenin devamını istinsâh etmeye ihtiyaç duyulmamış olmalıdır.). Göremediğimiz nüshalar: 1-
Es’ile ale’l-Fünûn, Amasya İl Halk Ktp.-1849, vr. 197b-209b; 2- Es’iletü Alâiddîn er-Rûmî, Topkapı
Emanet Hazinesi-1404, 55 vr. Taşköprîzâde, bu risâlenin, dedesi Hayreddîn Halîl Efendi tarafından
istinsâh edilen nüshasının kendi yanında olduğunu söylüyor. Bkz. Taşköprîzâde, Şekāik, s. 47;
Mecdî, Hadâik, s. 47.
98 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
َ ُ ى الحال ِ ، على هذا المنوال:
ا جر
َ ّ
هَّ ِ ات ... فلم
ِلي
َ
َ ْت ِ عن اآلفات ْ والب
حِرس
ِ إلى المملكة ِ العثمانية ُ
ُ بين
ْ ً قاة َ ، حتى يكون ما به التمييز
ْ َجاة ُ ، وجعلت ِ إلى تلك الحضرة ِ مر
ُز
ُ كتبت ِ هذه الب َ ضاعة ْ الم
َ ِ ها، ومن المسائل
ِ ِ كات غرائب
ّ
َِب ِه َ ين ٌ ، وهي مشتملة من الن
ُ ْشت
َ ِاء ْ الم
ُّ َفه
َ ِعّدِ َ ين، وبين الس
ْ ت
ُس
َ ِاء ْ الم
ُ َلم
ْالع
ِة ِ ، وغير ِ ها من »شرح ِ المفتاح« و»الشرح
ّ
َ ّ ها، من »الكش ِ اف ِ « و»اله ِ داية ِ «، واألحاديث النبوي
عجائب
َ
َ ْن َ قَدر
َ ِ ذكورة، فم
َ ِ عقوالت، وذْك ِ ر االعتراضات ِ على هذه الكتب الم
َ ُضِد ِّي ِ « وغيرهما من الم
ْالع
َ ٍ اب، ...
َ ر
ُه كس
ِ ِ والصواب، وإهَّال ِ : فعْلم
ِ على ك ِ فاية ِ الجواب ِ : فهو من أهل العلم
Bu risâleye karşı önce Molla sirâceddîn13 adlı âlim, Kâşifetü’ş-Şübühâti’lAlâiyye
adlı bir risâle yazmış; el-Alâ er-Rûmî’nin sorularının her birine önce
cevap vermiş, sonra kendisi de ona birtakım karşı sorular yöneltmiştir. Molla
Sirâceddin, bu risâlesini Evâil-i (1-10) Ramazan 839 (19-28 Mart 1436) tarihinde
Sultan II. Murad’ın kütüphanesine hediye etmiştir.14 Bir kısmı Molla Hüsrev’e
nisbet edilmekle beraber bu risâlenin de nüshaları mevcuttur.15 Başı şöyledir:
،ِ
ْ ِر ْ ال َجَد ِل ْ وال ِخ َصام
َ ّدِ َ ي عن طو
هَّع
َ ْن ِ شاء للت
َ هَّف َق م
بسم الل الرحمن الرحيم. الحمد لل الذي و
ُ َج َالٌة
ّ ُ ا بعد: فهذه ع
ِ، ... أم
ِ واإلفحام
ِة ِ على األقران باإللزام
َ
ح ّبِ ْ الَغَلب
َ ِذ َيلِة ُ
َ هم عن ر
َ ُ نُفوس
هَّر
َوطه
ْ َالَنا
َو
َ ِ احِث َ ين، م
ُ ب
َ ُة ْ الم
َ ِاظِر َ ين ُ ، وق ْدو
ُ ن
ِ ُد ْ الم
ّ
َ ي
َها س
ْن َشأ
َ
ُ َح َاذ ِاة ِ ما في الرسالة التي أ
ُها على م
ْ ت
هَّر
َحر
ِ ّ إلى كلِ من
ِ العلوم
هَّى من أنواع
َ ٍ ات َ شت
َ اد
ِ ِ « من إير
ّ
ُّ ِومي
َ َالِء الر
ُ ْ بـ»الع
ُ ْ ال ِمهَّلِة ّ والدِ ِ ين هَّ ، الشِهير
َ َالء
ع
َ ِة ِ اإلنصاف،
ْ و
ُر
ِ ًكا بع
ّ
َ س
َم
ُت
ُها م
ْت
َد
َد
ِ، ر
َ ِارِد العلوم
َو
َ ِ جهول من م
َ ِارِد الم
َ ِس ُب ِ إلى اقتناص َ شو
ْت
ن
َ
ي
َه
َد
ْر
َو
هَّ ا أ
َ ِ في الجواب عم
َ َكهَّلم
ُ َ بعد ما ت
ْ ِر ِ واالعتساف، ... وهذا الفقير
ً ْ ا في ذلك من ال َجو
ِب
ّ
َ َجن
ُت
م
ُ ِود
ُّد
َ َن ِ بأكثر تلك الر
ّ ْ ا هنالك من الِق ِ يل ْ والَق ِال َ ، قد قر
َ هَّل ُق ّ بكلٍ مم
َع
ت
َ
ّ ا ي
هَّ َع عم
ِ من السؤال َ ، وفر
ُ ِ ل َذ ِوي
َ ِر ُف ّ بأنه هو اْ َألْنَفع
ْ ت
َع
ُ فيه ي
ْن َص َف الناظر
َ
ً ً ا شريفا إذا أ
ْ َح ِاثه بحث
َب
ِ بإزاء ّ كلِ ٍ بحث من أ
هَّ ِاة َ »ك ِ اشَفة
َ م
ُس
ْ ِوَلِة ْ الم
ِة تلك اْ َألس
َ
ْجِوب
َ
َ ِمَلَة على أ
ُ ْشت
ُ َج َالَة ْ الم
َ ْل ُت ْ هذه الع
جع
َ َ
َم
ْال ِح َج َ ى، ... ال جر
ِة، ... سلطان مراد خان ...
َ
ِة ْ الَغ ِالي
هَّ
َ ِلي
ِة ْ الع
َ
َب
َ ت
ِة ْ « على تلك الع
هَّ
َ َالِئي
َ ِ ات ْ الع
ُه
ُّ الشب
Molla Sirâceddîn’in risâlesini inceleyen Molla hüsrev, Evâil-i (1-10) Muharrem
840 (16-25 Temmuz 1436) tarihinde Nakdü’l-Efkâr fî Reddi’l-Enzâr adlı bir risâle
yazmaya karar vermiş ve yaklaşık iki aylık bir çalışmanın sonunda Evâhir-i (21-
13 Bazı kütüphane ve zahriye kayıtlarında (Amcazâde Hüseyin-370) bu zâtın adı “Nişancı Sirâceddîn
Bey” veya “Sirâceddîn et-Tevkî‘î” şeklinde zikredilmektedir. Ancak kanaatimizce, Hocazâde’nin
talebelerinden olup Fatih Sultan Mehmed Döneminde nişancılık yapan ve genç yaşta vefât etti-
ği belirtilen Molla Sirâceddîn’in (Bkz. Taşköprîzâde, Şekāik, s. 196-197; Mecdî, Hadâik, s. 214-
215.) 839 (1436) yılında te’if edilen bu eseri yazmış olması mümkün değildir. Zira onun hocası
olan Hocazâde’nin (ö. 893/1488) bile 838 (1434) yılında doğduğu tahmin edilmektedir (Bkz.
Taşköprîzâde, Şekāik, s. 126-139; Mecdî, Hadâik, s. 145-158; Saffet Köse, “Hocazâde Muslihuddin
Efendi”, DİA, XvIII, 207-209.). Biyografi kaynaklarında eserleri arasında zikredilmemekle baraber,
bizce bu risâlenin müellifinin, Sultan II. Murad döneminde (824-848/1421-1444, 850-855/1446-
1451) Edirne’ye gelip Halebî Medresesine müderris olarak adını veren ve Fatih Sultan Mehmed dö-
neminin (848-850/1444-1446, 855-886/1451-1481) başlarında vefât eden Sirâcüddîn Muhammed
b. ömer el-Halebî (Bkz. Taşköprîzâde, Şekāik, s. 168; Mecdî, Hadâik, s. 187-188; Cahit Baltacı, Osmanlı
Medreseleri, 2. baskı, İstanbul: İFAv, 2005, I, 449-450.) olması daha büyük bir ihtimaldir.
14 Esad Efendi-91, vr. 280a (Kâşife’nin zahriyesi).
15 Görebildiğimiz nüshalar: 1- Amcazâde Hüseyin-370,vr. 1a-50a; 2- Ayasofya-2750, vr. 56b-111b;
3- Esad Efendi-91, vr. 280a-374a; 4- Şehid Ali Paşa-44, vr. 2b-67b (5. faslın 9. bahsinden sonrası
eksik). Göremediğimiz nüsha: Bursa Bölge Yazmaları Hüseyin Çelebi-115, 106 vr.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 99
29) Safer 840 (4-12 Eylül 1436) tarihinde bitirmiştir.16 Molla Hüsrev risâlesinde
önce (الباحث المولى قال) diyerek el-Alâ er-Rûmî’nin sorularını; sonra (المولى قال
المجيب) diyerek Molla Sirâceddîn’in cevaplarını ve karşı sorularını aynen na -
leder; en sonunda da (الفقير يقول) diyerek Molla Sirâceddin’in cevaplarını değerlendirir
ve her ikisinin sorularına kendi cevaplarını verir; bir nevi ikisi arasında
hekemlik yapar. Molla Hüsrev’in risâlesinde diğer ikisinden farklı olarak Sultan’a
ithaf bulunmaz. Bu risâlenin de çok sayıda nüshası mevcuttur.17 Başı şöyledir:
ِة عن
َ
هَّ ْخِلي
هَّ من الت
َ َ ك التي أنعمت علي
َ نعمت
َ ْش ُكر
ْ ِن ْ ي أن أ
ْ ِزع
َو
َ ّبِ أ
بسم الل الرحمن الرحيم. ر
هَّ ْقِر ِ يب إلى
َ ْقَال هَّ ه من اللَدِد، والت
هَّ ا ت
هَّ ْجِن ِ يب عم
ِة ِ اإلنصاف، والت
َ
ِة ِ بحْلي
َ
هَّ ْحِلي
َ ِة ِ االعتساف، والت
َ ْصم
و
َى
َ ار
ُم
ُ، أو ي
َى به العلماء
ُ َجار
ٍ ي
هَّ ِاهي عن علم
َ ِد ٍ نا محمد الن
َ ن
هَّ َدِد َ ، وص ّلِ على س
ْ َضاه من الس
َر
ما ت
ُ َوج ْد في
ُ ِ األغنياء ِ واألمراء، وعلى آله الذين لم ي
ِ وجوه
َ ُف به إلى العالم
ُ ْصر
ُ، أو ي
به السفهاء
َ
ْن َشأ
َ
ّ ُ ا بعد: فقد أ
ُوا. أم
َ ن
ْحس
َ
َ ٍ ى وزيادة بما أ
ْ ن
ِ قلوب ِ هم غ ٌّل ِ للذين آمنوا، وأصحاب ْ ه الفائزين بال ُحس
» ِ
ّ
ُّ ِومي
َ َالِء الر
ُ ْ بـ»الع
ُ ْ ال ِمهَّلِة ّ والدِ ِ ين، الشهير
َ َالء
ْ َالَنا ع
َو
َ ِ احِث َ ين، م
ُ ب
َ ُة ْ الم
ْ و
ُس
َ ِاظِر َ ين، وأ
ُ ن
َ ُة ْ الم
ُق ْدو
ِ َقِة.
ّ
َ َطر
ُ ت
ِه ْ الم
َ
ِ ُّ الشب
َ ْفع
َ ِمي إلى د
ْت
ن
َ
َ ْن ي
ِ َقِة ّ ، إلى كلِ م
ّ
َ َفر
ُ ت
ِ ْ الم
هَّى في العلوم
ْ ِوَلٍة َ شت
َس
ً رسالة من أ
ْ ِل َيقًة ً مشتملة
َع
ُ ْ ال ِمهَّلِة ّ والدِ ِ ين، ت
َ اج
ْ َالَن ِ ا سر
َو
ُ َدِّقِق َ ين، م
َ ُد ْ الم
َ ن
ُ َحّقِ ِق َ ين، وس
ِ ُد ْ الم
ّ
َ ي
َ هَّل َق عليها س
وع
َ
َ َفاد
ْ ت
َ فيها، واس
هَّ َ ا ن َظر
ُ َ لم
ْ ِوَلِة ِ الشريفة ُ . والعبد الفقير
َ ًة ِ لْ َألس
ِ ن
ّ
َ َضم
ُت
َ َجهَّلًة م
ِة هَّ الل ِط َيفِة، وم
َ
على اْ َأل ْجِوب
هَّ ُة اْ ِالْن ِسَال ِك ِ في سْل ِك
َ َث ِ عنه هم
َع
ُ ِ بين ْ ، وانب
ِة ِّ الحق الم
َ
َ َصب
ُ ُوق ع
ُر
َ َض ْت منه ع
ْ ِم َ ه منها: نب
َبقْدِر َ فه
ِة
َ
ْجِوب
َ
هَّ ْض ُت بأ
َر
َع
َى، وت
ُّه
ُ ُولو الن
َ ِضيها أ
ت
ْ
َر
ٍة ت
َ
ْجِوب
َ
َ ِ اح ِث بأ
َ ب
ْ ُت ْ عن الم
َجب
َ
َ ِعّدِ َ ين َ ، ... فأ
ْ ت
ُس
َ ِاء الم
ُ َلم
ْالع
ْ ِوَلِة التي
ْ ُت عن اْ َألس
َجب
َ
َى، ثم أ
ُّه
ُ َون ِ بين الشمس والس
ِز
ّ
َ ي
ُ م
ُل ْ ه الم
َ
َ ْقب
ُ ِج ِ يب بما ي
ِ الفاضل ْ الم
هَّ ِاظِر،
ُ ِ ها على العارف الن
ت
هَّ
حّقِي
َ ُ
َِتر
ْ ت
َس
ٍة ال ي
َ
ْجِوب
َ
ُ ِ ناظر بأ
ُ ُجيب على المولى الم
َ ُ ها الفاضل الم
َد
ْر
َو
أ
... ،ِ
ْ َالم
ِ ِ العلماء اْ َألع
َ ْشِهًد ُ ا في جِّله بكالم
ْ ت
ُس
ِ، وم
َ هَّالم
َ ِل ِك ْ الع
ً ُ ا في كِّل ْ ه بالم
َ ِعين
ْ ت
ُس
م
Molla Hüsrev, risâlesinin adını mukaddime değil, ferâğ kaydında zikreder (Kı-
lıç Ali Paşa-525, 81a-81b):
َ
هَّ ِعي
َد
َ ِع ًيذ ّ ا بالل ْ من أن أ
ْ ت
ُس
ِ اْ َألْن َظ ِار«، م
ّ
َد
َ َ ه من »نْقِد اْ َألْف َك ِار ِ في ر
ُ َ ما ق َص ْد ُت إيراد
ِ هذا آخر
َ َ الف ُراغ ِ من تأليف ِ ه في أواخر ِ صفر من سنة أربعين وثمانمائة،
َ َقع
ُه، ... قد و
ْ َلم
َع
ً ٍ ا بشيء ال أ
ِعْلم
َ َدانا
َ هَّفَقنا عليه، وه
َ ِة ُ . الحمد ّ لل ْ على أن و
هَّ ن
ُ ِ عليه في أوائل محرم من تلك الس
ْم
َز
ْ وقد كان الع
إليه، وهو حسبي ونعم الوكيل.
Molla Hüsrev’in risâlesinin, elimizde mevcut olan nüshasına (Kılıç Ali Paşa-
525) göre, bölümleri şöyledir: Mukaddime (29b-30a); Birinci Fasıl: Tefsir İlmi
16 Molla Hüsrev, Nakdü’l-Efkâr, Atıf Efendi-276, vr. 161b; Fatih-2987, vr. 106b; Kılıç Ali Paşa-525, vr.
80b.
17 Görebildiğimiz nüshalar: 1- Atıf Efendi-276, vr. 103b-161b; 2- Bağdatlı vehbi-2066, vr. 29b-107b;
3- Fatih-2987, vr. 71b-106b; 4- Giresun Yazmaları-92, vr. 1b-62b (Zahriyesindeki kayda göre, Molla
Hüsrev’in kendi hattıdır. Ancak hutbesinin baş tarafı, diğer nüshalarınkinden farklıdır: [الل بسم
َ ُ ه عن ح ّبِ
هَّر
ّ َ ة واإلفهام، وطه
َغلوبي
ْ ِن الم
ّم بني آدم بالعقل القويم، ّ من شاء منهم بالطبع السليم والذهن المستقيم، فخلصه عن َشي
الرحمن الحيم. الحمد لل الذي كر
ُ
َى به العلماء
ُ َجار
ٍ ي
ّة واإللزام. والصالة والسالم على ٍ سيدنا محمد الناهي عن علم
الغالبي، ...]. Dolayısıyla Molla Hüsrev’in, hutbenin
bir kısmını sonradan değiştirdiği anlaşılıyor. Ayrıca bu nüshada te’liften ferağ kaydı da bulunmamaktadır.);
5- Kılıç Ali Paşa-525, vr. 26b-80b; 6- Yozgat-784, vr. 105b-147b. Göremediğimiz nüsha:
Kayseri Raşid Efendi Ktp.-309, 53 vr.
100 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
(30a-41a); İkinci Fasıl: Hadis İlmi (41a-52a); Üçüncü Fasıl: Fıkıh İlmi (52a-56b);
Dördüncü Fasıl: Usûl-i Fıkıh İlmi (56b-66a); Beşinci Fasıl: Belâgat İlmi (66a-74a);
Altıncı Fasıl: Mantık İlmi (74a-81a); Ferağ: (81a-81b).18
Görüldüğü gibi risâlenin beşinci faslı belâgat ilimlerine dair 10 soru ve cevaplarından
oluşmaktadır.
b- HÂŞİYE ALÂ EVVELİ ŞERHİ’L-MİFTÂH Lİ’S-SEYYİD
Molla Hüsrev’in torunun oğlu Hüsrevzâde Efendi’nin (ö. 1020/1611)19 hattıyla
yazılı olan bir mecmûada yer alan ve tek nüshası (Laleli-3650, vr. 134b-141a)
bulunan bu eser, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin, Sekkâkî’nin Miftâhu’l-‘Ulûm adlı eseri
üzerine, el-Misbâh fî Şerhi’l-Miftâh adıyla yazdığı şerhin baş tarafları üzerine yapılmış
bir hâşiye çalışmasıdır.20 Başı şöyledir:
ُ ّ كلِ ٍ شيء ِ بمرتبته، وفي االصطالح:
َه ...) ُ »الترتيب« في اللغة: وضع
هَّ َب كتاب
َت
قوله: (ر
ُ ْطَل ُق ُ عليها الواحد ُ ، فـ»ترتيب ِ الكتاب ِ « باعتبار ِ أجزائه ...
ُ جعل ِ األشياء ِ الكثيرة ُ بحيث ي
C- ŞERHU TELHÎSİ’L-MİFTÂH
Mecdî’nin, “tetebbu-i kütüb-i mu’tebere-i mütedâvele eyleyen ekâbir-i ulemânın
birisinin hattından” naklettiğine göre, Molla Hüsrev’in “Telhîs nâm kitâba şerhi”
vardır.21 Ancak kütüphanelerimizde bu eserin herhangi bir nüshasını tespit edemedik.
D- HÂŞİYE ‘ALÂ ŞERHİ’L-MİFTÂH Lİ’S-SA‘D
Kâtip Çelebi, Teftâzânî’nin Şerhu’l-Miftâh adlı eseri üzerine yazılmış hâşiyeleri
sayarken, Molla Hüsrev’in de bu eserin baş tarafları üzerine yapılmış bir hâşiye
çalışması olduğunu söyler.22 Ancak kütüphanelerimizde bu eserin de herhangi
bir nüshasını tespit edemedik.
ii- HÂŞİYE ALE’L-MUTAVVEL’İn TAhlİlİ
A- ADi
Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel’e yazdığı mukaddimede eserine herhangi
bir isim vermemektedir. Ancak Hâşiye ale’t-Telvîh adlı eserinde bu eserine atıfta
bulunurken “havâşi’l-Mutavvel” adını kullanmaktadır.23 Bununla birlikte
kütüphane kayıtlarında ve biyografik / bibliyografik eserlerde daha çok “hâşiye
18 Kâtib Çelebi de bu risâleden bahsetmekte, ancak eğer ibarede bir bozukluk yoksa, Molla Sirâceddîn’in
risâlesi ile Molla Hüsrev’inkini birbirine karıştırmaktadır. Bkz. Kâtib Çelebi, Keşf, II, 1973.
19 hüsrevzâde efendi: Hüsrevzâde Hüsrev b. Mustafa b. Mehmed (ö. 1020/1611). Hayatı hakkında
bilgi için bkz. Atâî, Nev’îzâde Atâî, Hadâiku’l-Hakāik fî Tekmileti’ş-Şekāik (Zeyl), (nşr. Abdülkadir
özcan), İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, (Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri’nin II. Cildi), s. 542-543.
20 Eser eksik olabilir. Çünkü bu mecmûada, Hüsrevzâde Efendi’nin birçok eseri istinsah etmeye ba -
layıp yarım bıraktığı görülmektedir.
21 Mecdî, Hadâik, s. 138.
22 Kâtib Çelebi, Keşf, II, 1765.
23 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’t-Telvîh, İstanbul: Es’ad Efendi Matbaası, 1284, (Hasan Çelebi’nin Hâşiye
ale’t-Telvîh’inin kenarında), I, 15, 46, 164.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 101
ale’l-Mutavvel” adı görülmektedir. vikaye ve zahriye kayıtlarında ise, aşağıda
eserin nüshalarını tanıttığımız yerde görüleceği üzere, “Hâşiye ale’l-Mutavvel”,
“Hâşiyetü’l-Mutavvel”, “Hâşiye-i Mutavvel”, “Kitabu Hâşiyeti’l-Mutavvel”, “Havâşin
ale’l-Mutavvel”, “Monla Hüsrev Efendi”, “Molla Hüsrev ale’l-Mutavvel”, “Monla Hüsrev
ale’l-Mutavvel”, “Hâşiye-i Molla Hüsrev ale’l-Mutavvel”, “Hâşiye-i Mevlânâ Hüsrev
li’l-Mutavvel”, “Mutavvel Hâşiyesi Monla Hüsrev” gibi isimler kullanılmaktadır.
b- MollA hÜsreV’e ÂİDİyeTİ
Hâşiye ale’l-Mutavvel’in Molla Hüsrev’e âidiyetinde herhangi bir şüphe yoktur.
Zira yukarıda da geçtiği gibi, bizzat kendisi onu başka eserlerinde zikretmekte,
ilk kaynaklardan itibaren biyografik / bibliyografik kaynaklarda ona bu isim
veya muhteva ile nisbet edilmekte ve kütüphanelerde bulunan onlarca nüsha
hep onun adına kaydedilmektedir.
C- bAŞi Ve sonU
Bilindiği gibi geçmiş âlimlerimizden pek çoğu eserlerinde kendi isimlerini
zikretmemekte; bu ise, eserlerin, yazarlarına nisbetinde birçok probleme sebep
olmaktadır. Molla Hüsrev de, eserlerinin bir kısmında ve bu arada Hâşiye ale’lMutavvel’de
kendi adını zikretmemektedir. Bundan dolayı kütüphane kayıtlarında
müellif adı belirtilmeyen, yanlışlıkla Molla Hüsrev’e veya başkalarına nisbet
edilen Hâşiye ale’l-Mutavvel nüshalarının tespitinde, eserin özellikle başının ve
sonunun karşılaştırılması araştırmacılara yardımcı olacaktır.
Aşağıda, aynı zamanda Molla Hüsrev’in edebî üslûbuna da bir nümune olmak
üzere, eserin başından ve sonundan bir miktarını vereceğiz. Bununla birlikte,
nüshaları tanıtacağımız yerde de görüleceği üzere, eserin bazı nüshalarında mukaddimenin
atlanarak doğrudan hâşiyelerin başladığı kısma geçildiğine, bazılarında
ise son tarafın eksik olduğuna araştırmacıların dikkatini çekmek istiyoruz.
1- başı:
َ ِاني
َ ب
َ َحَد َان ِ ا إَل ِى إ َ يض ِ اح ْ الم
َ ِان، و
ي
َ
َ ِ اح ْ الب
َ ِان ِي ب ِمْفت
َع
َ ْل ِخ ِ يص ْ الم
َ َد َان ِ ا إَلى ت
ْ ُد ّ لل هَّ ال ِذي ه
َاْل َحم
ْ َج ِازِه،
َ َالِئ ِل ِ إع
َالَغِة د
َ
َ ِار ْ الب
ْ ر
َس
ِد ِ بأ
هَّ
ُ َؤي
هَّ ٍد ْ الم
ُ َحم
ِ ِدَنا م
ّ
َ ي
َ َلى س
الصَالُة ع
َ هَّ
َ ِان. و
ي
ْ
ِب
ّ
َ ِ اح الت
ِب ِم ْصب
ْ ِز ِ يل،
هَّن
َ ِار الت
ْنو
َ
َ َص ِاب ِ يح أ
َ َل ِ ى آلِه م
َ ع
يج ِازِه، و
ِة ِ إ َ
َ
َاي
َ ِ نه
َع
ِه م
ْ
َ َلي
ْن ِزَل ع
ُ
َ ا أ
ْ َك ُان ّ الدِ ِ ين ِ بم
َر
ِد أ
هَّ
ُ َشي
َ ْالم
و
ُ ِ في
َ ار
َر
هَّ َع ْ الع
َ َضو
َ ت
َ ، و
َ َناح
َ ِر و
ْ ع
َر
َ َل ْ ى الع
ُ ع
َ ام
َ ْ ال َحم
َ َدر
َا ه
ْ ِو ِ يل، م
هَّأ
َ ِار الت
ْ ر
َس
َ َف ِات ِ يح أ
َ َص ْحِبِه م
و
. َ
َ َفاح
هَّ ْجِد و
الن
ُ على
َم
َه اْ ُألم
َ َضع
َ ِح ُّق ْ أن ي
ْ َلى ما ي
َع
ُ ، وأ
َ م
َ َف ْ إليه الِهم
ُ ْصر
ِل ُ يق ْ أن ي
َ
ْ َلى ما ي
َو
ّ ُ ا بعد هَّ : فإن أ
أم
،»ِ
هَّ ُل ِ به إلى أنوار ِ »الخ ِ طاب الكريم
َس
َو
ت
ُ
ِ«، وي
َ هَّص ُل ِ به إلى أسرار ِ »الكتاب الحكيم
َو
ت
ُ
ِ : ما ي
َ م
ْالِقم
ُ ِوق ُف ُ على ن َك ِت
َ ِ عاني والبيان ْ «، الم
ُ الم
َه، وهو: »علم
ْر
َ َ ه، وال غ ِائ ٌص َ قع
ْر
َ ب
ٌ ع
ُل ُغ عابر
ْ
ب
َ
الذي ال ي
َ ُ نصوبة
ْ َق ُاة الم
َ ِ خزونة ْ ، بل: ال ِمر
َ ِائ ِده الم
ُ ِ لَغر
هَّ ِاثر
َ ِ كنونة، والن
َ ِائ ِده الم
ُ ِ لَفر
هَّ ِ اشر
ِ ِ »القرآن«، والن
َن ْظم
َ ِ ى دقائقه، ...
ُر
َ ُ رفوعة ِ الجتالء ع
َ ِ ى حقائق ْ ه، وال ِم ْش َك ُاة الم
ِ العتالء ُ ذر
102 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
َ َ نا حقائق
َ م
َْله
الحمد ّ لل الذي أ
َ ِانه-: ( ُ
هَّ َد ّ ه الل ُ تعالى بغْفر
َ َغم
ُ -ت
ِ ْحِرير
ّ
ُ الن
... قال الشارح
َ ِ اس ِب
ُ ن
. أقول: حِم َد َّ الل ِ تعالى على بعض ِ إنعامات ّ ه الخاصِة ْ الم
َ َق ِائ َق ِ البيان) َ
َعاني ود
الم
َ المعنى في
ِ ُّ « معناه اللَغِو هَّي -أعني: »إلقاء
َام
ِ ْله
َ بـ»اْإل
َ اد
َر
ْ َال ِل. وأ
ْ ِته
َ ِة اْ ِالس
َ اع
َر
َ ًة ِ لب
َ اي
َ ِ قصود ِ رع
للم
ِ ِ بـ»حقائق
هَّ هَّ ، ألن َ حصول العلم
ْ ِتَف َ اضِة«-، ال: المعنى االصطالحي
ْ ِض أو اْ ِالس
ِ ِ بطريق ْ الَفي
ُّوع
الر
ُ ِ ناس ِبة -كما سيأتي-: ليس
َعاني الم
ً ُى حِمَال من الم
َ ِ عاني« و»دقائق ِ البيان ِّ « على أي معن
الم
ْ ِض ِ أو االستفاضة ...
ِ بطريق ْ الَفي
2- sonu:
َ ما
ُ ِّلم
ُ ِو َي ّ عنه -رحمه الل تعالى- أنه قال: »يعني لو س
... قال: (وفيه ما فيه). أقول: ر
هَّه
ِة، بمعنى: “أن
هَّ
ِثي
ْ
ِد ْ ال َحي
ْ
ً ِ على انتفاء َ قي
ِة” ً حقيقة، بناء
هَّ
ِني
َ
ْ ِن ِ لفظ “ ْالم
َ َ كو
َ َدم
ِف ُيد إهَّال ع
ُ
َ فهو ال ي
َذَكر
َ ًال
ُستعم
ْ َنه م
ُ ِوج ُب َ كو
َ ْ له، لكن ُ ال من حيث ّ إن ٌ ه موضوع له”، وهذا ال ي
ُ ِضع
َ ٌل فيما و
ُستعم
م
َ ُك ْن
َ َل إذا لم ي
ُستعم
َ ْح ٌث هَّ ، ألن هَّ اللْف َظ الم
َ َج ًازا«. وفيه ب
ْ َنه م
ُ ِوج ُب َ كو
َ له، فال ي
ُ ِضع
ِ في غير ما و
ُ
ِح
ّ
ُ َصر
َ ي
َ ْخُلو عنها، كما س
َ ِج ُب ْ أن َ يكون ً مجاز هَّ ا، ألن َ اللفظ ِ بعد االستعمال ال ي
ً حقيقة ً أو كناية ي
. ُ
به الشارح
D- yAZiliŞ TArİhİ
Molla Hüsrev’in Hâşiye ale’l-Mutavvel’i ne zaman yazdığına dair eserin kendisinde
herhangi bir ipucu bulamadık. Ancak Taşköprîzâde’nin bildirdiğine göre, o
bu eserini Edirne’de Şah Melek Medresesinde müderrisken yazmış ve incelemesi
için o sıralarda Edirne’ye gelmiş bulunan Seyyid Ahmed el-Kırîmî’ye (ö. 879/1474-
75)24 göndermiş. Kırîmî, eserin kenarlarına Molla Hüsrev’e reddiye mâhiyetinde
sözler yazmış. Bunun üzerine Molla Hüsrev, Kırîmî’yi evine ziyafete davet etmiş ve
şehrin âlimlerini toplamış. Sonra da Hâşiye’sini getirterek Kırîmî’nin itirazlarını
zikretmiş ve cevaplarını vermiş. Kırîmî de âlimlerin huzurunda onun cevaplarını
kabul ederek yaptığından dolayı özür dilemiş.25
Şah Melek Medresesinin 832 (1428-29) yılı civarında inşa edildiği
bildirilmektedir.26 Dolayısıyla Molla Hüsrev’in, o tarihten önce o medreseye mü-
derris olması mümkün değildir. O, Halebî Medresesinde müderrislik yapan kardeşi
vefat edene kadar bu medresede göreve devam etmiş; kardeşinin vefatı üzerine
onun yerine adı geçen medreseye tayin edilmiştir.27 Kaynaklarda kardeşinin
adı ve vefat tarihi belirtilmemektedir. Ancak Taşköprîzâde, dedesi Hayreddin Halil
Efendi’nin (ö. 879/1474-75)28 o sırada Molla Hüsrev’in kardeşinin öğrencisi oldu-
ğunu, vefatı üzerine de yerine geçen Molla Hüsrev tarafından, o sırada Bursa’da
Çelebi Mehmed Medresesinde (Sultaniye Medresesi) müderris olan Fenârîzâde
24 seyyid Ahmed el-Kırîmî: es-Seyyid Ahmed b. Abdullah el-Kırîmî (ö. 879/1474-75). Hayatı ve ese -
leri hakkında bilgi için bkz. Taşköprîzâde, Şekāik, s. 82-83; Mecdî, Hadâik, s. 101-102; Ziriklî,
A‘lâm, I, 159-160; Kehhâle, Mu‘cem, I, 185.
25 Taşköprîzâde, Şekāik, s. 117; Mecdî, Hadâik, s. 136.
26 Baltacı, Osmanlı Medreseleri, I, 250-251.
27 Taşköprîzâde, Şekāik, s. 117; Mecdî, Hadâik, s. 136.
28 hayreddin halil efendi: Hayreddîn Halîl b. Kāsım (ö. 879/1474-75). Hayatı hakkında bilgi için bkz.
Taşköprîzâde, Şekāik, s. 120-123; Mecdî, Hadâik, s. 139-142.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 103
Yûsuf Bâlî Efendi’ye gönderildiğini bildirmektedir.29 Yûsuf Bâlî Efendi ise, kardeşi
Mehmed Şâh’ın30 vefâtı üzerine 839 (1435-36) yılında adı geçen medreseye tayin
edilmiştir. Dolayısıyla Molla Hüsrev’in Halebî Medresesine tayinin en erken tarihi
839 (1435-36) yılıdır. Yûsuf Bâlî Efendi, bir süre Bursa kadılığı da yaptıktan sonra
846 (1442-43) yılında vefât etmiştir.31
Yûsuf Bâlî Efendi’nin Bursa kadılığına tayin tarihini bilmediğimizden vefât tarihini
esas alırsak, Molla Hüsrev’in Hâşiye ale’l-Mutavvel’i 832-846 (1428-1443)
yılları arasında yazdığını söyleyebiliriz.
e- yAZiliŞ sebebİ
Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel’e yazdığı mukaddimede, eserin yazılış sebeblerini
ve aşamalarını, mantıkî silsileye de dikkat ederek, edebî bir üslupla
anlatmaktadır. Bunları şu şekilde maddeler halinde özetleyebiliriz:
1- En çok gayret sarf edilmesi ve toplumlar tarafından zirveye konulması gereken
ilim, kendisiyle Kur’ân-ı Kerîm’in sırlarına ve nurlarına ulaşılan “Meânî ve
Beyân” ilmidir.32
2- “Meânî ve Beyân” ilmine dair, özet ve ayrıntılı, pek çok muteber eser yazılmıştır;
ancak bunlar arasında Teftâzânî’nin Mutavvel’i gibisi yoktur.33
3- Mutavvel’i ne kadar övsem yine de hakkıyla övmüş olamam; zira o, görü-
nüşte Kazvînî’nin Telhîsu’l-Miftâh adlı eserinin şerhi olsa da, aslında Meânî ve
Beyân ilimlerine dair bütün kitapların şerhidir, Arabî ve edebî ilimlerin ölçüsü
ve esasıdır.34
4- Seyyid Şerîf Cürcânî, Mutavvel üzerine bir hâşiye (Havâşî) çalışması yapmış;
eserin birtakım el değmemiş sırlarını keşfetmiş, zorluklarını kolaylaştırmış
ve bu arada da Şârih Teftâzânî’ye, şu ana kadar herkesçe kabul edilen, kimsenin
cevaplandırmaya teşebbüs etmediği birtakım itirazlar ileri sürmüştür. Bununla
birlikte, senin de göreceğin gibi, acziyetinden değil, kendisine çok açık geldiğinden,
eserin pek çok sırrına dokunmadan geçmiştir.35
29 Taşköprîzâde, Şekāik, s. 117; Mecdî, Hadâik, s. 136.
30 Mehmed Şâh: Mehmed Şâh b. Molla Fenârî (ö. 839/1435-36). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için
bkz. Taşköprîzâde, Şekāik, s. 33; Mecdî, Hadâik, s. 56-57; Tahsin Deliçay, “Mehmed Şah Fenârî”,
DİA, XXvIII, 529-530.
31 yûsuf bâlî efendi: Yûsuf Bâlî b. Molla Fenârî (ö. 846/1442-43). Hayatı hakkında bilgi için bkz.
Taşköprîzâde, Şekāik, s. 33-34; Mecdî, Hadâik, s. 57-58.
32 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, Damad İbrahim Paşa-1019, vr. 1b (Ayrıca belirtmedikçe eserin
َ هَّص ُل ِ به إلى أسرار ِ »الكتاب) (bu nüshasını kasdediyoruz
َو
ت
ُ
ِ : ما ي
َ م
ُ ْ على الِقم
َم
َه اْ ُألم
َ َضع
َ ِح ُّق ْ أن ي
ْ َلى ما ي
َع
ُ ، وأ
َ م
َ َف ْ إليه الِهم
ُ ْصر
ِل ُ يق ْ أن ي
َ
ْ َلى ما ي
َو
هَّ فإن أ
ِ ِ »القرآن«،
ُ ِوق ُف ُ على ن َك ِت َ ن ْظم
َ ِ عاني والبيان ْ «، الم
ُ الم
َه، وهو: »علم
ْر
َ َ ه، وال غ ِائ ٌص َ قع
ْر
َ ب
ٌ ع
ُل ُغ عابر
ْ
ب
َ
ِ«، الذي ال ي
هَّ ُل ِ به إلى أنوار ِ »الخ ِ طاب الكريم
َس
َو
ت
ُ
ِ«، وي
الحكيم
َ ِ ى دقائقه
ُر
َ ُ رفوعة ِ الجتالء ع
َ ِ ى حقائق ْ ه، وال ِم ْش َك ُاة الم
َ ُ نصوبة ِ العتالء ُ ذر
ْ َق ُاة الم
َ ِ خزونة ْ ، بل: ال ِمر
َ ِائ ِده الم
ُ ِ لَغر
هَّ ِاثر
َ ِ كنونة، والن
َ ِائ ِده الم
ُ ِ لَفر
هَّ ِ اشر
.(.والن
33 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 1b (رِحْ َ
ُ ّحقِ ْ ق، والب
ْ ِر الم
هَّ ِل ِ« لْل َحب
ُ َطو
هَّ ٌلة ٌ ومختصرة ْ ، ال كـ»الم
ُطو
ِ َف ٌ فيه كتب ٌ معتبرة، م
ّ
ُ وقد صن
َ
َ َفع
ِ َ بعد ْ انِت َك ِ اسها، ور
َ ِ ات العلم
َ اي
َ ُّ ه الل ّ تعالى مع الصِ ّدِ ِيق َ ين َ ، الذي ن َص َب ر
، ح َشر
َ ِه ّ ي ولكلِ ُ ل ٍّج ٌ ساحل ِ ، سعد ْ ال ِمهَّلِة ِ والدين َ
ْت
ن
َ
َ ِة ِ العلماء ُّ ، والل ِّج الذي ال ي
َ هَّالم
ُ ِّدقق، ع
الم
َ ِ اب ِ أنفاسه
ْ ِل ْ بان ِصب
ُ ْ ال َجه
ْنَف ِ اس َ ه، ون هَّش َ غ ِدير
َ
َ ِ اح أ
ْ و
َر
ِ بأ
َ ِ اس َ ها، بل: ق هَّش ِ ع َج ُ اف العلم
َ ِ ات ْ الَف ْض ِل ِ غ هَّب ْ ان ِدر
َ اي
.(.ر
34 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 1b-2a ( ُ
هَّ ِ ه في الظاهر شرح
ًا، فإن
ُ ّقصِ ر
َ ُ : كنت م
ُ ُّث المدح
ب
َ
ٍة ً لسانا ي
َ
ْر
ِْب ِت َ شع
َن
هَّ ولو أن ّ لي في كلِ م
َ ِارِج
َع
َ إلى م
َ َغى االرتقاء
ت
ْ
َ ِن اب
َ َان، م
ْي
ن
ُ
ِة ْ والب
ّ
َ َ ان َ ، واألساس ِ في الفنون األدبي
ِة ْ وال ِميز
ّ
ِ العربي
ْ َط َ اس في العلوم
َ ْ اه الِقس
َر
ُ ِ »كتب ْ الَف ّنِ ٍ « بال تخصيص، ت
ِ »التلخيص ِ «، وفي الحقيقة شرح
ْ ٍج
ُر
َ ِاك ُب في ب
ْ ٍج َ ، كو
ُر
ُ في د
َ ِاهر
ه، جو
ُ ُط ِور َ
َ ِان ِيه ِ خ َالل س
َع
َ ٌ اه. كتاب م
َه
ُ ْشت
َ َل َ ه: ف َاز بم
َاو
َ َد ِارِج ِ التدقيق فز
َ على [2أ] م
َى االعتالء
َه
َ َغ ْ اه، أو اشت
ت
ْ
ُب
َ َل َ ه: ن َال م
فحاو
.(. ِ التحقيق َ
35 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a (دُ ِ
ّ
َ ي
ُ ِ دهره، س
ْ َقام
ُ ِ عصر ُ ه، وقم
تبحِ رين، إمام
ّ ُ
ُ ّ تأخِ ُ رين، وأكمل الم
َ هَّل َق ُ عليه أفضل الم
وقد ع
َ ِمَلًة
ُ ْشت
ًا، م
َاب
َ ِائ ِد ِ ه صع
َو
ُ ِصول إلى م
َ ِ اب الو
ً َ ا، وذهَّلَل ْت ِ من شع
َ ِائ ِد ِه نَقاب
ُ ُج ِوه َ خر
َ َ« ك َشَف ْت عن و
َ ِ اشي
، »حو
َ َل ُ ه بل ْطِف هَّ ه الل ِط ُ يف َ
َ ام
ِ ُد هَّ الشِر ُ يف، ع
ّ
هَّ ي
ُ ِّدققين، الس
َ ُد الم
َ ن
ُ ّحقِقين، وس
الم
َ
َار
َ ن
ْ ِص ِب ْ الم
ن
َ
َ ِ عن أكثر ِ أسراره، ولم ي
ِ األستار
ْ َفع
َر
َى لم ي
َر
هَّه كما ت
َ ِ ان، لكن
َ ْق ِص ْد ٌ أحد ِ ل َدْفِعها إلى هذا اْ َألو
ُ ّ في كلِ ٍ عصر ٍ وزمان، ولم ي
َها الفضالء
َ هَّلم
ٍ على اعتراضات س
ْ َال ِن.
ِع
ُ إهَّال باْإل
َ اه
ُ ِ ه سو
َع
ْ م
َس
َ ِاعه ما ال ي
ْ ِتم
َ ِان، واس
ْع
ِم
ُه إهَّال باْإل
َ اه غير
َر
َ ِانه، بل: ِال ْجِتَالِئه ما ال ي
ي
َ
ْ ِن ُ ه، أو ق ُص ٍور في ب
َ ْجٍز َ في شأ
َ ِار ِ ه، ال لع
ْنو
َ
ِ أ
ْ َظم
ُع
.(ِلم
104 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
5- Bundan dolayı hem bu sırları keşfedecek hem de Seyyid Şerîf Cürcânî’nin
itirazlarından cevaplandırılması mümkün olanları cevaplandıracak yeni bir
hâşiye çalışması kaçınılmaz olmuştur. Bu ise, ancak her işinde Allah’ın yardım
ve gözetimine mazhar olanların hakkıyla yapabileceği bir çalışmadır.36
6- Ben bu şerhin sırlarına sahip olmak ve derinliklerine dalmak için, bizzat
Şârih Teftâzânî’den eseri defalarca okuyan en gözde öğrencisinin (Burhâneddin
Haydar el-Herevî’nin)37 önünde uzunca bir tahsil dönemi geçirdikten sonra, bütün
gayretimle bu kitabın işaret ve sırlarını keşfetmeye koyuldum; nihayet Allah’ın izniyle
Şârih Teftâzânî’nin murâdını hakkıyla anlar hâle geldim ve bu arada âcizâne
kendi fikrimle birtakım güzel buluşlar da yaptım. öte yandan Muhaşşî Seyyid
Şerîf Cürcânî’nin de zihin dünyasına nüfûz ederek fikirlerinden güçlü olanlarla
zayıf olanları ayırt ettim.38
7- Topladığım notlar kitap haline getirildiği takdirde, fıtratı bozulmamış ve art
niyetli olmayan kimseler tarafından beğenilecek seviyeye ulaşınca, artık yazmak
istedim ve istihare yaptım. Karar verince de Allah’ın beni doğru yola ulaştırmasını
umarak yazmaya başladım.39
f- MUhTeVÂsi Ve plAni
Daha önce de söylediğimiz gibi, Molla Hüsrev’in Hâşiye ale’l-Mutavvel’i,
Teftâzânî’nin, Kazvînî’nin Telhîsu’l-Miftâh adlı metni üzerine yaptığı iki şerh çalışmasından
uzunu olan Mutavvel üzerine yapılmış, (أقول - قال) tarzında bir hâşiye
çalışmasıdır. Dolayısıyla Hâşiye ale’l-Mutavvel’in muhtevâsı, Molla Hüsrev’in mukaddimesi
hâriç tutulursa, Telhîs ve Mutavvel’in muhtevâlarından ayrı düşünülemez.
Ancak burada iki hususa dikkat çekmekte yarar görüyoruz:
1- Molla Hüsrev, bu çalışmasını Mutavvel’in sonuna kadar tamamla(ya)mamış;
Beyân ilminin son konusu olan Kinâye bahsinin 7 sayfa öncesinde kalmıştır.40
2- Hâşiye ale’l-Mutavvel’de, metin ve şerhin açıklanmasına yönelik bilgiler ve
değerlendirmeler dışında, hâşiye türü eserlerin imkân sağladığı istıtrâd türünden
ilâve bilgiler ve değerlendirmeler de vardır ki sanırım bazı nüshaların kenarlarında
yer alan “matlab”ların iyi bir fihristinin çıkarılmasıyla onların da tespiti
mümkün olacaktır.
36 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a (،يرهاِ افِ ذَبح
ُة َ
هَّ
ه الصِفي
َ ُش ُ به فرائد هَّ
ُ ْقر
بحَذ ِام ِيرها، وي
ُة َ
هَّ
َ ِائ ُده اْ َألِبي
َ ُش َ به شر
ُ ْحن
هَّ ا ي
ُ ٌّد مم
َ ُك ْن ب
فلم ي
ْ ِنه
ْ ِن ّ اللِ ّ في كلِ َ شأ
َ ي
َ ْن بع
َى م
َ ِ اع ُي حُق َوق ِ ه // سو
ُر
ٌ ال ي
َ َاق َش ِاته، (مفرد) َ وهذا صِنيع
ُن
َ ُّده من م
هَّى ر
َت
َأ
ت
َ
ِ ما ي
ّ
َد
ْن َظ ِار ِ الفاضل ِ واعتراضاته، ور
َ
ُه من أ
ُ ِمكن دفع
ِ ما ي
َ ْفع
.(مع د
37 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, Ayasofya-4370, vr. 2a, Ragıp Paşa-1233, vr. 2a, kenar notu:
َ ِ ان. منه)
ْ َد ّ ر أفاض الل ِ تعالى عليه س َجال ْ الُغْفر
حي
.( ُ وهو موالنا برهان ْ ال ِمهَّلِة ِ والدين َ
38 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a-2b (فوائد ِ اءِ َ
ِ ْ دهري، إلى اقِتن
ّام
َ َذْل ُت ِ ع هَّدًة من أي
ُ هَّدًة من عمري، وب
ْف ُت م
َ
ّ ثم إنِ َ ي بعد َ ما صر
َ منه هذا
َ ِمع
َ ِل ُ خهَّال ِن ِ الشارح ِ وأحباب ِ ه، وأفضل ِ إخوان ِ ه وأصحابه، الذي س
َ ْكم
ْ ِص ِ على فرائده، على أ
َ ِار ْ ه، والَغو
ْ ِض ُ في غم
َ ِائ ِد ْ ه، وال َخو
ِ َ خر
ِ هذا »الشرح« واستطالع
َ ُّص ِل
هَّو
هَّ ِة على الت
ِ ْ الِهم
َجامع
ْل ُت بم
َ
َ ْقب
َ ِ ان-: أ
َ ِان َ ، وأفاض عليهما ش ِآب َ يب ْ الُغْفر
َ ِف ْ ال ِجن
ْ َل ُى غر
َع
َ ُّ هما الل تعالى أ
أ
هَّ
َو
ٍة -ب
هَّ
هَّ ًة َ بعد َ كر
َ َ منه فوائد َ ه كر
َ َفاد
ْ ت
ٍة، واس
هَّ
َر
هَّ ًة َ بعد م
َر
َ »الكتاب« م
ِ
ْ ُت لتمام
هَّه
َب
َن
َ وت
َرام
َ َحهَّقْق ُت الم
ْ ُت ْ كال ِم َد ِاد، حتى ت
َ َقم
ِ وأ
ْ ُت ِ على الحروف ْ كالَقَلم
ي
َ
ه، فجر
َ ِال ِم َ
َع
ُّق ِن م
َ
َي
َ ُّس ِل إلى ت
هَّو
ْ َل إلى الت
هَّ ْح َل ْ وال َخي
َ ْض ُت الر
ْه
َن
ْ ت
َ ِ اسِمه، واس
َر
ِ إلى تبيين م
ْ ُت
ُ َح ّشِ َ ي وخَدم
ِ ِ فوائد ِ الفاضل ْ الم
ْع
َ ب
َ ْج ُت على ر
َر
الص ِ واب، وع
ِ هَّ
ُ ْلِهم
هَّ من م
َ َلي
َِن َيقٍة َ ف َ اض ْت ع
َ ِائ َد أ
هَّ ِ اب َ ، وفر
َ ه
َ َح ْت ُ بها يد ْ الِف ْكِر ِ الفاتر ِ بإذن ّ اللِ ْ الو
َ م
ِ َقٍة س
ّ
َي
ُ ِراد َ ، مع فوائد ر
الم
َ ِخ ِ يصها
ْق ُت بين ر
هَّ
ِ َق ِ فرائد َ ه ففر
ّ
َي
ْ ُت ر
َ هَّقن
َي
َ ِم ِينها، وت
هَّها من س
ْ ُت َ غث
ز
هَّ
َ ي
َ ِائ ِدها، فم
جَالِب َ يب َ خر
َ ِ ات ِ من وراء ِ ح ِجابها، [2ب] َ بل: ك َشْف ُت َ
ُ َخهَّدر
ْ ُت ْ الم
ِ في باب َ ها، حتى آنس
.(. َوث ِم ِينها
39 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a (فِ طَ لْ َ
ِ بأ
ُ ِ ه في أحسن التقويم
ْ ت
هَّر
ُ ِ ه في سْل ِك ِ التحرير َ ، أو صو
ْ ت
َ َ عندي ما إذا ن َظم
َ ع
َم
ا اجت
هَّ ْ
فلم
ْ ِذ ُب به
َع
ْ ت
َس
ٌ، وي
َاء
هَّ ْن ِ في قلبه د
َ م
َ ْى ال َك ْش َح ع
َ ِاء ْ ، وإن َ طو
ْد
َ ْن ِ هو م َن اْ َألر
َ َلهَّق ْ اه بالِب ْشِر م
ت
َ
ْ ُل ُ و حهَّد ُاق ِ ه لدى أخيار ِ األحرار، وي
َع
ُ ِول ِ ي األبصار، وي
ُه عند أ
َ ن
َ ْغُل َو ثم
هَّ ْصِو ِير، ي
الت
ْ ُت َّ الل
َ َخر
ْ ت
َ ِ زبور َ ، فاس
َ ِ ه على الوجه الم
ِر
ّ
ُ َصو
َ ِ ذكور َ ، وق َص ْد ُت ْ أن أ
َ ِط الم
هَّم
َه على الن
ْن ِظم
َ
ْ ُت ْ أن أ
َد
َر
ُ َون: أ
َ ِارد
ْ ِق ْ الم
َ ُ زَالَل َه ف ِاقُد هَّ و الذو
ْ َشع
َب
ْ ت
ُ َون ِ ، وإ ِن اس
َ ِارد
ْ ِح ْ الو
َ َش ِارَع هَّ الشر
م
َ ِاء ِ السبيل،
َ و
َ ِادي إلى س
هَّ ْ ه اله
َ ِ اب، إن
الصو
َ َ ني سبيل هَّ
ْ ِدي
َه
هَّ ِ اب ْ ، أن ي
َ ه
ً ْ ا من الو
َ ِ اجي
ْ ُت فيه ر
َع
ُّ َ : شر
َم
َ ْ اله
َ ْح َكم
ْ ت
ُ، واس
ْم
َز
هَّ ْ الع
هَّ َ ا صم
ُ َ ه، فلم
ُ ِ ه، وإْن َش ِاء َ ما ق َص ْدت
ْت
َد
َر
ْ َد ِاء ما أ
ِ تعالى في إب
َ ِك ُ يل
َ ْ الو
ْ م
ْ ِب ِ ي ونع
.(. َ وهو حس
40 Son açıkladığı ibâre (فيه ما وفيه) için bkz. Teftâzânî, Mutavvel, s. 622, son satır.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 105
Aşağıda Hâşiye ale’l-Mutavvel’in muhtevâsını, Telhîsu’l-Miftâh’ın ana baş-
lıklarından yararlanarak, tez planı şeklinde sunacak; her başlığın kenarında
Mutavvel’in elimizdeki matbû nüshasının (nşr. Abdülhamîd Hindâvî, 2. baskı,
Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007) sayfa numaraları ile Hâşiye ale’lMutavvel’in
yazma nüshasının (Damad İbrahim Paşa-1019) varak numaralarını
verecek ve Molla Hüsrev’in tamamlayamadığı kısımların görülebilmesi için de iki
satırlı bir tablo kullanacağız:
hÂŞİye Ale’l-MUTAVVel
MUHAŞŞî MOLLA HÜSREv’İN öNSöZÜ (vr. 1b)
ŞÂRİH TEFTÂZÂNî’NİN öNSöZÜ (s. 125; vr. 2b)
MUSANNİF KAZvîNî’NİN öNSöZÜ (s. 130; 14a)
MUKADDİMe
fesÂhAT Ve belÂgAT KAVrAMlAri
(s.138-165; vr. 37a-75a)
I- FESÂHAT KAvRAMI (s. 138; vr. 39a)
II- BELÂGAT KAvRAMI (s. 153; vr. 60b)
bİrİnCİ fen
MeÂnÎ İlMİ
(s. 166-505; vr. 75a-213b)
I- BİRİNCİ BÂB: İSNÂD-I HABERî’NİN HALLERİ (s. 179; vr. 87a)
II- İKİNCİ BÂB: MÜSNEDÜN İLEYH’İN HALLERİ (s. 211; vr. 113a)
III- ÜÇÜNCÜ BÂB: MÜSNED’İN HALLERİ (s. 301; vr. 148a)
Iv- DöRDÜNCÜ BÂB: FİİLİN MÜTEALLİKLARININ HALLERİ (s. 362; vr. 165a)
v- BEŞİNCİ BÂB: KASR (s. 381; vr. 171a)
vI- ALTINCI BÂB: İNŞÂ (s. 406; vr. 178a)
vII- YEDİNCİ BÂB: FASL vE vASL (s. 434; vr. 196a)
vIII- SEKİZİNCİ BÂB: îCÂZ, ITNÂB, MÜSÂvÂT (s. 479; vr. 208a)
İKİnCİ fen
beyÂn İlMİ
(s. 506-639; vr. 213b-251a)
I- TEŞBîH (s. 516; vr. 216b)
II- HAKİKAT vE MECÂZ (s. 567; vr. 229a)
III- KİNÂYE (s. 630)
ÜÇÜnCÜ fen
beDΑ İlMİ
(s. 640-741)
I- MUHASSİNÂT-I MA‘NEvİYYE (s. 741)
II- MUHASSİNÂT-I LAFZIYYE (s. 682)
III- HÂTİME: SERİKĀT-I Şİ‘RİYYE vE İLGİLİ KONULAR (s. 709)
106 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
g- nÜshAlAri
Kütüphanelerimizde Hâşiye ale’l-Mutavvel’in çok sayıda nüshası bulunmaktadır.
Biz şu ana kadar 20’den fazla nüshasını görme imkânı bulduk. Bunlardan iki
tanesi (Şehid Ali Paşa-2186; Yeni Cami-1024), zahriye ve vikaye kayıtlarına göre
müellif nüshasıdır. Taşköprîzâde’nin, “Molla Hüsrev’in güzel bir yazısı olduğu, kadılık
ve müderrislikle meşgul olmasına rağmen her gün selefin kitaplarından iki
varak yazdığı ve terikesinden çıkan kendi hattıyla yazılmış çok sayıdaki kitap arasında
Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Şerhu’l-Mevakıf’ından da iki nüsha bulunduğu”na
dair verdiği bilgi41 dikkate alındığında, onun kendi eserinden de birden fazla nüsha
yazmış olması sanırım yadırganmaz.
Aşağıda görme imkânı bulabildiğimiz nüshaları, eseri tahkik etmek isteyenlere
faydalı olması umuduyla, dikkatimizi çeken bazı özellikleriyle kısa kısa tanıtacağız:
1- Amcazade hüseyin-385, vr. 1b-141a:
Zahriyedeki adı: “Molla Hüsrev ale’l-Mutavvel”. Ta’lik yazı; bazı harflerin noktaları
yok. (أقول - قال)’lerin yerleri muhtemelen daha sonra kırmızı mürekkeple yazılmak
üzere boş bırakılmış. Kenarlarda yer yer tashihler var. Müsnedün ileyhin
eliflamla ma’rife olması konusuyla bitiyor; dolayısıyla aşağı yukarı yarısı eksik.
2- Atıf efendi-2334, vr. 1b-142a:
Kapaktaki adı: “Molla Hüsrev ale’l-Mutavvel”. Ta’lik yazı. (أقول-قال)’lerin yerleri
muhtemelen daha sonra kırmızı mürekkeple yazılmak üzere boş bırakılmış. Kenarlarda
yer yer tashihler ve (منه) rumuzlu notlar var. Müstensih adı ve istinsah
yeri yok. İstinsah tarihi: Rabîulevvel 1097 (Ocak-Şubat 1686).
3- Ayasofya-4370, vr. 1b-134a:
Zahriyeden önceki varak-a’daki adı: “Monla Hüsrev ale’l-Mutavvel”. Ta’lik yazı.
Besmele yok. Kenarlarda yer yer (منه) rumuzlu notlar ve ayrıntılı (مطلب)’lar var.
Ferağ kaydı yok.
4- Damad İbrahim paşa-480, vr. 222b-280b:
Ta’lik yazı. Besmele yok. (أقول-قال)’ler kırmızı mürekkeple yazılmış. Sonu eksik.
5- Damad İbrahim paşa-1019, vr. 1b-251a:
İlk vikaye yaprağındaki adı: “Hâşiye-i Molla Hüsrev ale’l-Mutavvel”. Nesih yazı.
Besmele yok. (أقول - قال)’ler kırmızı, yer yer mavi mürekkeple yazılmış. Kenarlarda
yer yer (منه) rumuzlu notlar, (مطلب)’lar ve başka hâşiyelerden alınmış notlar var. Ferağ
kaydı yok. CD’si elimizde bulunduğundan makalemizde bu nüshayı kullandık.
6- feyzullah efendi-1791, vr. 1b-180b:
Serlevhalı. Ta’lik yazı. Kenarlarda yer yer (منه) rumuzlu notlar var. Pek tashih
yok. Müstensih adı ve istinsah yeri yok. İstinsah tarihi: 29 Şaban 1??8.
41 Taşköprîzâde, Şekāik, s. 118; Mecdî, Hadâik, s. 137.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 107
7- feyzullah efendi-1792, vr. 1b-123b:
Zahriyedeki adı: “Monla Hüsrev ale’l-Mutavvel”.Nesih yazı, ilerilerde ta’lik yazıya
dönüşüyor. Mukaddimesi eksik; doğrudan hâşiye ile başlıyor. Ferağ kaydı yok.
8- hacı beşir Ağa-560, vr. 1b-148a:
Zahriye: “Hâşiyetü’l-Mutavvel min te’lifi’l-Allâme Mehmed b. Ferâmurz el-meşhûr
bi-Hüsrev”. Nesih yazı. (أقول - قال)’ler kırmızı mürekkeple yazılmış. Kenarlarda çok
az tashih kayıtları ve yer yer (مطلب)’lar var. Müstensih: Muhammed b. Ahmed b.
Nâsıriddîn el-Hüseynî. Dımaşk: 14 Zilhicce 972 (13 Temmuz 1565) Cuma.
9- hacı selim Ağa-1029, vr. 1b-95b:
Zahriyedeki adı: “Monla Hüsrev Efendi”. Ta’lik yazı. (أقول - قال)’lerin bir kısmı
kırmızı mürekkeple yazılmış, bir kısmı da muhtemelen daha sonra kırmızı mü-
rekkeple yazılmak üzere boş bırakılmış. Kenarlarda yer yer (منه) rumuzlu notlar
var. Müstensih: Es’ad b. Muhammed el-Emîn el-Mekkî b. eş-Şeyh Muhammed b.
İbrahim Bek b. Ali ed-Defteri. İstinsah yeri yok. İstinsah tarihi: 25 Cemâziyelevvel
1096 (29 Nisan 1685).
10- hamidiye-1235, vr. 1b-115b:
Zahriye: “Hâşiyetü’l-Mutavvel li-Molla Hüsrev”. Ta’lik yazı. Besmele yok. (قال
أقول -)’ler kırmızı mürekkeple yazılmış. Kenarlarda tashihler ve bazı notlar var.
Müstensih: Mehmed el-Bursevî. İstinsah yeri ve tarihi yok.
11- Kadızade Mehmed-442, vr. 112b-217b:
vr. 112a: “Hâzihî Havâşin ale’l-Mutavvel li-Mevlâna Hüsrev”. Nesih yazı. (- قال
أقول)’lerin bir kısmı kırmızı mürekkeple yazılmış, bir kısmı da muhtemelen daha
sonra kırmızı mürekkeple yazılmak üzere boş bırakılmış. Bazı satır arası notlar
ve kenarlarda yer yer tashihler ve (منه) rumuzlu notlar var. Sonu eksik. Bir önceki
risâlenin istinsah tarihi: Receb 867 (Mart-Nisan 1463).
12- laleli-2811, vr. 1b-80b:
Zahriyedeki adı: “Molla Hüsrev ale’l-Mutavvel”. Ta’lik yazı. Başlarda (قوله) ve
(أقول-قال)’lerin bir kısmı kırmızı mürekkeple yazılmış, bir kısmı da muhtemelen
daha sonra kırmızı mürekkeple yazılmak üzere boş bırakılmış. Kenarlarda yer yer
tashihler ve (منه) rumuzlu notlar var. Sonu eksik.
13- Mahmud paşa-329, vr. 1b-84b:
1b’deki adı: “Hâşiye-i Mevlânâ Hüsrev li’l-Mutavvel”. Nesih yazı. (قال) yerine
(ق), (أقول) yerine (و) rumuzu kullanılmış. Kenarlarda yer yer tashihler ve (منه) rumuzlu
notlar var. Sonu eksik ama ferağ kaydı var. Müstensih adı yok. Tebriz: 7
Ramazan 878 (26 Ocak 1474).
14- Mehmed Asım bey-495, vr. 1b-138b:
Zahriyeden iki önceki varak-a: “Hâşiyetü’l-Mutavvel li’l-Fâdıli’l-Hüsrevî”. Ta’lik
yazı. Mukaddimesi eksik; doğrudan hâşiye ile başlıyor. (أقول - قال)’ler kırmızı mü-
rekkeple yazılmış.
108 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
15- Murad Molla-1591, vr. 1b-208a:
Zahriye: “Hâzâ el-kitâbü’l-müsemmâ bi-Monla Hüsrev vehüve Hâşiyetün ale’lMutavvel”.
(أقول - قال)’ler kırmızı mürekkeple yazılmış. Kenarlarda yer yer tashihler
var. Ferağ kaydı yok.
16- nuruosmaniye-4411, vr. 1b-272b:
varak numarası 119’dan 220’ye geçiyor; toplam varak sayısının doğrusu 172b
olmalı. Serlevhalı, çerçeveli. Güzel bir ta’lik yazı. (أقول - قال)’ler kırmızı mürekkeple
yazılmış. Kenarlarda yer yer (منه) rumuzlu notlar ve (مطلب)’lar var. Ferağ kaydı
yok.
17- nuruosmaniye-4412, vr. 1b-229b:
Zahriyeden iki önceki varak-a’daki adı: “Molla Hüsrev ale’l-Mutavvel”; zahriyeden
bir önceki varak-a’daki adı: “Mutavvel Hâşiyesi Monla Hüsrev”. (أقول - قال)’ler
kırmızı mürekkeple yazılmış. Mukaddimesi eksik; doğrudan hâşiye ile başlıyor.
Ferağ kaydı yok.
18- ragıp paşa-1232, vr. 1b-170a:
Zahriye: “Hâşiye-i Mutavvel li-Monla Hüsrev”. Ta’lik yazı. Besmele yok. Kenarlarda
yer yer tashihler ve (منه) rumuzlu notlar var. (أقول - قال)’ler kırmızı mürekkeple
yazılmış. Ferağ kaydı yok.
19- ragıp paşa-1233, vr. 1b-186a:
Zahriyeden önceki varak-a: “Hâşiye-i Mutavvel li-Molla Hüsrev”. Ta’lik yazı.
Besmele yok. Kenarlarda yer yer tashihler, (منه) rumuzlu notlar ve başkalarına
ait haşiyeler var. (أقول - قال)’ler kırmızı mürekkeple yazılmış; bazılarının yerleri
boş bırakılmış. Müstensih: Mehmed (b.?) el-Hâc Şaban, Yenişehir: Şevvâl 1063
(Ağustos-Eylül 1653).
20- Şehid Ali paşa-2186, vr. 1b-82a (Müellif nüshası):
Zahriyeden önceki varak-a: “Hâşiye-i Mutavvel Molla Hüsrev, Kendü hattıyla”.
Zahriye: “Kitabu Hâşiyeti’l-Mutavvel li-Mevlânâ Hüsrev fi’l-meânî”. Güzel ve
okunaklı bir ta’lik yazı. Besmele yok. (أقول - قال)’ler kırmızı mürekkeple yazılmış.
Kenarlarda yer yer tashihler, (منه) rumuzlu notlar ve itiraz edilenlerin isimleri var.
İşlenmiş bir nüsha. Ferağ kaydı yok.
21- Veliyyüddin efendi-2813, vr. 1b-147a:
Ta’lik Yazı. Baş taraflarda kenarlar notlu. Ferağ kaydı yok.
22- yeni Cami-1024, vr. 1b-140b (Müellif nüshası):
Zahriye: “Hâşiye ale’l-Mutavvel li’l-Mevlâ Hüsrev bi-hattıhî”. Güzel ve okunaklı
bir ta’lik yazı. Besmele yok. (أقول - قال)’ler kırmızı mürekkeple yazılmış. Kenarlarda
yer yer tashihler, (منه) rumuzlu notlar, itiraz edilenlerin isimleri ve (مطلب)’lar
var. İşlenmiş bir nüsha. Ferağ kaydı yok.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 109
Görme imkânı bulamadığımız nüshaları ise, İSAM Türkiye Kütüphaneleri
veritabanı’na dayanarak, şöyle sıralayabiliriz: 1- Burdur İl Halk Ktp.-146, 249
vr.; 2- Kayseri Raşid Efendi Ktp.-1005, 161 vr.; 3- Kütahya vahit paşa İl Halk
Ktp-1019, 153 vr.; 4- Kütahya vahit paşa İl Halk Ktp-1020, 184 vr., Yenicepazar:
1100 (1688-1689); 5- Manisa İl Halk Ktp.-1891, 47 vr.
h- KAynAKlAri
Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel’de, tespit edebildiğimiz kadarıyla 71 adet
kaynak kullanır. Bunlardan 11 tanesi tefsir ve ulûmü’l-Kur’ân, 6 tanesi hadîs,
5 tanesi kelâm, 1 tanesi usûl-i fıkıh, 2 tanesi mantık ve felsefe, 8 tanesi lügat ve
emsâl, 5 tanesi sarf ve nahiv, 27 tanesi belâgat, 6 tanesi de edebiyat, şiir ve şiir
şerhleriyle ilgili kitaplardır. Aşağıda bunları önce konularına göre tasnif edecek,
sonra da her birini kendi içinde yazarlarının vefât tarihlerine göre kronolojik olarak
sıralayacağız. Müelliflerin ve eserlerin tam isimlerini vermekle birlikte, bazıları
hakkında bir nevi değerlendirme ifade ettiği için, Hâşiye ale’l-Mutavvel’de
geçtiği şekli de zikredeceğiz:
Tefsİr Ve UlÛMU’l-KUr’Ân KİTAplAri
begavî: Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed elFerrâ
el-Begavî (ö. 516/1122).42
1- Me‘âlimü’t-Tenzîl43
Molla Hüsrev, müellifi “el-İmâmü’l-Beğavî rahimehullâhu teâla”44 adıyla zikreder;
eserin adını vermez.
Zemahşerî: Cârullâh Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. ömer el-Hârizmî ez-Zemahşerî (ö.
538/1144).45
2- el-Keşşâf an hakāiki Ğavâmızı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-ekāvîl fî Vücûhi’tTe’vîl46
Molla Hüsrev, müellifi çoğunlukla eserine izâfe ederek “Sâhibü’l-Keşşâf”,47
bazen de “ez-Zemahşerî”,48 “Cârullâh”,49 “el-Allâme”,50 “el-Allâme ezZemahşerî”51
adlarıyla; eseri ise kısaca “el-Keşşâf”52 adıyla zikreder.
42 Ziriklî, A‘lâm, II, 259 (vefat tarihini 510/1117 olarak veriyor); Kehhâle, Mu‘cem, I, 644; Mevlüt
Güngör, “Begavî, Ferrâ”, DİA, V, 340-341.
43 Saffet Bakırcı, “Meâlimü’t-Tenzîl”, DİA, XXvIII, 203-204.
44 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 24a.
45 Süyûtî, Buğye, II, 279-280, no: 1977; Ziriklî, A‘lâm, vII, 178; Kehhâle, Mu‘cem, III, 822-823; Ali
özek, Zemahşeri ve Arap Lugatçılığındaki Yeri, 1. baskı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006, s. 25-65.
46 Ali özek, “el-Keşşâf”, DİA, XXv, 329-330.
47 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 3b, 8a, 14a, 16a, 17a, 18b, 19a, 20a, 20b-21a, 21b, 24b,
67b, 70b, 71b, 83a, 92a, 92b, 95a, 96a, 97a, 102a, 102b, 103a, 103b, 116a, 119b, 120a, 131a,
134b, 135a, 137a, 162b, 163a, 164a, 166b, 168a, 168b, 175a, 181b, 198b, 210b, 213b, 223a,
233a, 233b, 234b, 235a, 242b, 244b, 245b.
48 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 169a, 238a.
49 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 32b.
50 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 35a, 37b, 56b, 89a, 134b, 135a, 201a.
51 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 200b.
52 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 5b, 16a, 20a, 34b, 67b, 93a, 95a, 120a, 135a, 146a, 156a,
157a, 186a, 187b, 190b, 197a, 199a, 200b, 211a, 213a, 235a, 243b, 244a, 245a, 246a, 246b.
110 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
fahreddîn er-râzî: Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. ömer b.
Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî (ö. 606/1210).53
3- Mefâtîhu’l-Ğayb / et-Tefsîru’l-Kebîr54
Molla Hüsrev, müellifi “el-İmâm”55 adıyla zikreder; eserin adını vermez.
beyzâvî: Kādî Nâsıruddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullâh b. ömer b. Muhammed
el-Beyzâvî (ö. 685/1286).56
4- envâru’t-Tenzîl ve esrâru’t-Te’vîl57
Molla Hüsrev, müellifi “el-Beyzâvî”,58 “el-İmâmu’l-Beyzâvî”59 ve “el-İmâmu’lBeyzâvî
rahimehullâhu teâla”60 adlarıyla zikreder; eserin adını vermez.
Kurtubî: Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-Kurtubî (ö.
671/1273).61
5- el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân62
Molla Hüsrev, müellifi “el-Kurtubî”63 ve “el-İmâmu’l-Kurtubî”64 adlarıyla zikreder;
eserin adını vermez.
Kevâşî: Ebü’l-Abbâs Muvaffakuddîn Ahmed b. Yûsuf b. el-Hasen el-Kevâşî elMevsılî
(ö. 680/1281).65
6- Tebsıratü’l-Mütezekkir ve Tezkiretü’l-Mütebassır
6- Telhîsu Tebsırati’l-Mütezekkir ve Tezkireti’l-Mütebassır
Molla Hüsrev’in bir âyetin tefsiriyle ilgili olarak “el-Kevâşî”66 diyerek müellifinden
görüş naklettiği eser, yukarıda zikredilenlerden biri olmalıdır.
İsferâyînî: Tâceddîn Muhammed b. Muhammed el-İsferâyînî (ö. 684/1285).67
7- fâtihatü’l-İ‘râb fî İ‘râbi’l-fâtiha
Molla Hüsrev, müellifi başka bir eserine izâfe ederek “Sâhibü’l-Lübâb”;68
eseri “İ‘râbü’l-Fâtiha”69 adıyla zikreder.
Ömer el-Kazvînî: Ebû Hafs Sirâcüddîn ömer b. Abdirrahmân b. ömer elBehbehâî
el-Kinânî el-Fârisî el-Kazvînî (ö. 745/1344).70
53 Ziriklî, A‘lâm, vI, 313; Kehhâle, Mu‘cem, III, 558-560; Yusuf Şevki Yavuz, “Fahreddin er-Râzî”, DİA,
XII, 89-95.
54 Lutfullah Cebeci, “Mefâtîhu’l-Gayb”, DİA, XXvIII, 348-350.
55 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 212a.
56 Ziriklî, A‘lâm, Iv, 110; Kehhâle, Mu‘cem, II, 266-267; Yusuf Şevki Yavuz, “Beyzâvî”, DİA, VI, 100-103.
57 İsmail Cerrahoğlu, “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl”, DİA, XI, 260-261.
58 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 17a, 233a.
59 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 200b, 202a, 246a, 247a.
60 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 83b, 146b.
61 Ziriklî, A‘lâm, v, 322; Kehhâle, Mu‘cem, III, 52; Tayyar Altıkulaç, “Kurtubî, Muhammed b. Ahmed”,
DİA, XXvI, 455-457.
62 Suat Yıldırım, “el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân”, DİA, VII, 100-101.
63 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 93b.
64 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 93a.
65 Ziriklî, A‘lâm, I, 274; Kehhâle, Mu‘cem, I, 327-328; Mehmet Mahfuz Ata, “Kevâşî”, DİA, XXv, 341-342.
66 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 34b.
67 Ziriklî, A‘lâm, vII, 31; Kehhâle, Mu‘cem, III, 620.
68 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 136a.
69 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 136b.
70 Ziriklî, A‘lâm, v, 49; Kehhâle, Mu‘cem, II, 561.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 111
8- el-Keşf an Müşkilâti’l-Keşşâf (= Keşfü’l-Keşşâf / Şerhu’l-Keşşâf)
Molla Hüsrev, müellifi eserine izâfe ederek “Sâhibü’l-Keşf”71; eseri ise
“Keşfü’l-Keşşâf”72 adıyla zikreder.
Kirmânî: Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Kirmânî (ö.
786/1384).73
9- Ünmûzecü’l-Keşşâf (= hâşiye ale’l-Keşşâf)
Molla Hüsrev, müellifi “Mevlânâ Şemsüddîn el-Kirmânî”;74 eseri “el-
Ünmûzec”75 adıyla zikreder.
Teftâzânî: Sa‘düddîn Mes‘ûd b. ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390).
10- Şerhu’l-Keşşâf
Molla Hüsrev, bu eseri “el-Havâşî ale’l-Keşşâf”76 ve “Şerhu’l-Keşşâf”77 adlarıyla
zikreder.
seyyid Şerîf Cürcânî: Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf
el-Cürcânî el-Hanefî (ö. 816/1413).
11- hâşiye ale’l-Keşşâf
Molla Hüsrev, bu eseri “Havâşi’s-Seyyid ale’l-Keşşâf”78 adıyla zikreder.
Molla Hüsrev, bunların dışında da kaynak belirtmeden “Eimmetü’t-tefsîr”,79
“Ehlü’t-tefsîr”,80 “el-Muhakkıkûn min eimmeti’t-tefsîr”,81 “Ba‘du’ş-şurrâh”,82 “elMuhakkıkûn
min şurrâhi’l-Keşşâf”,83 “İbn Abbâs”,84 “Reîsü’l-müfessirîn İbn Abbâs
radıyallâhu anhumâ”,85 “el-Hasen/el-Hasenü’l-Basrî”,86 “Ebü’l-Bekā”,87 “et-Taberî”,88
“et-Tefâsîr”,89 “Ekseru’l-kurrâ”,90 “Ba‘du’l-kurrâ”,91 “Kurrâü’l-Kûfe”92 diyerek tefsir
ve ulûmu’l-Kur’ân ile ilgili konulara temas eder.
71 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 19a, 19b, 20a, 21a, 92a, 128b, 213a.
72 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 17a.
73 Ziriklî, A‘lâm, vII, 153; Kehhâle, Mu‘cem, III, 784; İsmail Hakkı Ünal, “Kirmânî, Şemseddin”, DİA,
XXvI, 65-66.
74 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 190b.
75 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 190b.
76 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 162b.
77 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 16a, 26a, 30b, 134b, 156b, 163a, 169a, 169b, 170a,
173b.
78 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 95a.
79 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 129b.
80 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 34a, 35a, 83b, 198a.
81 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 233a.
82 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 19a, 20a, 235a.
83 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 165a.
84 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 120a, 130b, 131a.
85 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 201b.
86 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 24b, 190a.
87 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 34b, 207a.
88 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 93b.
89 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 40b.
90 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 131b.
91 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 131b.
92 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 34a.
112 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
hADİs KİTAplAri
buhârî: Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî (ö.
256/870).93
12- sahîhu’l-buhârî (= el-Câmiu’s-sahîh)94
Molla Hüsrev, müellifi “el-İmâmu’l-Buhârî”;95 eseri “Sahîhu’l-Buhârî”96 adıyla
zikreder.
ebû Dâvûd: Ebû Dâvûd Süleymân b. Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî (ö.
275/889).97
13- sünenü ebî Dâvûd98
Molla Hüsrev, müellifi “Ebû Dâvûd”99 adıyla zikreder; eserin adını vermez.
nesâî: Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî (ö. 303/915.100
14- sünenü’n-nesâî101
Molla Hüsrev, müellifi “en-Nesâî”102 adıyla zikreder; eserin adını vermez.
ebû Avâne el-İsferâyînî: Ebû Avâne Ya‘kûb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî (ö.
316/929).103
15- Müsnedü ebî Avâne (= el-Müsnedü’l-Muhrec alâ Kitâbi Müslim b.
el-haccâc)
Molla Hüsrev, müellifi “Ebû Avâne”;104 eseri “Sahîhu Ebî Avâne”105 adıyla
zikreder.
İbn hibbân: Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî (ö. 354/965).106
16- sahîhu İbn hibbân (=el-Müsnedü’s-sahîh ale’t-Tekāsîm ve’lenvâ‘)107
Molla Hüsrev, müellifi “İbn Hibbân”;108 eseri “Sahîhu İbn Hibbân”109 adıyla
zikreder.
93 Ziriklî, A‘lâm, vI, 34; Kehhâle, Mu‘cem, III, 130-131; M. Mustafa el-A‘zamî, “Buhârî, Muhammed b.
İsmâil”, DİA, vI, 368-372.
94 M. Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA, VII, 114-123.
95 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 170a.
96 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 170a.
97 Ziriklî, A‘lâm, III, 122; Kehhâle, Mu‘cem, I, 784-785; M. Yaşar Kandemir, “Ebû Dâvûd es-Sicistânî”,
DİA, X, 119-121.
98 M. Yaşar Kandemir, “es-Sünen”, DİA, XXXvIII, 145-147.
99 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 14b.
100 Ziriklî, A‘lâm, I, 171; Kehhâle, Mu‘cem, I, 151-152; M. Yaşar Kandemir, “Nesâî”, DİA, XXXII, 563-
565.
101 M. Yaşar Kandemir, “es-Sünen”, DİA, XXXvIII, 145-147.
102 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 14b.
103 Ziriklî, A‘lâm, vIII, 196; Kehhâle, Mu‘cem, Iv, 124; Müctebâ Uğur, “Ebû Avâne el-İsferâyînî”, DİA, X,
100.
104 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 14b.
105 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 14b.
106 Ziriklî, A‘lâm, vI, 78; Kehhâle, Mu‘cem, III, 207-208; Mehmet Ali Sönmez, “İbn Hibbân”, DİA, XX,
63-64.
107 Mehmet Ali Sönmez, “el-Müsnedü’s-Sahîh”, DİA, XXXII, 106-108.
108 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 14b.
109 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 14b.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 113
Mechûl:
17- Şerhu’l-buhârî
Molla Hüsrev, müellifinin adını vermediği bu eseri “Şerhu’l-Buhârî”110 adıyla
zikreder.
KelÂM KİTAplAri
Âmidî: Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim esSa‘lebî
(ö. 631/1233).111
18- ebkâru’l-efkâr112
Molla Hüsrev, müellifinin adını vermediği bu eseri “Ebkâru’l-Efkâr”113 adıyla
zikreder.
Adudüddîn el-Îcî: Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilgaffâr
el-îcî (ö. 756/1355)114
19- el-Mevâkıf115
Molla Hüsrev, müellifi bazen “el-Muhakkık Adudü’l-Milleti ve’d-Dîn”,116 bazen
de eserine izâfe ederek “Sâhibü’l-Mevâkıf”117 adıyla zikreder.
Teftâzânî: Sa‘düddîn Mes‘ûd b. ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390).
20- Şerhu’l-Makāsıd118
Molla Hüsrev, bu eseri “Şerhu’l-Makāsıd”119 adıyla zikreder.
seyyid Şerîf Cürcânî: Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf
el-Cürcânî el-Hanefî (ö. 816/1413).
21- Şerhu’l-Mevâkıf120
Molla Hüsrev, müellifi “el-Fâdılü’l-Muhaşşî”; eseri “Şerhu’l-Mevâkıf”121 adıyla
zikreder.
22- hâşiye alâ Şerhi’l-Metâli‘122
Molla Hüsrev, bu eseri “Havâşi’s-Seyyid li Şerhi’l-Metâli‘”123 adıyla zikreder.
110 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 84a.
111 Ziriklî, A‘lâm, Iv, 332; Kehhâle, Mu‘cem, II, 479; Emrullah Yüksel, “Âmidî, Seyfeddin”, DİA, III, 57-
58.
112 Emrullah Yüksel, “Ebkâru’l-Efkâr”, DİA, X, 77-78.
113 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37b (Mükerrer varak no’su).
114 Ziriklî, A‘lâm, III, 295; Kehhâle, Mu‘cem, II, 76; Tahsin Görgün, “îcî, Adudüddîn”, DİA, XXI, 410-
414.
115 Mustafa Sinanoğlu, “el-Mevâkıf”, DİA, XXIX, 422-424.
116 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 190b.
117 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37a (Mükerrer varak no’su).
118 Eser, Teftâzânî’nin (ö. 747/1346) el-Makāsıd adlı kelâm metnine kendisinin yazdığı şerhtir. Bkz.
Mustafa Sinanoğlu, “el-Makāsıd”, DİA, XXvII, 420-421.
119 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 130b, 183b.
120 Eser Adudüddîn el-îcî’nin yukarıda zikredilen el-Mevâkıf adlı kelâm metninin şerhidir. Bkz. Must -
fa Sinanoğlu, “el-Mevâkıf”, DİA, XXIX, 422-424.
121 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37b (Mükerrer varak no’su).
122 Eser Kâdî Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) Tavâli‘u’l-Envâr adlı kelâm metnine Şemseddîn Mahmûd b.
Abdurrahmân el-İsfahânî’nin (ö. 749/1349) yazdığı Metâli‘u’l-Enzâr adlı şerh üzerine yapılmış bir
hâşiye çalışmasıdır. Yusuf şevki Yavuz, “Tavâliu’l-Envâr”, DİA, XL, 180-181.
123 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 41b.
114 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Molla Hüsrev, bunların dışında da kaynak belirtmeden, “eş-Şeyh Ebû Mansûr
el-Matürîdî”,124 “el-Eş‘arî”,125 “eş-Şeyh el-Eş‘arî”,126 “Ebü’l-Hasen el-Eş‘arî”,127 “eş-
Şeyh Ebü’l-Hasen el-Eş‘arî”,128 “el-Irâkıyyûn min Ehli’s-Sünne”,129 “el-İ‘tizâl”,130 “elMu‘tezile”,131
“Şüyûhu’l-Mu‘tezile”,132 “el-Mu‘tezilî”133 “en-Nazzâm”,134 “Ebû İshâk
en-Nazzâm”,135 “el-Mütekellimûn”,136 “el-Kütübü’l-kelâmiyye”137 diyerek kelâmî gö-
rüşlere atıflar yapar.
UsÛl-İ fiKih KİTAplAri
Teftâzânî: Sa‘düddîn Mes‘ûd b. ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390).
23- Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavzîh138
Molla Hüsrev, bu eseri kısaca “et-Telvîh” adıyla zikreder.139
Molla Hüsrev, bunun dışında da kaynak belirtmeden, “el-Usûl”,140 “Eimmetü’lusûl”,141
“Ehlü’l-usûl”,142 “Ulemâü’l-usûl”,143 “el-Usûliyyûn”,144 “Ekseru eimmeti’nnahvi
ve’l-usûl”,145 “el-İmâm Ebû Hanîfe”,146 “el-Kādî Ebû Yûsuf”,147 “Cumhûru’lHanefiyye”,148
“Mâlik rahimehullâhu teâlâ”,149 “el-İmâm eş-Şâfiî”,150 “Cumhûru’ş-
Şâfiiyye”,151 “ez-Zâhiriyye”,152 “Ebü’l-Hüseyn el-Basrî”,153 “Ebû Hâşim”,154 “Kütübü’lusûl”,155
“Ba‘du kütübi’l-usûl”156 diyerek fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimleriyle ilgili konulara
girer.
124 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20a.
125 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20a, 189b.
126 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 189a.
127 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 24a.
128 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20a.
129 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 211b.
130 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20a.
131 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 19a, 20a, 98a, 156a, 189a, 211b.
132 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 69a (Mükerrer varak no’su).
133 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 106b.
134 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 84b, 85a.
135 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 69a (Mükerrer varak no’su).
136 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 60a, 84b, 215b.
137 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 24b.
138 Eser Sadruşşerîa’nın (ö. 747/1346) Tenkîhu’l-Usûl adlı usûl metnine kendisinin yazdığı et-Tavzîh
fî Halli Ğavâmizı’t-Tenkîh adlı şerh üzerine yapılmış bir hâşiye çalışmasıdır. Bkz. Şükrü özen,
“Tenkîhu’l-Usûl”, DİA, XL, 454-458.
139 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 8a, 18a, 25a, 127b.
140 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 62a, 142b, 211b, 217b, 241b.
141 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 54a.
142 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 94a.
143 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 101a, 155b, 165b, 189b, 198a.
144 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 126a, 166a, 189a, 189b.
145 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 129b.
146 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 154a.
147 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 206a.
148 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 189b.
149 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 76b.
150 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 154a, 170a.
151 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 189b.
152 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 108b.
153 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 189a.
154 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 189b.
155 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 196b.
156 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 174b.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 115
MAnTiK Ve felsefe KİTAplAri
İbn sînâ: Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ (ö. 428/1037).157
24- eş-Şifâ158
Molla Hüsrev, müellifi “eş-Şeyhu’r-Reîs”;159 eseri “eş-Şifâ”160 adıyla zikreder.
Teftâzânî: Sa‘düddîn Mes‘ûd b. ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390).
25- Şerhu’r-risâleti’ş-Şemsiyye161
Molla Hüsrev, bu eseri kısaca “Şerhu’t-Teftâzânî li’r-Risâleti’ş-Şemsiyye”,162
“Şerhu’r-Risâle”163 ve “Şerhu’ş-Şemsiyye”164 adlarıyla zikreder.165
Molla Hüsrev, bunların dışında da kaynak belirtmeden, “el-Mantıkıyyûn”,166 “elMîzâniyyûn”,167
“Ehlü’l-mîzân”,168 “Ehlü’l-felsefe”,169 “el-Hukemâ”,170 “el-Felâsife”171
diyerek mantık ve felsefe ile ilgili konulara temas eder.
lÜgAT Ve eMsÂl KİTAplAri
İbn fâris: Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyâ er-Râzî el-Kazvînî elHemedânî
(ö. 395/1004).172
26- Mücmelü’l-luğa
Molla Hüsrev, müellifi eserine izâfe ederek “Sâhibü Mücmeli’l-Luğa”173; eseri
“Mücmelü’l-Luğa”174 adıyla zikreder.
Cevherî: Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî (ö. 400/1009’dan önce).175
27- Tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-Arabiyye (= sıhâhu’l-luğa)
Molla Hüsrev, müellifi “el-Cevherî”;176 eseri kısaca “es-Sıhâh”177 adıyla zikreder.
157 Ziriklî, A‘lâm, II, 241-242; Kehhâle, Mu‘cem, I, 618-620; ömer Mahir Alper vd., “İbn Sînâ”, DİA, XX,
319-358.
158 İbn Sînâ’nın mantık ve nazarî felsefe disiplinlerine dair ünlü eseri. Bkz. İlhan Kutluer, “eş-Şifâ”,
DİA, XXXIX, 131-134.
159 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 216a.
160 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 216a.
161 Eser Ali b. ömer el-Kâtibî’nin (ö. 675/1277) er-Risâletü’ş-Şemsiyye fi’l-Kavâidi’l-Mantıkıyye adlı ma -
tık metnine Teftâzânî’nin yazdığı şerhtir. Bkz. Ali Durusoy, “eş-Şemsiyye”, DİA, XXXvIII, 530-531.
162 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37b (Mükerrer varak no’su).
163 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 38a.
164 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 113a.
165 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 8a, 18a, 25a, 127b.
166 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 41a.
167 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 154a, 154b.
168 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 154a.
169 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 183b.
170 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 41b.
171 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 60a, 84a.
172 Ziriklî, A‘lâm, I, 193; Kehhâle, Mu‘cem, I, 223-224; Hüseyin Tural, “İbn Fâris”, DİA, XIX, 479-481.
173 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 47a.
174 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 47a.
175 Ziriklî, A‘lâm, I, 313; Kehhâle, Mu‘cem, I, 362-363 (Her iki kaynak da vefat tarihini 393/1003 olarak
veriyor); Hulûsi Kılıç, “Cevherî, İsmâil b. Hammâd”, DİA, VII, 459.
176 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 8b, 9a, 10a, 10b, 12b, 13a, 26a, 32b, 37b, 39a, 46a, 50b,
54b, 56b, 57b, 144a, 164a, 174a, 200b.
177 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 6a, 7a, 8b, 9a, 10a, 10b, 11b, 12b, 13a, 13b, 14a, 16a, 26a, 32b,
37b, 39a, 46a, 50b, 51b, 54b, 56b, 57a, 57b, 114b, 144a, 147a, 164a, 174a, 200b, 208b, 211b, 213a.
116 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Zemahşerî: Cârullâh Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. ömer el-Hârizmî ez-Zemahşerî (ö.
538/1144).
28- esâsü’l-belâğa
Molla Hüsrev, bu eseri kısaca “el-Esâs”178 adıyla zikreder.
29- el-fâik fî Ğarîbi’l-hadîs
Molla Hüsrev, bu eseri kısaca “el-Fâik”179 adıyla zikreder.
30- el-Müstaksâ fî emsâli’l-Arab
Molla Hüsrev, bu eseri kısaca “Müstaksa’l-Emsâl”180 adıyla zikreder.
Mutarrizî: Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. Abdisseyyid b. Alî el-Mutarrizî (ö.
610/1213).181
31- el-Muğrib fî Tertîbi’l-Mu‘rib
Molla Hüsrev, müellifinin adını vermediği bu eseri kısaca “el-Muğrib”182
adıyla zikreder.
fîrûzâbâdî: Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed elFîrûzâbâdî
(ö. 817/1415).183
32- el-Kāmûsü’l-Muhît
Molla Hüsrev, müellifi eserine izâfe ederek “Sâhibü’l-Kāmûs”;184 eseri kısaca
“el-Kāmûs”185 adıyla zikreder.
Mechûl:
33- el-Ğarîbeyn
Molla Hüsrev’in, müellifinin adını vermeden “Kezâ fi’l-Ğarîbeyn”186 diyerek
zikrettiği bu eser, ğarîbu’l-luğa türü eserlerden biri olmalıdır.
Molla Hüsrev, bunların dışında da kaynak belirtmeden, “İlmü’l-luğa”,187
“Metnü’l-luğa”,188 “İlmu metni’l-luğa”,189 “Ehlü’l-luğa”,190 “el-Asmaî”,191 “İbnü’lEnbârî”,192
“İbn Düreyd”,193 “Ebû Ubeyd”,194 “Kütübü’l-luğa”195 ve “Kütübü’l-emsâl”196
diyerek lügat ve emsâl ile ilgili konulara temas eder; ayrıca Mutavvel’in ibâresini
açıklama sadedinde de pek çok yerde lügavî îzahlar yapar.
178 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 46a, 56b, 200b.
179 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37b, 201a.
180 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 115a.
181 Ziriklî, A‘lâm, vII, 348; Kehhâle, Mu‘cem, Iv, 9-10; M. Sadi Çöğenli, “Mutarrizî”, DİA, XXXI, 375-377.
182 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 13a.
183 Ziriklî, A‘lâm, vII, 146-147; Kehhâle, Mu‘cem, III, 776-778; Hulûsi Kılıç, “Fîrûzâbâdî”, DİA, XIII, 142-145.
184 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 238a.
185 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 228a.
186 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 46a.
187 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 74b.
188 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 74b.
189 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 74b.
190 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 47a.
191 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 12b, 211a.
192 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 46a.
193 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 46a (Sıhâh’dan naklen)
194 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 26a, 115a.
195 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 238b.
196 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 241a.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 117
sArf Ve nAhİV KİTAplAri
Zemahşerî: Cârullâh Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. ömer el-Hârizmî ez-Zemahşerî (ö.
538/1144).
34- el-Mufassal fî san‘ati’l-İ‘râb197
Molla Hüsrev, müellifi eserine izâfe ederek “Sâhibü’l-Mufassal”;198 eseri “elMufassal”199
adıyla zikreder.
İbnü’l-hâcib: Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. ömer b. Ebî Bekr (ö. 646/1249).200
35- el-Îzâh fî Şerhi’l-Mufassal
Molla Hüsrev, müellifi “İbnü’l-Hâcib”,201 “eş-Şeyh İbnü’l-Hâcib”;202 eseri “el-
Îzâh”,203 “Îzâhu’l-Mufassal”204 ve “Şerhu’l-Mufassal”205 adlarıyla zikreder.
İbn Mâlik: Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Tâî elEndelüsî
el-Ceyyânî (ö. 672/1274).206
36- Şerhu’t-Teshîl207
Molla Hüsrev, müellifi “İbn Mâlik”;208 eseri “Şerhu’t-Teshîl”209 adıyla zikreder.
radî: Necmüleimme Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen el-Esterâbâdî el-Garavî
es-Semnâkî (es-Semnâî) (ö. 688/1289’dan sonra).210
37- Şerhu’l-Kâfiye
Molla Hüsrev, müellifi “eş-Şeyh Radıyyüddîn”,211 “el-Fâdıl”,212 “el-Fâdıl erRadî”,213
“Necmüleimme”214 adlarıyla zikreder; eserin adını vermez.
siğnâkî: Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî es-Siğnâkî (ö.
714/1314).215
38- el-Muvassal fî Şerhi’l-Mufassal
Molla Hüsrev, müellifi eserine izâfe ederek “Sâhibü’l-Muvassal fî Şerhi’lMufassal”216
adıyla zikreder.
197 Mehmet Sami Benli, “el-Mufassal”, DİA, XXX, 368-369.
198 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 53b, 181a.
199 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 181b.
200 Ziriklî, A‘lâm, Iv, 211; Kehhâle, Mu‘cem, II, 366-367; Hulûsi Kılıç, “İbnü’l-Hâcib”, DİA, XXI, 55-58.
201 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 100a, 148a, 148b, 152b, 169a, 181b, 189b, 194b.
202 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 188b.
203 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 148a.
204 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 181b, 193a.
205 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 148b.
206 Ziriklî, A‘lâm, vI, 233; Kehhâle, Mu‘cem, III, 450-451; Abdülbaki Turan, “İbn Mâlik et-Tâî”, DİA, XX,
169-171.
207 Eser İbn Mâlik’in, Teshîlü’l-Fevâid ve Tekmîlü’l-Makāsıd adlı eserine kendisinin yazdığı şerhtir.
208 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 115b, 122a.
209 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 115b.
210 Ziriklî, A‘lâm, vI, 86; Kehhâle, Mu‘cem, III, 213-214 (Her iki kaynak da vefat tarihini 686/1287
olarak veriyor); Sadrettin Gümüş, “Radî el-Esterâbâdî”, DİA, XXXIv, 387-388.
211 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 96a.
212 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 184b.
213 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 31b, 133b, 136b, 145a, 149a, 152b, 153b, 184b, 194b,
196a.
214 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 199b.
215 Ziriklî, A‘lâm, II, 247; Kehhâle, Mu‘cem, I, 623 (Her iki kaynak da vefat tarihini 711/1311 olarak
veriyor); Rahmi Yaran, “Siğnâkî”, DİA, XXXvII, 164-166.
216 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 7b.
118 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Molla Hüsrev, bunların dışında da kaynak belirtmeden, “Eimmetü’l-Arabiyye”,217
“Ehlü’l-Arabiyye”,218 “el-Muhakkıkûn min ehli’l-Arabiyye”,219 “en-Nahv”,220 “İlmu’nnahv”,221
“Ashâbu’n-nahv”,222 “en-Nahviyyûn”,223 “en-Nuhât”,224 “el-Mütekaddimûn
mine’n-nuhât”,225 “Ekâbiru’n-nuhât”,226 “Ekseru’n-nuhât”,227 “Ba‘du’n-nuhât”,228
“el-Basriyyûn”,229 “el-Kûfiyyûn”,230 “el-Mezhebü’l-Kûfî”,231 “Sîbeveyh”,232 “İbnü’sSerrâc”,233
“İbn Keysân”,234 “İbn Yaîş”,235 “Sa‘leb”,236 Sa’leb’in öğrencisi “Ebû
Ömer”,237 “ez-Zeccâc”,238 “ez-Ziyâdî”,239 “el-Kisâî”,240 “el-Ferrâ”,241 “Ali b. Îsâ erRab‘î”,242
“el-Mâzinî”,243 “el-Müberred”,244 “es-Sîrâfî”,245 “Ebû Saîd”,246 “İbn Cinnî”,247
“Ba‘du kütübi’n-nahv”248 diyerek sarf ve nahiv ile ilgili konulara temas eder.
belÂgAT KİTAplAri
Abdülkāhir el-Cürcânî: eş-Şeyh el-İmâm Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân
el-Cürcânî en-Nahvî (ö. 471/1078-79?).249
39- Delâilü’l-İ‘câz250
Molla Hüsrev, müellifi “eş-Şeyh”,251 “eş-Şeyh Rahimehullâh”,252 “Abdülkāhir”,253
“eş-Şeyh Abdülkāhir”;254 eseri “Delâilü’l-İ‘câz”255 adıyla zikreder.
217 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 154a.
218 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 153b, 154a, 154b, 164b, 164b, 190a, 217a.
219 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 153b.
220 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 159a.
221 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 65a, 113b.
222 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 50b.
223 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 53a, 153a, 154b.
224 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 43a, 72b, 134a, 199b.
225 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 31b, 50b.
226 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 50b, 174a.
227 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 50b.
228 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 35b, 127a, 133b, 145a.
229 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 25b, 200a, 205b.
230 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 122a, 200a.
231 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 205b.
232 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 26b, 122a, 148b, 162b, 163a, 170b.
233 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 122a.
234 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 122a.
235 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 133b.
236 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 26a.
237 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 26a.
238 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 31b, 229a.
239 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 148b, 149a.
240 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 26a, 206a.
241 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 223a.
242 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 174a.
243 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 149a.
244 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 122a.
245 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 153b, 205b.
246 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 148b.
247 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 51a, 177a.
248 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 39b.
249 Ziriklî, A‘lâm, Iv, 48-49; Kehhâle, Mu‘cem, II, 201-202; Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Abdülkâhir elCürcânî”,
DİA, I, 247-248.
250 Hulûsi Kılıç, “Delâilü’l-İ‘câz”, DİA, IX, 114-115.
251 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20b, 31a, 33a, 54a, 54b, 57a, 57b, 58a, 58b, 67b, 68a, 68b,
69a, 69b, 69a (Mükerrer varak no’su), 86a, 86b, 87a, 88a, 96a, 96b, 98b, 100a, 100b, 110a, 111b,
123b, 125a, 132b, 136b, 139a, 141b, 142b, 145a, 166b, 169a, 175b, 180b, 201a, 208a, 219b,
220a, 221a, 225a, 229a, 234a, 250a.
252 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 99a.
253 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 40b, 139a, 139b, 180a.
254 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 7b, 57a, 152b, 163a, 188a, 250a.
255 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 54a, 54b, 56a, 57b, 67b, 68a, 68b, 69b, 88a, 95b, 96a, 96b,
123b, 136b, 139a, 139b, 141b, 169a, 180b, 201a.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 119
40- havâşî Delâili’l-İ‘câz
Molla Hüsrev, müellifinin Delâilü’l-İ‘câz’ın kenarına yazdığı ve/veya yazdırdığı
notlardan da nakil yapar ve bu notları “Havâşî Delâili’l-İ‘câz”256 şeklinde
zikreder.
41- esrârü’l-belâğa257
Molla Hüsrev, bu eseri “Esrâru’l-Belâğa”258 adıyla zikreder.
fahreddin er-râzî: Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. ömer b.
Hüseyn er-Râzî (ö. 606/1210).
42- nihâyetü’l-Îcâz fî Dirâyeti’l-İ‘câz
Molla Hüsrev, müellifi “el-İmâm”,259 “el-İmâm er-Râzî”;260 eseri “Nihâyetü’l-
Îcâz”261 adıyla zikreder.
sekkâkî: Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. Ebî Bekr Muhammed b. Ali es-Sekkâkî (ö.
626/1229).
43- Miftâhu’l-‘Ulûm
Molla Hüsrev, müellifi bazen “es-Sekkâkî”,262 bazen eserine izâfe ederek
“Sâhibü’l-Miftâh”;263 eseri “el-Miftâh”264 adıyla zikreder.
Ziyâüddîn İbnü’l-esîr: Ebü’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullâh b. Muhammed b. Muhammed
eş-Şeybânî el-Cezerî (ö. 637/1239).265
44- el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-Kâtibi ve’ş-Şâir
Molla Hüsrev, müellifi “İbnü’l-Esîr”,266 “el-İmâmü’l-Mâhir Sâhibü’l-Meseli’sSâir”;267
eseri “el-Meselü’s-Sâir”268 adıyla zikreder.
Mu‘izzî: Şemsüddîn Muhammed b. Fahriddîn Ebi’l-Kāsım b. Sâlih el-Hârizmî elMu‘izzî
(ö. 673/1274’ten sonra).269
256 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 57b.
257 Hulûsi Kılıç, “Esrâru’l-Belâga”, DİA, XI, 435.
258 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 219b, 225a.
259 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 111b, 212a.
260 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 40b, 110a, 111a.
261 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 71a, 72a.
262 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 40b, 42b, 79a, 80a, 80b, 82b, 89a, 98a, 104a, 104b, 105b,
108a, 111b, 112a, 112b, 113a, 135b, 136b, 138a, 146a, 150a, 150b, 151a, 151b, 152a, 153b,
155a, 155b, 156a, 159a, 159b, 164a, 166a, 167b, 170b, 172a, 172b, 173a, 181b, 190a, 194a,
204b, 216a, 221a, 224b, 227a, 236a, 237a, 240a, 247b, 249a, 250a, 250b.
263 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20b, 28a, 29b, 30a, 33a, 33b, 35b, 37a, 41a, 42b, 63b,
64b, 65b, 73b, 78b, 79b, 80a, 81b, 85a, 85b, 89b, 90a, 102b, 104b, 105a, 109a, 110a, 120b, 124a,
129a, 130a, 130b, 133b, 144a, 144b, 150b, 151b, 152b, 154a, 156b, 166b, 1167b, 170b, 171a,
187b, 204b, 211a, 218a, 234b, 239b, 243b, 245b, 247a.
264 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 28b, 29a, 63b, 65b, 66a, 84a, 91a, 114b, 119a, 123a, 125a,
136b, 138b, 146a, 150b, 157a, 159b, 166b, 169b, 170a, 171b, 172a, 173a, 173b, 189b, 197a,
205a, 211a, 214b, 215a, 218a, 239a, 240a, 241b, 242a, 246a, 247a, 247b, 250b.
265 Ziriklî, A‘lâm, vIII, 31; Kehhâle, Mu‘cem, Iv, 28-29; İsmail Durmuş, “İbnü’l-Esîr”, DİA, XXI, 30-32.
266 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 42b.
267 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 39a.
268 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 39a.
269 İbn Nâsıriddîn, Şemsüddîn Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Kaysî ed-Dımaşkî, Tavzîhu’lMüştebih,
(nşr. Muhammed Naîm el-Araksûsî), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993, Iv, 262;
vIII, 216; Kâtib Çelebi, Keşf, II, 1740, 1763; Sekkâkî, Miftâh, H. Hüsnü Paşa-1429, zahriyenin
karşısındaki sayfa (Şihâbüddîn el-Hazzâfî’nin Şemsüddîn el-Mu‘izzî’ye verdiği icâzetin sûreti);
120 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
45- nüshatü’l-Mu‘izzî (= Miftâhu’l-‘Ulûm)
Molla Hüsrev, Miftâhu’l-‘Ulûm’un tashihli versiyonu olan bu nüshanın sahibini
“el-Muizzî”;270 nüshayı “Nüshatü’l-Mu‘izzî”271 adıyla zikreder.
Kutbüddîn-i Şîrâzî: Kutbüddîn Mahmûd b. Mes’ûd b. Muslih el-Fârisî eş-Şîrâzî
eş-Şâfiî (ö. 710/1311).272
46- Miftâhu’l-Miftâh (Şerhu Miftâhi’l-‘Ulûm)
Molla Hüsrev, müellifi “el-Allâme”,273 “eş-Şârihu’l-Allâme”,274 “el-Fâdılü’lAllâme”;275
eseri “Şerhu’l-Miftâh”276 adıyla zikreder.
nâsıruddîn et-Tirmizî: (Kutbeddîn-i Şîrâzî’nin muâsırı; Teftâzânî’nin hocası).
47- Şerhu’l-Miftâh
Molla Hüsrev, müellifi “Nâsıruddîn et-Tirmizî”277 adıyla zikreder, Şârih
Teftâzânî’nin hocası olduğunu belirtir ve ondan şifâhî nakil yapar;278 eserin
adını vermez.
Tîbî: Şerefüddîn el-Hüseyn b. (Muhammed b.) Abdillâh et-Tîbî (ö. 743/1342).279
48- et-Tibyân
Molla Hüsrev, müellifi eserine izâfe ederek “Sâhibü’t-Tibyân”;280 eseri “etTibyân”281
adıyla zikreder.
Ali b. İsa: Tîbî’nin öğrencisi.282
49- hadâiku’l-beyân
Molla Hüsrev, müellifi “Şârihu’t-Tibyân”283 adıyla zikreder; eserin adını vermez.
hatîb el-Kazvînî: Ebü’l-Me‘âlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân
b. ömer el-Kazvînî eş-Şâfiî (ö. 739/1338).
Süleymaniye-906, zahriyenin karşısındaki sayfa (Şemsüddîn el-Mu‘izzî’nin Sirâcüddîn Muhammed
b. Mes‘ûd ez-Zakkî’ye verdiği icâzetin sûreti); Ragıp Paşa-1282, zahriyenin karşısındaki sayfa (Ali b.
Muhammed’in Abdülkerim b. Haccâc el-Almalığî’ya verdiği icâzet); Yeni Cami-1054, zahriye (Fevâid
kaydı. Bu nüshada baştan sona Mu‘izzî nüshası’ndaki farklılıklar titiz bir şekilde kaydedilmekte ve
yer yer Mu‘izzî’nin şerhinden alındığını tahmin ettiğimiz bazı açıklamaları verilmektedir.); Hatibzâde
Muhyiddîn Mehmed b. Hatib Kāsım (ö. 940/1534), Ravzu’l-Ahyâr el-Müntehab min Rabî‘i’l-Ebrâr,
İbrahim Efendi-445, vr. 56b (kenar notu: “minhu”); Hüsâmzâde İbrâhim, Tekmiletü Şerhi Tağyîri’lMiftâh,
Şehid Ali Paşa-2172, vr. 47a; Alak, Kemalpaşazâde, s. 24-25.
270 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 140a.
271 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 140a.
272 Ziriklî, A‘lâm, vII, 187-188; Kehhâle, Mu‘cem, III, 832; Azmi Şerbetçi, “Kutbüddîn-i Şîrâzî”, DİA,
XXvI, 487-489.
273 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 155a, 155b, 235b, 236a.
274 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 85a, 89b, 109b, 110a, 155a, 156a, 166b, 205b, 236a,
239b.
275 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 141a.
276 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 155b.
277 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 114a, 164a, 185b.
278 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 185b.
279 Ziriklî, A‘lâm, II, 256; Kehhâle, Mu‘cem, I, 639; Tîbî, et-Tibyân fi’l-Beyân (Tibyân), (nşr. Abdüssettâr
Hüseyn Zemmût), 1. baskı, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1416/1996, s. 15-27 (Neşredenin girişi).
280 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 39a, 44a, 123a, 123b, 124a, 125a, 154a.
281 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 39a, 44a, 123a, 123b, 124a, 125a, 154a.
282 Tîbî, Tibyân, s. 23-24 (Neşredenin girişi).
283 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 123a.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 121
50- Telhîsu’l-Miftâh
Molla Hüsrev, müellifi “el-Musannif”;284 eseri “el-Metn”285 adıyla zikreder.
51- el-Îzâh
Molla Hüsrev, müellifi “Sâhibü’l-Îzâh”;286 eseri “el-Îzâh”287 adıyla zikreder.
el-hatîb el-yemenî:
52- ???
Molla Hüsrev, müellifi “el-Hatîb”,288 “el-Hatîbü’l-Yemenî”,289 “Hatîbü’lYemen”290
adlarıyla zikrederek Musannif Kazvînî’ye itiraz ettiğini belirtir;
eserin adını vermez.
hüsâmüddîn el-Müezzinî: Hüsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed el-Müezzinî elHârizmî
(ö. 742/1341’den sonra).
53- Şerhu Miftâhi’l-‘Ulûm
Molla Hüsrev, müellifi “el-Müezzinî”;291 eseri “Şerhu’l-Miftâh”292 adıyla zikreder.
İmâdüddîn el-Kâşî: İmâdüddîn Yahyâ b. Ahmed el-Kâşî (ö. 745/1344’ten
sonra).293
54- Şerhu Miftâhi’l-‘Ulûm
Molla Hüsrev, müellifi “el-Fâdılü’l-Kâşî”294 adıyla zikreder; eserin adını vermez.
halhâlî: Şemsüddîn Muhammed b. Muzafferuddîn el-Halhâlî (ö. 745/1344).295
55- Miftâhu Telhîsi’l-Miftâh
Molla Hüsrev, müellifi “el-Halhâlî”296 adıyla zikreder; eserin adını vermez.
284 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 15b, 23a, 27b, 28a, 29b, 30a, 32b, 33b, 36b, 37a, 38b, 40a,
40b, 42a, 42b, 43a, 47a, 48a, 57a, 57b, 58a, 58b, 61a, 62a, 63b, 67b, 69a (mükerrer varak no’su),
70a, 71a, 73b, 74a, 74b, 75b, 76b, 77b, 78b, 79b, 80a, 85b, 86a, 87b, 89b, 90a, 91b, 92a, 94b, 97b,
98a, 98b, 99b, 100a, 102a, 103a, 103b, 104a, 104b, 105a, 105b, 106a, 107a, 108a, 110a, 111b,
112a, 114b, 117a, 117b, 118a, 118b, 119a, 119b, 120b, 124b, 126b, 129a, 133a, 135b, 136b,
138a, 139a, 139b, 140b, 142b, 143a, 145a, 145b, 146a, 147a, 149b, 150b, 154a, 156a, 161b,
165b, 168a, 170b, 171b, 172a, 172b, 173a, 173b, 176b, 178b, 180b, 191a, 191b, 204b, 205b,
211b, 212b, 213b, 217a, 218a, 220a, 221a, 224b, 227a, 230b, 231a, 233a, 235b, 236b, 238a,
241b, 242a, 243b, 249a, 249b, 250a.
285 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 32a, 45b, 46a, 48a, 134a, 156a.
286 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 133a, 247a.
287 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 36b, 40a, 48a, 57a, 57b, 58b, 60a, 69a (mükerrer varak
no’su), 70a, 73b, 80a, 81b, 84a, 84b, 89b, 90a, 92a, 95a, 97b, 98a, 102b, 110a, 120b, 127b, 139a,
139b, 145b, 146a, 149b, 150a, 156a, 165b, 172a, 172b, 173a, 212b, 224b, 229b, 233a, 240a,
240b, 249b.
288 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 40a, 40b.
289 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 40a.
290 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 87b.
291 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 114b, 132b, 159a.
292 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 132b.
293 Ziriklî, A‘lâm, vIII, 135-136; Kehhâle, Mu‘cem, Iv, 86-87.
294 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 138b.
295 Ziriklî, A‘lâm, vII, 105; Kehhâle, Mu‘cem, III, 726; Halhâlî, Miftâhu Telhîsi’l-Miftâh, (nşr. Hâşim M -
hammed Hâşim Mahmûd), 1. baskı, Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2007, s.6-8 (Neşredenin
girişi).
296 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 44a, 47a, 49b, 52a, 52b, 53a, 58b, 60b, 90b, 94b, 118a,
159a, 166b, 172a, 181b.
122 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Zevzenî: Şemsüddîn Muhammed b. Osman b. Muhammed ez-Zevzeni (ö.
792/1389).297
56- Şerhu Telhîsi’l-Miftâh298
Molla Hüsrev, müellifi “ez-Zevzenî”299 adıyla zikreder; eserin adını vermez.
Teftâzânî: Sa’düddîn Mes’ûd b. ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390).
57- Şerhu’t-Telhîs (= el-Mutavvel)
Molla Hüsrev, müellifi “Sa‘dü’l-Milleti ve’d-Dîn”,300 “eş-Şârih”,301 “eş-Şârih
rahimehullâhu teâlâ”,302 “eş-Şârihu’l-Fâdıl”,303 “eş-Şârihu’l-Muhakkık”,304
“eş-Şârihu’n-Nihrîr”,305 “eş-Şârihu’n-Nihrîr teğammedehullâhu bi-ğufrânih”,306
“en-Nihrîr”;307 eseri “el-Mutavvel”,308 “eş-Şerh”,309 “Hâzâ’ş-Şerh”,310 “Hâzâ’lKitâb”,311
“Hâzâ’l-Muhtasar”,312 “Şerhu’t-Telhîs”,313 “Zâlike’ş-Şerh”,314
“Risâle”315 şeklinde zikreder.
58- hâşiye ale’l-Mutavvel
Molla Hüsrev, Teftâzânî’nin Mutavvel’in kenarına yazdığı ve/veya yazdırdığı
notlardan (minhuvât) da nakiller yapar ve bu notları “el-Hâşiyetü’lmensûbetü
ila’ş-Şârih rahimehullâh”,316 “Nukile anhu / ani’ş-Şârih”,317 “Ruviye
anhu rahimehullâh”318 şeklinde zikreder.
297 Kehhâle, Mu‘cem, III, 483.
298 Kâtib Çeleb, Keşf, I, 474.
299 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 36b, 44b, 50b, 51b, 53a, 56a, 57a, 65a, 74b, 90b, 94b,
149a, 161a, 186a, 203b, 204a, 212b, 221a, 221b, 226a, 226b, 229b, 237b.
300 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 1b.
301 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a, 5b, 8a, 11b, 14a, 15b, 16a, 18a, 20b, 21a, 22b, 24b, 25a,
26a, 27b, 28a, 29a, 29b, 30a, 32b, 33b, 35a, 35b, 36b, 37a (mükerrer varak no’su), 37b (mükerrer
varak no’su), 38a, 39a, 40b, 41a, 41b, 46a, 47b, 48a, 52a, 53a, 56a, 57a, 57b, 58a, 60a, 61a, 64a,
65b, 67b, 68a, 68b, 70b, 71a, 73b, 75b, 76b, 77b, 78a, 78b, 79a, 81a, 81b, 83a, 83b, 86a, 86b, 87a,
89a, 89b, 92a, 92b, 93a, 93b, 94b, 105a, 107a, 108a, 110a, 112a, 112b, 113a, 114b, 116a, 119a,
119b, 120b, 121a, 123a, 125a, 127b, 128a, 128b, 129a, 130b, 131a, 131b, 132a, 132b, 133a, 134b,
135a, 137a, 139a, 139b, 143a, 143b, 145a, 146a, 147b, 149a, 149b, 153b, 155a, 155b, 156a, 156b,
157a, 157b, 158a, 159b, 160a, 161a, 161b, 162b, 164b, 165a, 166b, 168b, 169a, 169b, 170a, 171b,
173a, 174a, 177a, 179a, 179b, 182b, 183a, 183b, 189b, 190b, 191b, 193a, 195b, 197b, 198b, 199a,
200a, 202b, 204a, 204b, 211a, 212b, 214b, 215b, 216a, 216b, 217b, 219b, 220a, 22b, 224a, 224b,
226a, 226b, 229b, 233b, 234a, 238a, 239b, 241b, 249b, 251a.
302 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 19a, 70a, 91b, 110a, 130a, 137b, 158a, 167a, 170a.
303 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 192a.
304 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 189b.
305 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 15a, 22b, 36a, 39a, 44b, 50a, 50b, 52b, 54a, 56b, 86b, 87a,
95a, 98a, 100b, 102b, 117a, 119b, 122b, 125a, 137b, 141b, 170a, 172a, 242a, 242b.
306 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2b.
307 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 92a, 118b, 125a, 125b, 217a, 242b, 248b.
308 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 1b.
309 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 7b, 9a, 30b, 35b, 50a, 64a, 81a, 95b, 104a, 126b, 133b,
135a, 149a, 166a, 167a, 193b, 194a, 209a, 238b.
310 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a, 8a.
311 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a, 18b.
312 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 15b.
313 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 1b.
314 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 13b.
315 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 15b.
316 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 72a.
317 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 35b, 41a, 49b, 59b, 108a, 166b, 185b.
318 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 251a.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 123
59- Şerhu’t-Telhîs (= el-Muhtasar / Muhtasaru’l-Me‘ânî)
Molla Hüsrev, bu eseri “el-Muhtasar”319 adıyla zikreder.
60- hâşiye ale’l-Muhtasar
Molla Hüsrev, Teftâzânî’nin Muhtasar’a yazdığı ve/veya yazdırdığı kenar
notlarından (minhuvât) da nakiller yapar ve bu notları “Havâşî Şerhi’lMuhtasar”320
şeklinde zikreder.
61- Şerhu’l-Miftâh
Molla Hüsrev, bu eseri “Şerhu’l-Miftâh”321 adıyla zikreder.
seyyid Şerîf Cürcânî: Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf
el-Cürcânî el-Hanefî (ö. 816/1413).
62- hâşiye ale’l-Mutavvel
Molla Hüsrev, müellifi “es-Seyyid eş-Şerîf”,322 “eş-Şerîf rahimehullâh”,323 “elFâdıl”,324
“Hâzâ’l-Fâdıl”,325 “el-Fâdılü’l-Muhaşşî”,326 “el-Muhaşşî”;327 eseri
“Havâşî”328 adlarıyla zikreder.
63- el-Misbâh fî Şerhi’l-Miftâh (= Şerhu’l-Miftâh)
Molla Hüsrev, bu eseri “Şerhu’l-Miftâh”329 adıyla zikreder.
64- hâşiye ‘ale’l-Misbâh
Molla Hüsrev, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin el-Misbâh fî Şerhi’l-Miftâh adlı eserine
kendisinin yazdığı hâşiyeden de nakiller yapar ve bu notları “Havâşi’sSeyyid
alâ Şerhihî li’l-Miftâh”330 şeklinde zikreder.
burhâneddîn haydar el-herevî: Buhâneddîn Haydar b. Muhammed el-Hâfî elHerevî
(ö. 821-830/1418-1426 arası)
65-
Molla Hüsrev, şifâhî nakiller yaptığı bu hocasını “Ekmelü Hullâni’ş-
Şârih”,331 “el-Üstâd ravveha’llâhu rûhahu ve nevvera darîhahu”,332 “el-Üstâd
rahimehullâhu teâlâ”333 şeklinde zikreder.
319 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 32a, 38a, 39a, 40a, 57a, 64a, 94a, 114b, 145b, 188b, 190b,
201a, 203b, 212b, 242a.
320 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 183a.
321 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 5b, 32b, 37a (mükerrer varak no’su), 43b, 61a, 63b, 64a,
65b, 71a, 76b, 83a, 83b, 89a, 89b, 93b, 113b, 115a, 116a, 117a, 118b, 120b, 132a, 133a, 135b,
143b, 158a, 159a, 167a, 170a, 229b, 233b, 239b, 240b, 241b.
322 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a.
323 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 192a.
324 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a.
325 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 143b.
326 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a, 19b, 21a, 34b, 37a (mükerrer varak no’su), 37b, (m -
kerrer varak no’su), 39b, 41a, 66b, 78b, 79a, 80a, 82b, 83a, 86b, 89a, 91a, 92a, 92b, 95a, 98a,
98b, 104a, 105b, 106a, 106b, 109a, 113a, 117a, 119a, 121a, 121b, 123a, 124b, 125b, 127b, 132a,
133b, 135b, 136b, 137b, 143b, 150a, 151a, 151b, 152a, 152b, 155a, 155b, 156a, 156b, 157a,
158a, 158b, 159a, 159b, 160a, 160b, 161a, 162b, 164a, 165a, 166a, 168a, 169b, 170a, 171a,
174b, 181a, 183b, 185b, 189b, 192b, 193b, 197b, 199b, 205b, 206a, 213a, 214a, 214b, 215a,
216a, 216b, 217a, 219a, 224b, 225a, 236b, 239b, 242b, 246a.
327 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 93a, 155a, 214b, 225a, 243a.
328 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a.
329 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 41a, 89a, 104a, 132a, 158a, 158b, 236b, 239b.
330 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a, 236b.
331 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 2a.
332 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 97a.
333 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 132b, 168a.
124 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Molla Hüsrev, bunların dışında da kaynak belirtmeden, “Eimmetü hâza’lfen”,334
“Erbâbü’l-belâğa”,335 “Erbâbü’l-fen”,336 “Erbâbü fenni’l-belâğa”,337 “elBüleğâ”,338
“Ashâbu ilmi’l-beyân”,339 “Ulemâü’l-beyân”,340 “Ulemâü hâzâ’l-fen”;341
“İlmü’l-Belâğa”,342 “İlmü’l-Me‘ânî”,343 “İlmü’l-Beyân”,344 “Fennü’l-Beyân”,345 “İlmü’lBedî‘”,346
“Hâzâ’l-fen”;347 “eş-Şurrâh”,348 “el-Muhakkıkûn min şurrâhi’l-Miftâh”,349
“Ba‘du’ş-şurrâh”,350 “Ba‘du şurrâhi’l-Miftâh”,351 “Ba‘du’l-müteahhirîn min şurrâhi’lMiftâh”,352
“Şurûhu’l-Miftâh”353 (Miftâhu’l-ulûm’un şârihleri); “Ba‘du’ş-şurrâh”354
(Telhîsu’l-Miftâh’ın şârihleri); “Şurrâhu’l-Îzâh”,355 “Ba‘du şurrâhi’l-Îzâh”356 (el-
Îzâh’ın şârihleri); “Sa‘düddîn el-Kâlûnî”,357 “Kütübü’ş-Şeyh”,358 “Kütübü’l-fen”,359
“Kütübühüm”360 diyerek belâgat ilimleri ile ilgili konulara temas eder.
h- eDebİyAT, Şİİr Ve Şİİr Şerhlerİyle İlgİlİ KİTAplAr
ebû Temmâm: Ebû Temmâm Habîb b. Evs b. Hâris et-Tâî (ö. 231/846).361
66- Dîvânü’l-hamâse362
Molla Hüsrev, müellifi “Ebû Temâm”;363 eseri “el-Hamâse”364 adıyla zikreder.
İbn Kuteybe: Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (ö.
276/889).365
334 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 127a.
335 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 113a, 166a.
336 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 100a, 123b, 124a, 243b.
337 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 215a.
338 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 80a, 226b, 249a.
339 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 233a.
340 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 223b, 244b.
341 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 101a, 154a.
342 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 69b (Mükerrer varak no’su), 77a.
343 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 62b, 63a, 64b, 65a, 66a, 69b (mükerrer varak no’su), 73b,
75a, 76b, 80a, 81b, 213b, 214a, 216a.
344 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 73b, 75a, 77a, 98a, 103a.
345 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 120b.
346 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 75a, 112a.
347 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 36a, 123b, 129a, 216a.
348 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 28b, 63b, 84a.
349 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 129a, 161b.
350 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37a (Mükerrer varak no’su).
351 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37b, 121a, 139b.
352 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 246a.
353 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 61a, 125a, 150b, 176b.
354 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 40a, 118a, 119a.
355 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 112a, 112b.
356 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 42b, 52b, 84b.
357 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 164a.
358 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 31a.
359 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 1b.
360 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 47ai 47b.
361 Ziriklî, A‘lâm, II, 165; Kehhâle, Mu‘cem, I, 524-525; Hüseyin Elmalı, “Ebû Temmâm”, DİA, X, 241-
243.
362 Hüseyin Elmalı, “el-Hamâse”, DİA, Xv, 440-441.
363 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 7b, 197a, 249a, 249b.
364 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 54b, 96b.
365 Ziriklî, A‘lâm, Iv, 137; Kehhâle, Mu‘cem, II, 297-298; Hüseyin Yazıcı, “İbn Kuteybe”, DİA, XX, 145-
149.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 125
67- edebü’l-Kâtib
Molla Hüsrev, müellifi “İbn Kuteybe”;366 eseri “Edebü’l-Kâtib”367 adıyla zikreder.
Merzûkî: Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen el-Merzûkî (ö. 421/1030).368
68- Şerhu Dîvâni’l-hamâse
Molla Hüsrev, müellifi “el-İmâm el-Merzûkî”369 adıyla zikreder; eserin adını
vermez.
ebü’l-Alâ el-Maarrî: Ebü’l-Alâ Ahmed b. Abdillâh b. Süleymân el-Maarrî (ö.
449/1057).370
69- saktu’z-Zend
Molla Hüsrev, müellifi “Ebü’l-‘Alâ el-Ma‘arrî”;371 eseri “es-Sakt”372 adıyla zikreder.
Vâhidî: Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed el-vâhidî (ö. 468/1076).373
70- Şerhu Dîvâni’l-Mütenebbî
Molla Hüsrev, müellifi “el-Vâhidî”;374 eseri “Şerhu’l-Vâhidî li-Şi‘ri Ebi’tTayyib”375
adıyla zikreder.
sadrulefâdıl: Sadrulefâdıl el-Kāsım b. el-Hüseyn el-Hârizmî (ö. 617/1220).376
71- Dırâmu’s-sakt (=Şerhu sakti’z-Zend)
Molla Hüsrev, müellifinin adını vermediği bu eseri “Dırâmu’s-Sakt”377 adıyla
zikreder.
Molla Hüsrev, bunların dışında da kaynak belirtmeden, pek çok şâir ve edibin
adını zikreder. Meselâ: “İbn Bâbek”,378 “İbnu’r-Rûmî”,379 “İbnü’l-Amîd”,380 “İbnü’lMu‘tez”,381
“Ebû Ahzem et-Tâî”,382 “Ebû Bekr el-Hârizmî”,383 “Ebü’l-Hasen el-Bâharzî”,384
“Ebu’t-Tayyib el-Mütenebbî”,385 “Ebü’l-Atâhiyye”,386 “Ebû Mansûr es-Seâlibî”,387 “Er-
366 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 219a.
367 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 219b.
368 Ziriklî, A‘lâm, I, 212; Kehhâle, Mu‘cem, I, 258; Hüseyin varol, “Ebû Ali el-Merzûkî”, DİA, X, 91-92.
369 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 46b, 96b, 144b, 147b, 176a, 195a, 195b, 213a, 221b.
370 Ziriklî, A‘lâm, I, 157; Kehhâle, Mu‘cem, I, 181-183; Sahbân Halîfât “Ebü’l-Alâ el-Maarrî”, DİA, X,
287-291.
371 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 133a, 188a, 233b, 234a.
372 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 161a.
373 Ziriklî, A‘lâm, Iv, 255; Kehhâle, Mu‘cem, II, 400.
374 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 49a.
375 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 49a.
376 Ziriklî, A‘lâm, v, 175; Kehhâle, Mu‘cem, II, 640.
377 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 212b.
378 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 58b.
379 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 199b.
380 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 52a.
381 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 57b.
382 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 115a.
383 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 203b.
384 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 55b.
385 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 58b, 206b.
386 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 24b.
387 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 203b.
126 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
zak b. Tarafe el-Bâhilî”,388 “Ebü’n-Necm”,389 “İmruulkays”,390 “Beşşâr”,391 “Hassân b.
Sâbit”,392 “el-Hâriciyye”,393 “el-Halîl b. Ahmed”,394 “el-Hansâ”,395 “ez-Zübyânî”,396 “esSâhib
b. Abbâd”397 vs. Bazen de isim vermeden “eş-Şâir/eş-Şuarâ”398 diyerek şiir
nakledip değerlendirmesini yapar.
Molla Hüsrev, yukarıdakilerden birine dâhil edemediğimiz pek çok âlim
grubunun görüşlerini de nakleder. Meselâ: “el-Eimme”,399 “Bâkî’l-eimme”,400
“Ehlü’l-müşâhede”,401 “Ba‘d/el-Ba‘d/Ba‘duhum”,402 “Ba‘du’l-efâdıl”,403 “Ba‘du’lmuhakkıkîn”,404
“Ba‘du’l-musannifîn”,405 “Ba‘du’ş-şurrâh”,406 “es-Sikāt”,407 “elCumhûr”,408
“Cumhûru’ş-şurrâh”,409 “el-Ulemâ”,410 “el-Ulemâü’s-sikāt”,411 “elKavm”,412
“el-Müteahhirûn”,413 “el-Mütekaddimûn”414 vb.
i- MeToD Ve ÜslÛbU
Molla Hüsrev’in Hâşiye ale’l-Mutavvel’de kullandığı metod ve üslûbla ilgili dikkatimizi
çeken hususları maddeler halinde arz edeceğiz:
1- Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel’i (أقول - قال) tarzında yazmıştır.415 Dolayısıyla
önce (قال) diyerek Mutavvel’in ibaresinden açıklamak ve/veya kendi kanaatini
belirtmek istediği kelime, cümle veya cümleleri iktibas eder. İfâde uzun
388 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 148b.
389 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 162a.
390 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 146a, 213a.
391 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 224a.
392 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 161b.
393 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 221b.
394 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 96b.
395 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 99b.
396 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 223b.
397 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 57a, 203b, 204a.
398 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 8a, 26a, 46a, 48b, 49a, 51b, 55b, 56b, 94a, 107b, 116b,
120b, 124b, 132a, 145a, 145b, 161a, 167a, 207a, 222b, 227b, 240a, 249a.
399 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 130b, 144a, 246a.
400 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 131a.
401 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 146b.
402 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 22a, 52a, 105b, 112b, 136a, 145a, 191b, 206b.
403 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 216b.
404 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 205b.
405 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 36b.
406 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 219b, 222b.
407 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 35a, 45b, 57b.
408 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 50b, 53a, 82a, 83a, 85a, 134b, 146a, 148b, 155a, 189b,
206b, 236a.
409 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 161b.
410 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 232b.
411 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 246a.
412 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 53b, 55a, 61a, 78a, 88a, 88b, 250a.
413 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 31b, 50b, 54b,59b, 141b.
414 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 141b.
415 Kâtib Çelebi’nin şerh türleri olarak saydığı üç türden “memzûc şerh” dışındaki türlerin, yani (أقول-قال) ta -
zı ile (قوله) tarzının hâşiyeler için de geçerli olduğu görülmektedir. Şerh üzerine yapılan “memzûc” çalış-
malara ise “hâşiye” değil, “şerhu’ş-şerh” denilmektedir (Meselâ: Muharrem Efendi’nin Molla Cami şerhi,
Ramazan Efendi’nin Şerhu’l-Akāid şerhi, Aliyyü’l-Kārî’nin Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-Fiker’i vs.). Şerh, hâşiye
ve ta‘lîkāt ile ilgili geniş bilgi için bkz. Kâtib Çelebi, Keşf, I, 37 (Mukaddime); İsmail Lütfi Çakan, Hadîs
Edebiyatı Çeşitleri Özellikleri Faydalanma Usulleri, 4. basım, İstanbul: İFAv Yayınları, 1997, s. 153-161;
İsmail Kara, “‘Unuttuklarını Hatırla!’ Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Dîvân Disiplinlerarası
Çalışmalar Dergisi, cilt: 15, sayı: 28, 2010/1, s. 1-67; Sedat Şensoy vd., “Şerh”, DİA, XXXvIII, 555-568;
Tevfik Rüştü Topuzoğlu, “Hâşiye”, DİA, XvI, 419-422; Sedat Şensoy, “Ta‘lîkāt”, DİA, XXXIX, 508-510.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 127
olduğunda ise, sadece baş tarafını verip (آخره إلى) der. Sonra (أقول) diyerek kendi
açıklamalarını yapar. İki (قال)’nin arası uzun olup arada açıklanmaya muhtaç ifadeler
bulunduğunda (قوله) diyerek onları da nakledip izah eder. Mukaddimede ve
ilk bölümlerde (قال) ile iktibas edilen ifâdeler, neredeyse “şerh” denilebilecek derecede
birbirine yakınken ilerleyen bölümlerde (قال)’lerin arasının açıldığı görülür.
Nüshaları tanıtırken bahsettiğimiz gibi, müellifin, muhtemelen eseri okuturken
yazdığı ve/veya yazdırdığı dipnot mâhiyetindeki açıklamalar, kenarda (منه)
rumuzuyla verilir. Ancak bu minhuvât, bütün nüshalarda aynı şekilde yer almaz;
bazılarında ise hiç bulunmaz. Dolayısıyla eseri tahkik edecek araştırmacıların,
minhuvâtı toplamak için birkaç nüsha ile yetinmeyip mümkün olduğu kadar çok
nüshayı gözden geçirmeleri yerinde olur.
2- Mutavvel’in metnini doğru tesbit etmeye önem verir; bunun için zaman zaman
farklı nüshaların ibarelerini naklederek değerlendirmeler yapar.416
3- Teftâzânî’nin Mutavvel’in kenarına yazdığı ve/veya yazdırdığı notlardan
(minhuvât) da nakiller yapar ve bu notları “el-Hâşiyetü’l-mensûbetü ila’ş-Şârih
rahimehullâh”,417 “Nukile anhu / ani’ş-Şârih”,418 “Ruviye anhu rahimehullâh”419
şeklinde zikreder. Ayrıca kaynaklarını tanıttığımız kısımda da görüldüğü üzere,
sık sık Teftâzânî’nin diğer eserlerine de müracaat eder.
4- Mutavvel’in ibâresinin doğru anlaşılmasına gayret eder; bunun için lügat,
sarf ve nahiv ilimleri açısından izahlar yapar.420
5- Mutavvel’de geçen bazı özel isimlerin okunuşunu verir421 ve sahipleri hakkında
kısa biyografik bilgiler nakleder.422
6- Beyitleri izah ederken, eğer zikredilmemişse şâirini tespit eder, ihtiyaç duyuluyorsa
beytin öncesini (قبله/أوله),423 sonrasını (تمامه/بعده)
424 ve söyleniş sebebini
/ hikâyesini425 nakleder; (المعنى)
426 diyerek toplu mana verir.
7- Teftâzânî’nin isim vermeden görüşlerini tenkit ettiği kişilerin, özellikle de
önceki Telhîs şârihlerinden Halhâlî (ö. 745/1344)427 ile Zevzenî’nin (ö. 792/1389)428
görüşlerini, bizzat kendi ifadeleriyle naklederek değerlendirir.
416 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 9a, 12b, 27a, 37b (Mükerrer varak no’su), 64a, 86a, 87a,
88b, 95b, 148a, 152a, 165a, 206a, 239a, 241a.
417 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 72a.
418 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 35b, 41a, 49b, 59b, 108a, 166b, 185b.
419 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 251a.
420 Hemen her sayfada bunun örnekleri görülebilir.
421 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 51a (İbn Cinnî), 84a (Abdullâh b. Übey b. Selûl).
422 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 51a (Sinimmâr), 115a (el-Hakem b. Abdiyeğûs), 115a (Ebû
Ahzem et-Tâî), 115a, 121a, 237b (Hâtim), 208b (Züheyr b. Ebî Sülmâ), 237b (Bâkıl).
423 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 54b, 110b, 111b, 144a, 148a, 207a, 238b.
424 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 110b, 114b, 136a, 208a, 213a, 249b.
425 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 149a, 161b, 181b, 206b, 208a-b,.
426 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 226a, 239a, 239b, 241a.
427 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 44a, 47a, 49b, 52a, 52b, 53a, 58b, 60b, 90b, 94b, 118a,
159a, 166b, 172a, 181b.
428 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 36b, 44b, 50b, 51b, 53a, 56a, 57a, 65a, 74b, 90b, 94b,
149a, 161a, 186a, 203b, 204a, 212b, 221a, 221b, 226a, 226b, 229b, 237b.
128 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
8- Mukaddimede de belirttiği gibi, Seyyid Şerif Cürcânî’nin Teftâzânî’ye
yönelttiği itirazlardan cevaplandırılması mümkün olanları, Teftâzânî adına
cevaplandırır.429 Ancak hocasının hocası olan Teftâzânî lehine taassuba düşmez;
bazen Seyyid Şerif’e hak verir,430 bazen de ikisini de tenkit eder.431 Dolayısıyla
Teftâzânî ile Seyyid arasında bir nevi hakemlik yapar. Seyyid Şerîf’in değinmediği
birçok mes’elede de Teftâzânî’yi tenkit ettiği olur.432
9- Bir konuyla ilgili temel bilgileri veya dikkat edilmesi gereken hususları anlatmaya
(اعلم) lafzıyla başlar.433 ön hazırlık mâhiyetindeki bilgileri verdikten sonra
esas konuya geçerken (... هذا عرفت إذا) der.434
10- İzaha muhtaç hususları açıklamaya (بيان),435 (توجيه),436 (توضيح)
437; iktibas
edilen metindeki birtakım hususları kendi ifadesiyle net bir şekilde anlatmaya
(تقرير);438 uzun bir konuyu yine kendi ifadesiyle özetlemeye (تلخيص),439 (حاصل),440
(غاية ما في الباب)
441 gibi sözlerle başlar.
11- Zaman zaman okuyucunun zaten bildiğini varsaydığı hususlara (خبير أنت),442
(ال يخفى)
443 diyerek göndermeler yapar. Kitabın başka yerlerinde veya başka ilimlerde
ve kitaplarda bulunan yerleşik kurallara atıfta bulunurken (تقرر)
444 ifadesini kullanır.
12- Görüşlerin dayanak ve gerekçelerini sunarken (مبنى),445 (منشأ),446 (وجه)
447
gibi kelimeler kullanır.
429 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 27b, 35a, 37a, 37b, 39a, 39b, 41a, 41b, 53a, 54a, 56b, 71a,
83b, 86b, 117a, 132a, 183b, 197b, 206a, 217a, 219a, 242b.
430 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 79a.
431 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 93a.
432 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 7b, 15b, 24b, 28b, 29a, 30a, 32b, 35b, 36a, 36b, 38a,
42a, 42b, 49a, 49b, 52b, 53b, 54a, 65b, 68b, 69a, 71a, 78b, 82a, 86a, 87a, 90b, 109a, 115b,
117a, 118b, 125a, 130a, 143a, 156a, 165a, 172a, 173a, 175a, 189b, 200a, 200b, 206b, 223a,
226b, 251a.
433 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 16a, 24a, 28b, 30a, 33a, 36a, 39a, 42a, 44a, 45b, 60a, 61a,
62b, 65a, 69b (mükerrer varak no’su), 74b, 92b, 93a, 102b, 110a, 113a, 117b, 120b, 125b, 126b,
142b, 146b, 150a, 152a, 183a, 189a, 190a, 192a, 200b, 201a, 204a, 209b, 215a, 218a, 225a, 230a,
244a, 250b.
434 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 31a, 54a, 124a, 125b, 137a, 142b.
435 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 111b, 113a, 152b.
436 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 84b, 88b, 95b, 118b, 138a, 143b, 149a, 150a, 152a.
437 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 34a, 66b, 67a, 69b (mükerrer varak no’su), 78a, 111a,
140b, 142a.
438 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20b, 23a, 23b, 26b, 28a, 36a, 46b, 47a, 47b, 85a, 93b, 112a,
128a, 135b, 136a, 136b, 138b, 139a, 139b, 140a, 140b, 150a, 167b, 170a, 207b, 218a, 218b, 219a.
439 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 94b.
440 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20b, 28a, 30b, 32a, 36b, 40b, 42b, 44b, 45a, 47b, 48a,
51a, 55a, 81a, 83b, 88a, 97a, 103b, 104a, 104b, 116a, 137a, 139a, 139b, 141a, 143a, 145a, 150b,
163a, 165a, 170b, 173b, 177b, 180b, 188a, 192a, 201b, 203a, 211b, 218a, 221b, 224b, 225b,
229a, 239a, 239b, 244a, 248b, 250a, 251a.
441 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 33a, 70a, 128b.
442 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 38a, 52b, 92a, 104a, 129b, 138a, 139b, 168a, 168b, 170a.
443 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 33b, 42b, 43a, 50a, 51b, 52a, 52b, 53b, 55a, 55b, 56b, 59b,
62b, 65b, 75b, 77b, 80a, 83a, 90b, 91a, 93b, 94a, 98a, 104a, 104b, 107b, 112b, 114b, 117b, 118b,
125a, 130a, 131a, 133b, 137b, 143b, 151a, 161a, 182b, 183b, 207a, 238b, 245a.
444 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 62a, 63a, 77a, 78a, 107a, 107b, 109b, 118b, 121b, 126a,
142b, 146b, 147b, 150b, 170b, 217b, 241b.
445 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 226b.
446 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 220b.
447 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 36a, 37b, 40b, 41a, 49a, 58b, 59a, 59b, 66b, 74b, 87a, 90a,
100b, 105a, 106a, 110a, 110b, 113b, 118a, 118b, 121b, 123a, 133b, 144a, 147a, 149b, 181a.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 129
13- Tenkit ettiği görüşlerin hata yönünü / derecesini anlatmak için (إشكال),448
455,(توهم) 454,(تكلف/تكلفات) 453,(تعسف) 452,(تساهل) 451,(تسامح) 450,(بحث) 449,(اعتساف)
(نظر) 459,(مكابرة) 458,(مساهلة) 457,(مسامحة/مسامحات) 456,(حق العبارة)
460 gibi kavramlar
kullanır. Bazen kendisini tutamayıp (... العجب)
461 diyerek yapılan yanlışa hayret
eder.
464,(يمكن أن يتكلف) 463,(غاية ما يتكلف له) 462,(اعتذر/اعتذار) 14- Tenkit edilen görüşlere
467 gibi ifadelerle makul,(يمكن أن يقال) 466,(يمكن أن يدفع/يمكن دفعه) 465,(يمكن أن يجاب)
mazeretler bulmaya çalışır. Eğer o tenkitten kurtulma çaresi varsa, (... :قال لو),468
(لو ذكر: ...)
469 diyerek o çareye işaret eder.
15- Tartışmalı konularda münâzara ilminin kaidelerini uygular ve kavramlarını
kullanır. Meselâ: (اعتراض/اعترض),470 (عليه أورد),471 (يندفع/اندفع),472
لو) 479,(ال نسلم) 478,(سلمنا) 477,(سؤال) 476,(رد) 475,(دفع) 474,(جواب/الجواب) 473,(تسليمي)
448 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 33b, 175b, 229a, 234b.
449 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 145b, 215b.
450 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr.21a, 27b, 41a, 49a, 53b, 62a, 68b, 69a, 69b, 69a (mükerrer
varak no’su), 71a, 71b, 76b, 78b, 79a, 80a, 82a, 82b, 89a, 89b, 95a, 97b, 98a, 100b, 101a, 109a,
111a, 115b, 129b, 130a, 134b, 135b, 136b, 137b, 140a, 140b, 141b, 143a, 151b, 152a, 153b,
155a, 156a, 157b, 158a, 159a, 159b, 161a, 165a, 168b, 174b, 175a, 177a, 190a, 200a, 201a, 206a,
209a, 211b, 214b, 217a, 223a, 227a, 236b, 238b, 240b, 248b, 251a.
451 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 31a, 38a, 42b, 78a, 117a, 126a, 145b, 211b, 218b.
452 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 96b.
453 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 22b, 55b, 94b, 123b, 193a, 221a, 250b.
454 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 55b, 81b, 95b, 97a, 104b, 132b, 151a, 221a, 229a, 229b, 238b.
455 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 104a.
456 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 42a, 49a, 49b, 118a, 118b, 200b.
457 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 69a, 81b.
458 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 42a, 86a.
459 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 47a.
460 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 20b, 61b, 86a, 90b, 134a, 145a, 159a, 162b, 167b, 176b,
204b, 209a.
461 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 125b, 127b, 169a, 217a, 245b, 247a.
462 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 55b, 140a.
463 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 139a.
464 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 54a.
465 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 41a, 48b, 61b, 71b, 79a.
466 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 69a, 89a, 120a, 209b.
467 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 24a, 37b (mükerrer varak no’su), 39b, 238a, 250a.
468 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 33a, 42b, 54a, 100b, 145b.
469 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 43a, 116a.
470 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 21b, 25b, 32b, 34b, 35a, 38a, 39b, 40a, 40b, 41a, 41b, 42b,
80b, 81a, 84b, 87b, 91a, 91b, 94b, 105a, 112a, 112b, 117a, 118a, 120b, 123a, 128a, 132b, 135b, 138a,
141a, 150a, 151a, 177a, 202b, 208b, 212a, 213a, 217a, 226b, 239a, 242a, 242b, 244a, 247b, 250b.
471 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 48b, 134b, 137a.
472 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 117a, 133b, 143a, 235b.
473 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 137a.
474 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 21b, 22a, 25b, 28b, 32b, 34a, 35a, 35b, 39b, 40a, 41b, 47a,
48a, 56b, 69b (mükerrer varak no’su), 70b, 77a, 78a, 79a, 81a, 81b, 82a, 83b, 84b, 85b, 88a, 90a,
91a, 92b, 93b, 95b, 98b, 103b, 104a, 104b, 108b, 109a, 111a, 112b, 114b, 117a, 120b, 123b, 124b,
125a, 130b, 134b, 137a, 138b, 140a, 141a, 143a, 144b, 151a, 167a, 173b, 200a, 202b, 203a, 207b,
208b, 209a, 213a, 218b, 220b, 226b, 239b, 240b, 242a, 242b, 243a, 244a, 249a, 250a, 251a.
475 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 18b, 38a, 40a, 59b, 69a, 69b, 82a, 82b, 92b, 110a, 112a,
118a, 120a, 149b, 211b, 225b, 231a, 241b, 242b, 247b.
476 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 36a, 87b, 92a, 109b, 112a, 112b, 119a, 121a,132a, 132b,
133b, 136a, 140a, 148a, 150b, 226b, 229b, 237b, 242a, 243a, 244a.
477 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 104a, 117a, 130b, 144a, 145a, 149b, 201b, 203a, 220b.
478 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 34a, 248a.
479 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 31b, 34a, 35a, 45a, 46b, 49a, 69b (mükerrer varak no’su),
78b, 80b, 83a, 83b, 86a, 89a, 90a, 98a, 110b, 112b, 119a, 128b, 129b, 130a, 137a, 140b, 143b,
230b, 237a, 243b, 248a.
130 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
ُ على) 484,(منع) 483,(ممنوع) 482,(المعترض) 481,(مسلم) 480,(سلم
َ ِرد
(ي
485 vb.
16- Farklı görüşleri verdikten sonra (أقول)
486 veya (نقول)
487 diyerek kendi görü-
şünü verir.
17- Soru – cevap üslubuna önem verir; bunun için çoğunlukla (:قلنا ... :قيل فإن
(فإن قلت: ... قلت: ...) 488,(...
فإن قلت: ...) 490,(فإن قيل: ... أجيب: ...) 489 kalıplarını, bazen
(قيل: ...
491 kalıplarını kullanır. Bazen de (... :نقول ألنا ... :يقال ال)
492 diyerek soru ve
itirazın önünü baştan keser.
18- İhtilâflı konularda tercih ettiği veya doğru bulduğu görüşü, (األحسن/أحسن),493
500,(المختار) 499,(ظهر) 498,(ظاهر/الظاهر) 497,(الصواب) 496,(الصحيح) 495,(الحق) 494,(أولى/األولى)
(هكذا يجب أن يفهم)
501 gibi sözlerle belirtir.
19- Daha önce işlenmemiş veya ihtilaflı olan konularla ilgili araştırma yaptıktan
sonra vardığı sonuçları (تحقيق)
502 kavramıyla ifade eder. Bu tahkiklerin
480 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37b (mükerrer varak no’su), 45a, 49a, 52b, 62a, 69b (m -
kerrer varak no’su), 75a, 86a, 112b, 119b, 130a, 136b, 137a, 140b, 148b, 228a, 143b, 251a.
481 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 130b, 143a.
482 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 118a, 132b, 142b, 143a, 164a, 245a, 246a, 246b, 247a.
483 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 45a, 119b, 130a, 132b, 243b, 245b, 250b.
484 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 21b, 32a, 35a, 47a, 52b, 65b, 83b, 112b, 119a, 122b, 143a,
144b, 150b, 189a, 230b.
485 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 24a, 32b, 37a, 39b, 89b, 95a, 101b, 113a, 121a, 125a,
151a, 206b, 235b.
486 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 56b, 64b, 98b, 143b, 146b, 148a, 172b, 199a, 199b, 222b,
231a, 243a, 244a, 245a, 246b, 247b.
487 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 66b, 78a, 124a.
488 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 4b, 5a, 15a, 16b, 18a, 19a, 20b, 23a, 24a, 25a, 25b, 26a,
26b, 27b, 33b, 35a, 35b, 37a (mükerrer varak no’su), 39a, 40a, 41b, 50b, 51b, 52a, 54a, 55a,
56a, 60a, 62b, 63b, 64b, 72b, 73a, 73b, 74a, 76a, 77a, 81a, 83a, 91b, 92a, 93a, 93b, 95a-b, 98b,
101a, 107a, 107b-108a, 110b, 116a, 116b, 120b, 121a, 126b, 127a, 129a, 142b, 143b, 145a,
150b, 155b, 160b, 162b-163a, 164b, 176b, 199b, 200b, 217b, 227a, 227b-228a, 228a, 236a,
245a-b, 248a.
489 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 3b, 7b, 14b, 22b, 42a, 60b, 68a, 99a, 125a, 167a, 181b,
198b, 235a, 244b, 245a, 246b.
490 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 156b-157a, 233b.
491 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 96a.
492 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 3a, 26a, 30b, 31a, 102a, 111b, 115b, 124a, 190b, 217b,
225a, 231b.
493 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 24b, 138b, 149b, 199b.
494 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr.40a, 43b, 72a, 78b, 83b, 98b, 103a, 119a, 125a, 133a,
157a, 217a.
495 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 56b, 57a, 107a, 130b, 132b, 180b, 189b, 248b.
496 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 53a, 109a, 223b, 244b.
497 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 39b, 90a, 103a, 104b, 109a, 109b, 143b, 150b, 155b,
172a, 175a, 196b, 209a, 211a, 225a, 242b.
498 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 90a, 132a, 134a, 136a, 140b, 146a.
499 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 37a (mükerrer varak no’su), 45a, 52a, 63b, 69b, 79a, 93b,
118a, 123b, 240a.
500 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 29b, 119a.
501 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 60a, 81b, 103b, 113b, 175a.
502 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 17a, 18b, 27a, 29a, 34b, 37a, 50b, 53b, 61a, 62a, 64b,
65a, 65b, 66a, 68a, 75b, 78a, 79a, 80b, 83a, 84b, 85b, 86a-b, 88b, 89a, 89b, 90b, 98a, 100a, 101a,
108b, 116b, 118b, 119a, 119b, 120b, 121b, 122b, 125a, 130b, 131a, 132b, 135a, 139a, 139b,
141a, 141b, 142a, 147b, 152b, 166a, 168a, 168b, 169b, 178a, 179a, 181a, 191a, 197a, 197b,
199a, 214a, 216a, 216b, 218a, 218b, 219a, 224b, 225b, 238b, 244b, 245b, 247b. (Bunlardan bazıları
ileriye veya geriye atıf şeklindedir.)
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 131
bazılarında çok iddialıdır503 ki bunların müstakil risâle olarak da neşredilmesi
mümkündür.
20- Kitabın iç kontrolüne önem verir; daha önce geçen konulara (سبق),504
(سلف),505 (مر);506 ileride gelecek olan konulara (ستسمع),507 (عليه ستطلع),508 (ستعرف),509
516,(سيظهر) 515,(سيشار) 514,(سيذكر) 513,(سيحقق) 512,(يجيء/سيجيء) 511,(يأتي/سيأتي) 510,(ستقف)
gibi sözlerle havâlelerde bulunur.
21- Anlatmayı bitirdikten sonra sık sık (تأمل)
517 veya (تدبر)
518 diyerek okuyucu
konu üzerinde daha derin düşünmeye davet eder.
sonUÇ
Sonuç olarak Molla Hüsrev, zannedildiği gibi, sadece fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimleriyle
ilgilenmemiş; bu ilimlerin yanı sıra başka ilimlerle ve bu arada belâgat
ilimleriyle de meşgul olmuştur. Belâgat ilimleri alanında yazdığı eserlerin en hacimlisi
ve tanınmışı makalemize konu edindiğimiz Hâşiye ale’l-Mutavvel adlı çalışmasıdır.
Molla Hüsrev, Mutavvel üzerine yapılan ilk çalışmalardan biri olan bu eserinde,
bizzat müellif Teftâzânî’nin öğrencisi olan hocası Burhâneddin Haydar elHerevî’nin
takrirlerinden ve kullandığı 70 civarındaki kaynaktan yararlanarak ve
tabii ki kendi ilmî ve edebî birikimini de katarak, Mutavvel’in sırlarını çözmeye,
Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Teftâzânî’ye yönelttiği birtakım itirazları cevaplamaya
اعلم أن هذا البحث من مبارك األنظار، ومعارك األفكار، كم ضلت في) 503 Mesela: Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 141b
ميدانه أوهام الفحول، وزلت دون الوصول إلى تحقيقه أقدام العقول، لم أر من محققي المتقدمين أحدا كشف عنه حجاب اإلشكال، ولم أر من مدققي المتأخرين
من رفع عنه نقاب اإلعضال، والشارح النحرير قد بين محصل الكالم، ولم يتصد لتحقيق المرام، فإن أردت العثور على الحق ورفع اإلشكال، فاستمع لما يتلى
.(... :عليك من المقال، فأقول وبالل التوفيق، وبيده مقاليد التحقيق
504 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 33a, 36a, 58b, 70a, 73a, 75a, 79b, 104b, 107a, 114a, 114b,
121b, 130b, 134b, 140b, 145a, 165a, 166a, 180b, 182a, 187b, 217a, 225b, 229a, 236a, 242a.
505 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 244b.
506 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 146b, 150b, 180a, 180b, 181a, 182a, 184b, 197a, 216a,
247b.
507 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 127a, 129b.
508 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 231b.
509 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 55a.
510 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 44b.
511 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 18b, 23a, 24b, 25a, 27a, 27b, 28a, 30a, 32b, 33a, 34a, 35a,
35b, 37a, 39a, 40a, 42a, 53a, 54b, 62a, 65b, 82a, 83a, 88b, 89a, 90b, 102a, 103a, 104b, 107b,
113b, 116a, 118b, 125b, 126a, 126b, 127a, 127b, 132b, 139b, 140a, 142b, 145b, 172b, 176a,
177a, 180b, 197a, 197b, 204b, 206b, 219a, 221a, 224b, 227a, 236b, 245a, 247a.
512 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 26a, 32a, 34b, 68b, 89b, 98a, 99b, 100b, 112a, 120b,
180a.
513 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 61a.
514 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 45b.
515 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 50b.
516 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 23b.
517 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 16b, 17b, 29a, 31b, 52a, 53b, 56a, 59b, 68b, 69b, 74b, 83a,
84a, 86b, 89b, 91b, 95b, 97b, 98a, 98b, 101b, 105a, 107a, 114a, 114b, 116a, 117b, 122b, 125a,
128a, 128b, 130a, 139b, 140b, 143a, 143b, 145a, 147a, 148a, 152a, 156b, 165a, 166b, 167b,
171b, 199b, 205b, 207a, 209a, 216a, 226a, 227a, 229a, 243b.
518 Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, vr. 29b, 64a, 80b, 82b, 86a, 90a, 106a, 118b, 121a, 124a,
126b, 134a, 143a, 144b, 157b, 158b, 161a, 163b, 165a, 166b, 175b, 178b, 183b, 193b, 196b,
208b, 211b, 217a, 225a, 230b, 234b, 237b, 246a.
132 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
gayret etmiş ve pek çok konuda kendi tahkiklerini ortaya koymuş; görebildiğimiz
kadarıyla bunda oldukça da başarılı olmuştur.
Beyân ilminin kinâye bahsi ile bedî‘ ilminin konularını ihtiva etmemesine rağ-
men, Hâşiye ale’l-Mutavvel, gerek ilmî değerlendirmeleri gerekse edebî üslubuyla
Arap dili ve belâgatı alanına pek çok katkıda bulunmakta ve dolayısıyla doktora
seviyesinde bir tahkik çalışmasını ve çeşitli yönleriyle tahlil edilmeyi hak etmektedir.
KAynAKÇA
el-Alâ’ er-Rûmî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali b. Muslihiddîn Musa b. İbrahim er-Rûmî elHanefî,
Risâletü’n-Nikât ve’l-Es’ile, Şehid Ali Paşa-277.
Alak, Musa, Kemalpaşazâde’nin Şerhu Tağyîri’l-Miftâh Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili
(Kemalpaşazâde), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2009.
Atâî, Nev’îzâde Atâî, Hadâiku’l-Hakāik fî Tekmileti’ş-Şekāik (Zeyl), (nşr. Abdülkadir özcan),
İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989 (Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri’nin II. Cildi).
Baltacı, Cahit, Osmanlı Medreseleri, I-II, 2. baskı, İstanbul: İFAv, 2005.
Brockelmann, Carl, Târîhu’l-Edebi’l-‘Arabî (Târîh), (Arapça’ya çev. es-Seyyid Ya’kûb Bekr
- Ramazan Abdüttevvâb), I-X, Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmmetü li’l-Kitâb,
1993.
Çakan, İsmail Lütfi, Hadîs Edebiyatı Çeşitleri Özellikleri Faydalanma Usulleri, 4. basım,
İstanbul: İFAv Yayınları, 1997.
Gümüş, Sadreddin, Seyyid Şerif Cürcânî, İstanbul: İSAv Neşriyatı, 1984.
Habeşî, Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiu’ş-Şurûh ve’l-Havâşî (Câmi‘), I-III, Ebû Zabî:
el-Mecmau’s-Sekâfî, 2004.
Halhâlî, Şemsüddîn Muhammed b. Muzafferuddîn el-Halhâlî, Miftâhu Telhîsi’l-Miftâh, (nşr.
Hâşim Muhammed Hâşim Mahmûd), 1. baskı, Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’tTürâs,
2007.
Hatibzâde, Muhyiddîn Mehmed b. Hatib Kāsım (ö. 940/1534), Ravzu’l-Ahyâr el-Müntehab
min Rabî‘i’l-Ebrâr, İbrahim Efendi-445.
Hüsâmzâde İbrâhim, Tekmiletü Şerhi Tağyîri’l-Miftâh, Şehid Ali Paşa-2172.
İbn Nâsıriddîn, Şemsüddîn Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Kaysî ed-Dımaşkî,
Tavzîhu’l-Müştebih, (nşr. Muhammed Naîm el-Araksûsî), I-X, Beyrut: Müessesetü’rRisâle,
1414/1993.
Kara, İsmail, “‘Unuttuklarını Hatırla!’ Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Dîvân
Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, cilt: 15, sayı: 28, 2010/1.
Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn (Keşf), (nşr. Şerefettin YaltkayaKilisli
Muallim Rifat), I-II, İstanbul: Maarif Matbaası, 1360-1362/1941-1943.
Kazvînî, Ebü’l-Me‘âlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. ömer b. Ahmed
el-Kazvînî eş-Şâfiî, Telhîsu’l-Miftâh (Telhîs), (nşr. Yâsîn el-Eyyûbî), Beyrut: elMektebetü’l-Asriyye,
1428/2008.
Kehhâle, ömer Rızâ Kehhâle, Mu‘cemü’l-Müellifîn Terâcimu Musannifî’l-Kütübi’l-‘Arabiyye
(Mu‘cem), I-Iv, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ty.
Koca, Ferhat, Molla Hüsrev, Ankara: Türkiye Diyanet vakfı Yayınları, 2008.
Koçhisârî, Keşfü’r-Rumûz ve Fethu Bâbi’l-Künûz [= Hâşiye alâ Şerhi’l-Miftâh li’t-Teftâzânî],
Laleli-2836.
Şeyhülislam Molla Hüsrev’in Belâgatle İlgili Eserleri 133
Korkmaz, Ahmet Ali, Molla Hüsrev’in ‘Velâ’ Hakkındaki Görüşleri ve Bu Konuda Osmanlı
Âlimleri Arasında Yapılan Tartışmalar (Velâ Risaleleri Çerçevesinde), Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
Mecdî, Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku’ş-Şekāik (Hadâik), (nşr. Abdülkadir özcan), İstanbul:
Çağrı Yayınları, 1989 (Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri’nin I. Cildi).
Molla Hüsrev, Hâşiye ale’l-Mutavvel, Damad İbrahim Paşa-1019.
______, Hâşiye ale’t-Telvîh, I-II, İstanbul: Es’ad Efendi Matbaası, 1284, (Hasan Çelebi’nin
Hâşiye ale’t-Telvîh’inin kenarında).
______, Nakdü’l-Efkâr fî Reddi’l-Enzâr, Kılıç Ali Paşa-525.
Molla Sirâceddîn, Kâşifetü’ş-Şübühâti’l-Alâiyye, Esad Efendi-91.
özek, Ali, Zemahşeri ve Arap Lugatçılığındaki Yeri, 1. baskı, İstanbul: Ensar Neşriyat,
2006.
özer, Hasan, “Molla Hüsrev’in er-Risâle fi’l-velâ’sı, Molla Gürânî’nin Reddiyesi ve Molla
Hüsrev’in Cevabı: Tahkikli Neşir”, İslâm Araştırmaları Dergisi, İstanbul: 2010, sayı:
24.
Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân es-Sehâvî, ed-Dav’ü’l-Lâmi‘ li-Ehli’l-Karni’tTâsi‘
(Dav’), I-XII, 1. baskı, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Süyûtî, Buğyetü’l-Vu‘ât fî Tabakāti’lLuğaviyyîn
ve’n-Nuhât (Buğye), (nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim), I-II, 2. baskı,
Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
Taftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. ömer et-Teftâzânî, el-Mutavvel Şerhu Telhîsi Miftâhi’l-‘Ulûm
(Mutavvel), (nşr. Abdülhamîd Hindâvî), 2. baskı, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,
1428/2007.
Taşköprîzâde, İsâmuddîn Ebü’l-Hayr Ahmed b. Mustafa, eş-Şekāiku’n-Nu‘mâniyye fî
‘Ulemâi’d-Devleti’l-‘Osmâniyye (Şekāik), (nşr. Ahmed Subhi Furat), İstanbul: Edebiyat
Fakültesi Basımevi, 1985.
Tîbî, Şerefüddîn el-Hüseyn b. Abdillâh et-Tîbî, et-Tibyân fi’l-beyân, (nşr. Abdüssettâr Hü-
seyn Zemmût), 1. baskı, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1416/1996.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA).
Yalar, Mehmet, el-Hatîb el-Kazvînî ve Belâgat İlmindeki Yeri (el-Hatîb el-Kazvînî), Basılmamış
Doktora Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997.
Ziriklî, Hayruddîn ez-Ziriklî, el-A‘lâm Kāmûsü Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’N-nisâ’ mine’lArab
ve’l-Müsta‘ribîn ve’l-Müsteşrikîn (A‘lâm), I-vIII, 15. baskı, Beyrut: Dâru’l-İlm
li’l-Melâyîn, 2002, vI, 192.