T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ARAP DİLİ EĞİTİMİ BİLİM DALI
ARAPÇA - TÜRKÇE ÇEVİRİLERDE SÖZCÜK VE KALIPLAŞMIŞ
İFADELER DÜZEYİNDE EŞDİZİMLİK SORUNLARI VE ÇÖZÜM
ÖNERİLERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Senem SOYER
Tez Danışmanı
Yard. Doç. Dr. Cihaner AKÇAY
Ankara-2006
i
ÖZET
Bu çalışma Arap dilinin hedef dil olduğu çeviri çalışmalarında kelimelerin
nasıl ve hangi koşullarda birliktelik oluşturduğunu incelemek, yaşanan sorunları ve
sebeplerini teşhis etmek ve çözüme yönelik çeşitli alternatiflere işaret ederek takip
edecek çalışmalara ışık tutmak amacıyla hazırlanmıştır.
Bu konuda net bir çerçeve çizebilmek amacıyla Doğubeyazıt İmam Hatip
Lisesi öğrencilerine bu konuyla ilgili bir sınav uygulaması gerçekleştirilmiştir.
Öğrencilerimiz çeviri esnasında kelime kelime çeviri yapmaya ve anadili
kullanmaya yatkındır. Bu sınavın sonuçlarından yola çıkarak çeşitli alternatif
yöntemler sunulmuştur.
Bu araştırma, Arapça öğretiminde kullanılan çeviri yöntemine yönelik olarak
mevcut durumu inceleme ve öğrencilerin görüşlerinden hareketle eksik yönlerini
tamamlamayı amaçlamaktadır. Öğretmenlerin dili öğretim aşamasında ve
çevirmenlerin çalışmaları sırasında başvurabilecekleri bir kaynak olarak katkı
sağlayacak önerilerde bulunmaktadır.
Bilim Kodu: Arap Dili Eğitimi
Anahtar Kelimeler: kelime, eşdizim, Arap Dili
Tez Yöneticisi: Yard. Doç. Dr. Cihaner AKÇAY
ii
ABSTRACT
This current study is designed firstly to examine how and under which
circumstances words come together in translation studies in which Arabic is the
target language; secondly, to determine the problems and their solutions faced during
the translation process and finally to light the way for researches by pointing at
alternative solutions.
Therefore, students of Doğubeyazıt İmam Hatip High School were given an
exam related to this subject so that a relevant framework could be designed.
Our students tend to translate word by word and use the mother tongue very
frequently. By means of the results of this exam various alternative translation
methods and techniques were shown to the students.
This research aims to examine and complement the missing sides of the
current translation methods and techniques in Arabic Language. It can also be
accepted as a resource book which teachers can apply while teaching and which
translators can also use during their studies.
Science code: Arabic Language Teaching Department
Key words: Word, Collocation, Arabic Language.
Advisor: Associate Professor Cihaner AKÇAY
iii
ÖN SÖZ
“Arapça-Türkçe Çevirilerde Sözcük ve Kalıplaşmış İfadeler Düzeyinde
Eşdizimlik Sorunları ve Çözüm Önerileri” adlı bu çalışma, kaynak dil ve hedef
dil arasında, Arapça-Türkçe ve Türkçe-Arapça çevirilerde eşdizim ile ilgili
olarak karşılaşılan sorunları ve bu sorunların çözümü için alternatif yöntemleri
sunan bir araştırma niteliğindedir.
Tezin Giriş bölümünde çalışmanın amacı, önemi, varsayımlar,
sınırlılıkları ve kavramsal çerçeveye yer verilmiştir.
Tezin ilk bölümünde “çeviri nedir” sorusu ele alınmış ve incelenmiştir.
Bu bölümde “eşdizim” tanımına da yer verilmiştir. Ayrıca “eşdizimsel aralık” da
bu bölümde incelenmiştir. İkinci bölümde ise tezin de temel konusunu teşkil
eden eşdizimlerin yapısı incelenmiştir. Eşdizimler önce yapıları itibarıyla
“serbest, sınırlı ve bağımlı” olmak üzere üç başlık altında ele alınmıştır. Daha
sonra eşidizimler “sözcük dizilişi” bakımından sınıflandırılmıştır. Son olarak da
işlevleri açısından sınıflandırılan eşdizimler, deyimler ve atasözlerinin genel
özellikleri ve çevirideki genel sorunları ile ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise;
eşdizimler ile ilgili olarak karşılaşılan genel sorunlara yer verilmiştir. Tezin son
bölümü, sınavdan elde edilen sonuçlardan hareketle, yabancı dil öğretiminde ve
çeviride önemli bir role sahip olan eşdizimler için yorum ve önerilerde
bulunulmuştur. Ayrıca eşdizimlerin öğretimi ile genel bilgilere de yer verilmiştir.
iv
Çalışmanın başından itibaren beni yönlendiren, her türlü yardımı
sağlayan, akademik hayatım boyunca her zaman desteğini esirgemeyen
danışmanım, saygıdeğer hocam Yard. Doç. Dr. Cihaner AKÇAY’a,
Tez konumu seçtiğim dönemde ve çalışmam boyunca kıymetli
görüşlerini paylaşan, her türlü yardımı esirgemeyen saygıdeğer hocalarım Dr. M.
Hakkı SUÇİN’e, Doç.Dr. Musa YILDIZ’a ve Gazi Üniversitesi Arap Dili
Eğitimi’ndeki tüm hocalarıma,
Tezimin her döneminde değerli bilgilerini ve zamanlarını benimle
paylaşan, her zaman destek ve yardımlarını hissettiğim değerli arkadaşlarım ve
meslektaşlarım Murat UÇAR’a, S. Ahmet UYSAL’a, Birol CENGİZ’e, Şennur
ŞENOL’a, Neşe ÖZGEL BAYRAM’a, Ramazan AKÇAY’a ve Zeki
HASANOĞLU’na,
Manevi desteklerini her zaman hissettiren aileme, canım dostlarım Betül
Nisa TEKEREK ve Hacer Çekli’ye,
Doğubeyazıt İmam Hatip Lisesi 9/A ve 10/A sınıflarındaki öğrencilerime
ve çalışmam esnasında anlayışından dolayı sayın okul müdürüm Ali TEKER’e
en içten teşekkürlerimi sunarım.
Ankara 2006
Senem SOYER
v
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET………………………………………………………………………………….i
ABSTRACT……………………………………………………………….................ii
ÖN SÖZ ……………………………………………………………………………..iii
KISALTMALAR CETVELİ………………………………………………………...ix
TABLO VE ŞEKİLLER……………………………………………………………...x
TRANLİTERASYON SİSTEMİ…………………………………………………….xi
GİRİŞ
Amaç …………………………………………………………………………………1
Önem……………………………………………………………………….................2
Yöntemi……………………………………………………………………………….2
Varsayımlar…………………………………………………………………………...2
Sınırlılıklar……………………………………………………………………………3
Kavramsal Çerçeve…………………………………………………………………...3
vi
I.BÖLÜM
EŞDİZİM TERİMİNE GENEL BİR BAKIŞ
1.1. Çeviri Nedir? ……………………………………………………………………4
1.2. Eşdizimler…………………………….…………………………………………6
1.2.1.Eşdizimsel Aralık……………………………………………………………...9
II. BÖLÜM
EŞDİZİMLERİN YAPISI
2.1. Yapı Bakımından Eşdizimler …………..…………………………………….13
2.1.1. Serbest Eşdizimler…..…………………………………………...………….13
2.1.2. Sınırlı… Eşdizimler…………………………………………………………15
2.1.3.Bağımlı Eşdizimer.…………………………………………………………..16
2.2.EŞDİZİMLERDE SÖZCÜK DİZİLİŞİ ……..………………………………...19
2.2.1.Sıfat+İsim Eşdizimleri…….…………………………………………………19
2.2.2.Fiil+İsim Eşdizimleri…………….……………………………….………….20
2.2.3.İsim+İsim Eşdizimleri………………………………………..........................22
2.2.4.İsim+İsim Eşdizimleri (Tamlama)…………………………………………...23
2.2.5.İsim+ve+İsim Eşdizimleri (Atıf)…………………………………………….24
2.2.6.Sıfat+Sıfat Eşdizimleri………………………………………………………25
vii
2.2.7.Zarf+Zarf Eşdizimleri……………………………………………………….26
2.2.8.İsim+Fiil Eşdizimleri ( Seslerin İsimleri)…………………………………...26
2.3.Edatsal Eşdizimler…………………………………………………………….27
2.3.1.İsim+Edat Eşdizimleri………………………………………………………27
2.3.2.Edat+İsim Eşdizimleri………………………………………………………28
2.3.3.Sıfat+Edat Eşdizimleri……………………………………………………...29
2.3.4.Fiil+Edat Eşdizimleri……………………………………………………….30
2.3.5.Benztimlerin Eşdizimleri(Kadar-Kadar Kalıbı)……………………………31
2.3.6.Sayılabilen İsimlerin Eşdizimleri…………………………………………..33
2.3.7.Sayılamayan İsimlerin Eşdizimleri………………………………………...34
2.4.İşlev Bakımından Eşdizimler………………………………………………...36
2.4.1.Kültür Odaklı Eşdizimler…………………………………………………..36
2.4.2.Tipik Ve Belirtik Eşdizimler…………………………………………….....38
2.4.3.Kullanımsal Değişkeye Bağlı Eşdizimler………………………………….41
2.4.4.Deyimler…………………………………………………………………...43
2.4.5.Atasözleri…………………………………………………………………..45
III. BÖLÜM
EŞDİZİMLERİN GENEL PROBLEMLERİ
3.1. Genellemenin Zorlukları…….……………………………………………..48
3.2. Eşdizimlerin Değişkenliği……………………………………………….....50
3.3.Eşdizimlerin Esneklikleri…………………………………………………...51
3.4.Eşdizimsel Uyuşmazlıklar…………………………………………………..52
viii
3.5.Kaynak Metindeki Örneklerin Etkisinde Kalma…………………………....53
3.6.Ana Dildeki Eşdizimin Anlamını Yanlış Tercüme Etme…………………...54
IV. BÖLÜM
BULGU, YORUM, SONUÇ VE ÖNERİLER
4.1.Bulgular ve Yorumlar………………………………………………………..56
4.2.Sonuç…………………………………………………………………………59
4.3.Öneriler.………………………………………………………………………61
KAYNAKÇA…………………………………………………………………….65
EKLER..…………………………………………………………………….........68
1.SINAV………………………………………………………………………….68
2.YAYGIN ATASÖZLERİ, DEYİMLER VE KALIPLAŞMIŞ İFADELERDEN
BAZILARI……………………………………………………………………….77
ix
KISALTMALAR CETVELİ
a.e. : Aynı Eser
a.g.e. : Adı Geçen Eser
bkz. : Bakınız
b.nin : Birinin
Çev. : Çeviren
s. : Sayfa
x
TABLO ve ŞEKİLLER CETVELİ
Tablo-1.1……………………………………………………………………7
Tablo-1.2……………………………………………………………………8
Tablo-1.3……………………………………………………………………9
Tablo-1.4…………………………………………………………………..11
Tablo-2.1…………………………………………………………………..13
Tablo-2.2…………………………………………………………………..14
Tablo-2.3…………………………………………………………………..15
Tablo-2.4…………………………………………………………………..15
Tablo-2.5…………………………………………………………………..16
Tablo-2.6…………………………………………………………………..16
xi
TRANSLİTERASYON SİSTEMİ
Arap Harfleri
Transliterasyondaki
karşılığı
بء
B
Tت
Sث
Cج
Hح
Hخ
Dد
Zذ
Rر
Zز
Sس
Şش
Sص
Dض
Tط
Zظ
‘ ع
Gغ
Fف
Kق
Kك
Lل
Mم
Nن
Hو
Vه
Ünsüzler
Yي
e-aـــَ
İـــِ
Kısa
Ünlüler
Uـــُ
Âــا
Ûـــو
Uzun
Ünlüler
Îـــي
1
GİRİŞ
Çalışmanın Amacı, Önemi, Yöntemi, Varsayımlar, Sınırlılıklar,
Kavramsal Çerçeve
Amacı
Bu çalışmanın amacı genel olarak diller arasında, özel olarak ise TürkçeArapça ve Arapça-Türkçe çevirilerde eşdizimlik açısından karşılaşılan sorunlar ve
çözüm önerilerini içermektedir.
Çalışmanın amacı çerçevesinde genel olarak aşağıdaki sorulara yanıt
aranmaya çalışılacaktır:
1-Eşdizimlik nedir?
2-Türkçe-Arapça çeviride sözcük düzeyinde karşılaşılan eşdizimlik sorunları
nelerdir, nerelerden kaynaklanmaktadır?
3-Türkçe-Arapça çeviride kalıplaşmış ifadeler düzeyinde karşılaşılan
eşdizimlik sorunları nelerdir, nerelerden kaynaklanmaktadır?
4-Eşdizimlerin yapısı nasıldır?
5-Eşdizimlerde sözcük dizilişi nasıldır?
6-Eşdizimlerin çevirisinde karşılaşılan problemlerle ilgili çözüm önerileri
nelerdir?
Bu çalışma hazırlanırken görülmüştür ki; dilimiz Türkçede ve Arapçada,
çeviri bilimi literatürü açısından çalışmalar oldukça azdır. Her iki dilde de çeviri
çalışmalarının ve araştırmalarının, bu konuda yazılmış kitapların sayısı sınırlı
sayıdadır.
2
Önemi
Dil öğretiminde ve çeviride önemli bir yere sahip olan eşdizimler, dilin yapı
taşlarını oluşturmaktadırlar. Bir metni insan vücuduyla karşılaştıran Newmark
grameri iskelete, kelimeleri ete, dokuları sözcük kalıplarına benzetmiş, sinirleri de
tüm bunları birbirine bağlayan bir olgu olarak görmüştür.1 Doğrusu, kelime
birliktelikleri, dilin yaşayan rolünü oynamaktadır. Onlar, güzel parçalardır ve dile
tazelik verir. İstisnasız her çeşit metinde kaçınılmazdırlar. Bu yüzden onların
önemleri çeviride ortaya çıkmaktadır. Kaynak dildeki güzelliği hedef dilde de
verebilmek için, öğrencilerin ve çevirmenlerin eşdizimlerle ciddi şekilde
ilgilenmeleri ve çalışmaları gerekmektedir. Örneğin bizler, kaynak dilde bir omuz
silkmenin, kaş kaldırmanın ne anlama geldiğini, kelimelerle nasıl ifade edildiğini
bilemeyebiliriz. Bunları kaynak dildeki kelimelerle hedef dilde ifade ettiğimizde ya
kulağa hoş gelmeyecek ya da okuyucu için anlamsız olacaktır.
Yöntemi
Yöntem olarak yabancı dil öğretim yöntemlerini kapsayan bütüncül metot
izlenmiştir. Konuyla ilgili olarak Doğubeyazıt İmam Hatip Lisesinde 9. ve 10.
sınıflara uygulama sınavı yapılmıştır.
Varsayımlar
Çeviri yapılırken eşdizim konusunun çeviri biliminin önemli bir parçası
olduğunu vurgulayan bu sınavı, deneklerin(öğrencilerin) içtenlikle cevapladıkları
varsayılmaktadır.
1
Peter NEWMARK: Approaches To Translation, (Printice Hall International Ltd. 1988b), s.125
3
Sınırlılıklar
Bu çalışma Doğubeyazıt İmam Hatip Lisesi 9-A ve 10-A sınıfı öğrencileri ile
sınırlıdır.
Kavramsal Çerçeve
Çeviri yapmak, sadece dil bilmeyi gerektiren bir iş değildir. Çeviri yapılan
dili ve hedef dili de kültürüyle, deyimsel ifadeleriyle ve tüm özellikleriyle bilmeyi
gerektirir. Sadece gramer kurallarına ve kelimelerin düz anlamlarına bakılarak
yapılan çeviri metni, kendini belli edecek ve okuyucuya tuhaf gelecek, anlam
veremediği ifadelerle dolu, tercüme edilmiş bir metin olacaktır. Örneğin İngilizcede
güzellik sembolü olarak kullanılan ‘lark’ kelimesi sözlük anlamı olarak ‘tarlakuşu’
anlamına delalet etmektedir. Öğrenciler ya da çevirmenler Arap kültüründe güzellik
ifadesinin بدرve قمرkelimeleri ile sembolize edildiğini bilmeyebilirler.
Bundan dolayı da Arapçada güzellik ifadesi olarak ‘bülbül’ veya ‘hüthüt’ kuşu gibi
sembolik kuş isimleri arayışına girebilirler. Bu durumda da metin başarısız bir
çeviriyle sonuçlanacaktır.
İşte bu noktada eşdizim teriminin önemi ortaya çıkmakta ve çeviri konusunda
nasıl elzem olduğu görülmektedir. Eşdizim, çevirinin yapı taşlarından biridir. Bazen
bir fiille bir isim eşleşerek, bazen de kültürel olarak kullanılan bir kelimenin diğer
kültürdeki karşılığı bulunarak ya da kelimelere yeni anlamlar verilerek yapılan
aktarımdır.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
EŞDİZİM TERİMİNE GENEL BİR BAKIŞ
1.1.Çeviri Nedir?
Toplumlar sürekli bir sirkülasyon içindedir. Bu sirkülasyon kimi toplumlarda
değişim kimi toplumlarda da gelişim olarak kendini göstermektedir. Toplumları
etkileyen değişim ve gelişim süreci içerisinde çağlar boyu süregelen bir takım
farklılaşmalar görülmektedir. Dolayısıyla bu farklılaşma toplumları, toplumların
değer yargılarını, kültürlerini ve çeşitli bilim dallarını etkilemektedir.
Bu bağlamda “diller ve kültürler arasındaki aktarım”1ı sağlayan çeviri bilimi
de bu değişmeden etkilenmiş ve özellikle son yıllarda toplumların bilgi alışverişinde
büyük bir öneme sahip olmuştur. Aktaş, çeviriyi çok boyutlu karmaşık bir işlem2
olarak tanımlamaktadır. Vardar’a göre ise çeviri, ilkçağlardan itibaren
karşılaştığımız, toplumlar arasında bağ kurulmasını sağlayan ve her bir toplumun
kültürel, tarihsel ve toplumsal olaylarını diğer toplumlara taşıyan uluslar arası bir
iletişim ve bildirişim aracıdır.3 Göktürk ise çeviri konusunda dilsel göstergelere işaret
etmektedir. Kaynak dilde iletişimsel işlevi olan çeviri metinleri, diller arasında farklı
eşdeğerlikte olsalar da asıl iletişimsel özelliklerini kaybetmeden çeviri yapılmalıdır
görüşünü savunmaktadır.4
1 İsmail BOZTAŞ: “Çeviri, Çeviride Eşdeğerlik ve Dilbilim”, Dilbilim 20. Yıl Yazıları, (Ankara
1992) , s.249.
2
Tahsin AKTAŞ: Çeviri İşlemine Genel Bir Bakış, (Ankara, 1998), s.1
3
Berke VARDAR: Başlıca Dilbilim Terimleri, (İstanbul, 1978), s.172–173
4
Akşit GÖKTÜRK: Çeviri: Dillerin Dili, (İstanbul, 1994), s.17
5
İnsanlık tarihi kadar eski olan çeviri tarihine bakarsak, çeviri Romalılar
döneminde kesin varlığını kazanmış ve bir uğraş haline gelmiştir. Luther’in Kutsal
Kitap çevirisi, Abbasiler döneminde Yunancadan Arapçaya yapılan çeviriler, çeviri
tarihinde kavşak noktaları olarak karşımıza çıkmaktadır.5
Çeviri çalışmaları ve araştırmaları son yıllarda artarak hız kazanmıştır.
Catford ve Nida gibi çeviri araştırmacıları çeviriyi ‘bilimsel’ olarak ele almışlar ve
incelemişlerdir.
Dilimiz Türkçe açısından çeviri bilimini incelersek literatür bakımından
oldukça yoksul olduğu görülmektedir. Tahsin Aktaş’ın “Çeviri İşlemine Genel Bir
Bakış” (1996), Dinçay Köksal’ın “Çeviri Kuramları” (1995), Akşit Göktürk’ün
“Çeviri: Dillerin Dili” (1994), Fatma Erkman Akerson’un “Anlam-ÇeviriKarşılaştırma” (1991) adlı eserleri Türkçe yazılan başlıca telif eserlerdir.
Arap dilinde de çeviri konusundaki çalışmalar oldukça sınırlıdır.
Çalışmaların sınırlılığı nedeniyle çeviribilim gelişmeleri daha çok Avrupa
dillerinde olmuştur. Tüm bu sebeplerin etkisiyle çeviri konusunda problemlerle
karşılaşılmaktadır. Bu sorunların başında çevirinin yabancı dil öğretiminde “araç”
olarak kullanılması, öğrenci ya da çevirmenlerin hedef dili kullanmada sorun
yaşamaları, hedef dil ve kaynak dile yeterince hâkim olamamaları ve hedef dil
kültürünü yeterince bilmemelerinden kaynaklanmaktadır.
Hasanoğlu’nun da belirttiği gibi çeviri, dil öğreniminde kullanılan en eski ve
klasik yöntemlerden biridir.6 Belli bir kurama göre geliştirilmemiştir ve sınırlılıkları
vardır. Genellikle akla dayalı çözümlemeler, kelimeler arasıdaki mantıksal ilişkiler
ve karşılaştırmalı çalışmalara yer verilmektedir. Belli bir kurala dayanmayan bu
5
Mehmet Hakkı SUÇİN: “Arapça Çeviride Sözcük Ve Kalıplaşmış İfadeler Düzeyinde Genel
Eşdeğerlik Sorunları”, (Ankara, 2004) Ankara Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), s.1
6
Zeki HASANOĞLU: Arapçanın Yabancı Dil Olarak Okutulduğu Sınıflarda Temel Düzeyde
Sözcük Öğretimi Üzerine Ampirik Bir Araştırma, (Ankara, 2005) Ankara Gazi Üniversitesi,
Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), s.11
6
yöntem sonuçta öğrenciler ve çevirmenler için hedef dilde tıkanmalara yol
açmaktadır.
Hedef dil kültürünü yeterince tanımamayla ilgili sorunlar, daha çok kaynak
dilde kullanılan ifadelerin hedef dilde tam karşılığının bulunmaması ya da
okuyucunun anlayabileceği şekilde ifade edilmemesi ile ilgilidir.
Bu çalışmada çeviri alanında, sözcük, kalıplaşmış ifadeler, deyimler ve
atasözleri düzeyinde eşdizim konusunda karşılaşılan problemler incelenecek ve
çözüm önerileri sunulacaktır.
1.2. EŞDİZİMLER
Eşdizimlik [collocation] terimine bakıldığı zaman dilbilimciler tarafından
farklı tanımlar getirildiği görülecektir.
Bu terimi uzun yıllar önce ilk defa kullanan Firth’e göre eşdizim “kelimeleri
bir arada tutan ortaklıktır”7. Diğer bir deyişle sözcüklerin birbirleri ile olan
ilişkileridir. Örneğin ‘have’ fiili sözlükte ‘sahip olmak’ anlamındayken ‘have a
shower’ olarak bir birliktelik oluşturduğunda sahip olmak anlamını yitirerek ‘duş
almak’ anlamına gelmektedir. Bir başka örnekte incelenirse ‘take’ sözlükte ‘almak’
anlamına gelirken ‘take a photograph’ olarak birliktelik oluşturduğunda ‘fotoğraf
çekmek’ anlamını kazanmaktadır.
Kelime birlikteliklerinin yani eşdizimlerin çevirisi sözlüksel parçaların daimi
bir şekilde yeniden oluşturulmasıdır. Dilde farklı metin ve içeriklerde devamlı olarak
iki veya daha fazla kelimenin meydana getirdiği birleşimdir. Kelimelerin dilsel
7
Michael LEWİS ve diğerleri: Teaching Collocation: Further Developments İn The Lexical
Approach, (London, 2001), s.48
7
bağlam içinde yeniden anlamlandırılmasıdır. Örneğin; “chair” yani sandalye kelimesi
aşağıdaki örnekler üzerinde ele alıp incelenmiştir8:
To sit in a chair Bir sandalyeye oturmak
High chair Bebeğin mama iskemlesi
Chair of philosophy Felsefe bölüm başkanı
University chair Üniversitede bir kürsüyü
kabul etti
Chair man of meeting Oturum başkanı
To chair the meeting Oturuma başkanlık etmek
Tablo–1.1
Sapir ise eşdizimi “herhangi iki dil, aynı sosyal gerçekliği yeterli derecede
benzetimlerle ifade edeceği düşünülemez” diyerek açıklamaktadır. Yani her dilde
duyguların ve düşüncelerin ifade edileceği özel kültürel kullanımlar vardır. Bunlar
çeviri esnasında gün yüzüne çıkar ve aynı şekilde sözlük çevirisiyle tercüme edildiği
durumda anlamsız görünebilir.
Benjamin Lee Whorf’a göre eşdizim
“Her dilin diğer dillerden farklı olan düşünce
yöntemleri ve kendi kültürü vardır. Dil,
düşüncedeki direkt etkinin görünüşüdür,
düşünce ise dildeki kavramadır”.
Leech ise eşdizimi şu şekilde tanımlamaktadır:
“Eşdizimsel anlam, bir sözcüğün kendisiyle
birlikte bir arada bulunma eğilimi gösteren
8
Frank Robert PALMER: Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi, (Ankara, 2001) s.114
8
sözcüklerin çevresel ilişkilerden kazandığı
çağrışımlardan oluşur.”9
Buna göre “erkek” ve “yakışıklı” sözcükleri bir birliktelik meydana
getirmektedirler. Bu birlikte oluş, bir kelimenin anlamının sadece ‘bir kısmını’
oluşturmaktadır.10
Baker ise, “kelimenin karşıt (zıt) anlamını mantıklı bir şekilde takip etmeyen,
alâkasız anlamsal kısıtlamalar”11 olarak tanımlamaktadır. Baker, bazı kelimelerin
hedef dilde düzenli olarak yeniden anlam kazandıklarını ileri sürmektedir.
Arap diline bakıldığı zaman, dilbilimcilerin eşdizim konusunu eşanlamlılık,
çokanlamlılık ve zıt anlamlılık gibi değişik başlıklar altında değerlendirdikleri
görülmektedir.
Ünlü Arap bilgini el-Câhız, eşdizim konusunu birlikte kullanılan kelimeler
olarak ele almış ve Kur’an-ı Kerim’den şu örneklerle açıklamıştır12:
İnsanlar ve cinler ُالجِنُ و الإنْس
Muhacirler ve ensar المُھاجرون و الاَنْصَار
Cennet ve cehennem الجَنّة و الّنار
الصّلاة و الزّكاة Namaz ve zekât
Tablo- 1.2
Modern Arap dilbilimcilerinden Hasan Gazâlî ve eski dilbilimcilerden
Sibeveyh ve İbn-i Fâris, eşdizim konusunda, sözcüklerin birlikte oldukları
kelimelerle anlam kazanacağını ifade etmekte, yani sözcüklerin çokanlamlılığına
9
G.N LEECH: Semantics. (Penguin, 1974), s.20
10
Frank Robert PALMER: a.g.e., s. 119
11
Mona BAKER: In Other Words: A Coursebook On Translation. (USA and Canada: Routledge,
1992), s. 47
12
Mehmet Hakkı SUÇİN: Arapça Çeviride Sözcük Ve Kalıplaşmış İfadeler Düzeyinde Genel
Eşdeğerlik Sorunları, (Ankara, 2004), Ankara Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), s.107
9
işaret etmektedir. Örneğin وضعfiilinin aşağıdaki cümlelerin her birinde farklı
anlama geldiğini, cümleye göre anlam kazandığını belirtmektedir.
Kendini alçaltmak ُعَضَوَ نفْسَھ
Temelini atmak ًاوضع اساس
Sınır koymak ًوضع حدا
وضعتْ السّلْ لَسِ ة في عُنْ ھِقِ İyice kapana kısmak
Dipnot düşmek وضع الھَاِمش
Ele geçirmek ُوضع یَدَه
Rapor hazırlamak ًوضع تَقِْریرا
وضع نظّارَتَھ على عَیْنَیْھِ Gözlüğünü takmak
Tablo-1.3
Aksan da bu konudaki görüşünü şöyle belirtmiştir:
“Dilbilimi açından, bir kelimenin
anlamının öteki kelimelerle meydana gelecek
birleşmeler sonucunda anlaşıldığını belirten
bilgin, bir kelimenin bütün bu birleşmelerinin
toplamının, onun dil içinde sözlük anlamı olarak
yer almasını sağladığını ileri sürer”13.
1.2.1. Eşdizimsel Aralık
Daha önce de belirtildiği gibi eşdizimler, hangi sözcüğün hangi sözcükle ve
nasıl kullanılacağının bilinmemesinden dolayı çeviri yaparken sorunlara yol
açmaktadır.
13
Doğan AKSAN, Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle) (Ankara, 1987), s.52
10
Eşdizim kavramı, dillerde birliktelik oluşturan sözcüklerin meydana getirdiği
kısıtlamalar için kullanılmaktadır. Ancak eşdizimlik kavramı, başka anlamlar
oluşturmaya meyilli kelimelerin zıt anlamlarıyla aralarında bir bağ olduğunu ve
sözcüklerin düzenli olarak birlikte görülme eğilimini de yansıtmaktadır. Örneğin
“çek” sözcüğünün “senet”, “banka”, “hamil”, “ödemek” ve “para” sözcükleriyle
birliktelik oluşturma olasılığı “bilgisayar”, “masa”, “kahvaltı” kelimeleriyle görünme
ve birlikte olma olasılığından daha çoktur.
Eşdizimlerle ilgili bir diğer problem ise; eşanlamlı ve yakın anlamlı
sözcüklerin diğer sözcüklerle oluşturduğu birlikteliklerdir. Örneğin “kalp” ve
“yürek” sözcükleri eşanlamlı sözcüklerdir. Fakat bu kelimelerin birliktelik
oluşturdukları sözcükler her zaman aynı değildir. Bu durum da sözcüklerde
“eşdizimsel aralık” [collocational range] olarak adlandırılmaktadır. “Kalp” ve
“yürek” sözcüklerinin eşdizimsel aralıklarını incelersek, ikisi de eşanlamlı sözcükler
olmasına rağmen her ikisi de aynı sözcüklerle eşdizim oluşturamamaktadır. (yanlış
olan kullanımlar parantez içine alınmıştır)
Kalp Yürek
Kalbi kırılmak (Yüreği kırılmak)
Kalp acısı Yürek acısı
Kalp atışı (Yürek atışı)
Kalbi ağrımak (Yüreği ağrımak)
Kalbe ateş düşmesi Yüreğe ateş düşmesi
Kalbi kanamak Yüreği kanamak
Kalbinden vurmak Yüreğinden vurmak
Kalp hastası (Yürek hastası)
Kalp krizi (Yürek krizi)
(Kalp parçalayıcı) Yürek parçalayıcı
Kalbinde Yüreğinde
11
(Kalplendirmek) Yüreklendirmek
Kalpli Yürekli
Kalpsiz Yüreksiz
Kalpten Yürekten
(Kalplilik) Yüreklilik
Kalpleri fethetmek (Yürekleri fethetmek)
Kalp kırmak (Yürek kırmak)
Kalp nakli (Yürek nakli)
Tablo-1.4
Bu örnek göstermektedir ki; “kalp” sözcüğünün eşdizimsel aralığı “yürek”
sözcüğünün eşdizimsel aralığından geniştir.
Bir dildeki her kelimenin, diğer öğelerle az ya da çok uyumlu olduğu geniş
bir alanı(kapsamı) vardır. Alan [range] bu bağlamda kelimelerle ilişkili tipik bir
takım söz dizimlerine işaret etmektedir. İngilizcedeki örneklere bakılırsa “shrug”
(omuz silkmek ) fiilinin sınırlı bir eşdizimsel aralığı vardır. Tipik olarak “sholders”
(omuzlar ) kelimesiyle kullanılır ve dilde başka hiçbir iki kelimeyle birliktelik
oluşturmamaktadır. Fakat “run” (koşmak) kelimesinin çok geniş bir eşdizimsel
aralığı vardır. Bazı tipik kullanımları “company”(şirket), “business”(işletme),
“show”(gösteri), “car”(araba), “stockings”(stoklama), “tights”(tayt), “nose”(burun),
“wild”(vahşi), “debt”(borç), “bill”(hesap), “river”(nehir), “course”(ders), “water”(su)
ve “colour”(renk) kelimeleriyle birleşmesiyle gerçekleşir.
Bir kelimenin eşdizimsel aralığını iki temel faktör etkilemektedir. Birincisi
özgüllük derecesidir; kelime ne kadar genel ise, eşdizimsel aralığı da o kadar
geniştir. Kelime ne kadar özel ise, eşdizimsel aralığı da o kadar sınırlıdır.
“Bury”(gömmek) kelimesinin eşdizimsel aralığı, “inter” ve “entomb”(gömmek) gibi
eş anlamlı kelimelerinden çok daha geniştir. Sadece insanlar gömülebilir. Ama
hazineyi, kafayı, yüzü, duyguları ve hatıraları gömmek için (bury) gömmek kelimesi
kullanılmaktadır.
12
Dilbilimciler eşdizimleri çeşitli sınıflandırmalara tâbi tutmuşlardır.
Newmark’a göre eşdizimler dilbilgisel işlevlerine göre14, Baker’a göre ise; belirtik
[marked], kullanımsal değişkeye bağlı [register] ve kültürel eşdizimler15 olarak üç
grupta tasnif edilmişlerdir.
Bu çalışmada eşdizimler; ilk olarak yapı bakımından incelenmiş; serbest,
sınırlı ve bağımlı eşdizimler üzerinde durulmuştur. İkinci olarak ise; sözcük dizilişi
açısından ele alınmış ve hangi isim ile hangi isim, hangi fiil ile hangi fiiller, nasıl
birliktelik oluşturur sorusuna cevap aranmıştır. Üçüncü olarak; edatsal eşdizimler
konusuna değinilmiştir. Kelime birlikteliklerinin edatlarla nasıl eşdizim oluşturduğu
incelenmiştir. Dördüncü ve son olarak da eşdizimlerin işlevleri bakımından nasıl
birliktelik oluşturduğu araştırılmıştır. Bu bölümde deyimler ve atasözlerine de yer
verilmiştir.
14
Peter NEWMARK: a.g.e., s. 212-213
15
Mona BAKER: a.g.e., s. 51,52-59
13
İKİNCİ BÖLÜM
EŞDİZİMLERİN YAPISI
Eşdizimleri yapıları bakımından incelediğimizde ‘serbest’, ‘sınırlı’ ve
‘bağımlı’ olmak üzere üç başlık altında toplayabiliriz.
2.1.Serbest Eşdizimler:
Serbest eşdizimlerde, sözcükler arasındaki bağ çok kuvvetli değildir. Yani
birliktelik oluşturan sözcüklerin yerine başka bir kelime getirilerek de birliktelik
oluşturma, ifade etme imkânı vardır.
Örneğin Arapçada أخذfiili birçok kelime ile birliktelik oluşturmakta ve
çeşitli anlamlar ifade etmektedir. Bu birliktelikleri farklı sözcüklerle de ifade
edebiliriz.
أ ذََبِذَخَ نْ ھِبِِ = جازاه Cezalandırmak
ذَخَأ الطّاِئرَةُ = بَكِرَ ھا و سافَ هرَ Uçağa bindi
أ لأَاذَخَ مْرُ مَجْراهُ = تَمّ كَما جِیَ بُ İş yoluna girdi
ذَخَأَ أھْبتَھُ = إسْ عَتَ دّ Hazırlık yaptı
ذَخَأَ هُ النّوْم = ھبَلَغَ Uyku çöktü
14
ذَخَأَ على فَ ھِمِ = عَنَمَ ِھُ منْ الكَ مِلاَ Konuşmaktan men etti
لَعَذَخَأَ یْھِ الأَ ضرْ = ضَیّقَ علیھ Yeryüzünü dar etti
الأرض
Yapmak istediğine mani oldu ُذََخَأَ على یَدِ فُلاَن = عَنَمَ ھُ مِمّا یُرید
انْ یَفْ لَعَ ھُ
Alıntı yapmak, nakletmek عَذَخَأَ نْ = لَقَنَ عن
Yaptığından dolayı
eleştirmek
ذَخَأَ علیھ كذا = اِنْ مِدَقَتَ نْ أَجْ فلِ علھ
Tablo-2.1
Fakat aynı şeyi sözlük anlamında Arapçada حارٌّanlamına gelen (sıcak)
kelimesi için söylemek her zaman mümkün değildir.
Sıcak yemek ٌطعامٌ ساخِن
Sıcak hava ٌجوٌ حار
Sıcak kompres ُنَ لطو
Sıcak insan ٌشَخْصٌ أنیس
التطورات السّاخنة Sıcak gelişme
Sıcak savaş َِحَرْ ةیَرِب ضا
Sıcağı sıcağına ًفورا
Sıcak bastı اَرْھقة
Sıcak çatışma 1حامي الوطیس
السُّیولََة المَاِلیة Sıcak para
Sıcak su kaynağı سَخّانة
Sıcak karşılama ّاِسْتِقْبال حار
Tablo-2.2
1
C. THEODARY ve diğerleri: al-Mounged English-Arabic Librairie Orientale Publishers,
(Beirut-Lebanon, 1997), s.376
15
Örneklere bakıldığı zaman ‘sıcak hava, sıcak yemek, sıcak su kaynağı’
sözcükleri dışında Arapçada farklı kelimelerle ifade edilmekte ve eşdizimsel
uyuşmazlık oluşturmaktadır. Sözcüğün kullanıldığı bağlam, sözcüğe ait çevresel
ilişkiler, kullanılan metin türü, resmiyet derecesi gibi birçok faktör, serbest
eşdizimler oluşturmaya elverişli olan sözcüğün sınırlılığını etkileyen faktörlerin
arasında sayılır.2
2.2.Sınırlı Eşdizimler:
Sınırlı eşdizimlerde kelimeler arasındaki ilişkiler ve uyumlar, birlikte
görünme sıklıkları serbest eşdizimlere oranla daha azdır. Arapçada ّ( ھَبesmek) fiilini
düşündüğümüz zaman ( الرّیحrüzgâr) kelimesini çağrıştırmaktadır. Bu fiille ilgili
oluşacak kelime birliktelikleri aşağıda verilmiştir.
Rüzgâr esti ھبّّ الرّیح
Fırtına çıktı ُھبّتْ العاِصفَة
Rüzgârın estiği yer في مَھّبِ الریح
Tablo-2.3
Görüldüğü gibi bu kelimelerin eşdizimsel aralıkları çok geniş değildir.
‘rüzgâr, fırtına’ kelimeleri ile sınırlıdır. Aynı şekilde َ( لَذَبharcamak, bol vermek) fiili
incelenirse eşdizimsel aralığının geniş olmadığı görülecektir.
Çaba harcamak ًبَذلَ جُھْدا
Gayret sarf etmek بَذلَ المَساعِي
Elinden geleni yapmak ِبَذلَ ما في وُسْعِھ
2
Mehmet Hakkı SUÇİN: a.g.e., s.114
16
Tablo-2.4
Bu fiil de gayret, çaba sözcükleriyle birliktelik oluşturmaktadır.
Arapçadaki َ أثارfiilinin birliktelik oluşturduğu sözcükler aşağıda verilmiştir:
Endişelendirdi َیِثیر القَ قل
Öfkelendirdi, kızdırdı,
sinirlendirdi
أثارَ الغَ بضَ
أثارَ الإسْتِغْراب Şaşırttı
Gürültü, yaygara yapmak أثارَ ضَجّة
Tablo-2.5
Bu fiil de görüldüğü gibi ‘gürültü, öfke, şaşkınlık, endişe’ kelimeleri ile
birliktelik oluşturmaktadır.
2.3.Bağımlı Eşdizimler:
Bağımlı eşdizimler sözcük birlikteliklerinin çok güçlü olduğu eşdizim
türüdür. Burada kullanılan kelimeler kullanım açısından birbirini gerektirmektedir.
Bu tür eşdizimler için deyimleşmiş kullanımdan bahsetmek mümkündür.
Büyük bir gayretle ٍبِجُھْدٍ جاھِد
Şiddetli fırtına عاصِفَةٌ ھوجاء
İstesen de istemesen de
ِشْئتَ اَ أمْ بَیْتَ
عاجِلاً او آ لاًجَ Er geç
Darısı başınıza ْالعُقْبَى َلكُم
Savaş şahinleri ِصقُورُ الحَرْب
17
جَدْوَلُ الأَعْمَالِ Gündem
Tablo-2.6
Bağımlı eşdizimler konusunda Türkçede sıklıkla karşılaştığımız ve
kullandığımız ikilemelerden de bahsetmek gerekmektedir. İkilemeler, Türkçenin en
eski ürünlerinden beri görülen ve bugün de güçlü bir eğilim olarak beliren bir
özelliktir.3 Cümlede anlamı pekiştirmek, cümlenin anlatım gücünü artırmak için, iki
sözcüğün kendini tekrar yoluyla, sözcüklerin karşıt anlamlarıyla, yakın anlamlı
sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla, anlamsız sözcüklerin tekrarı ile ya da biri
anlamlı biri anlamsız sözcüklerin bir araya getirilmesiyle yapılır.
Dilimizde kullanılan ikilemeler aynı yoğunlukta diğer dillerde
görülmemektedir. Buna bağlı olarak da çeviride anlam kaybına yol açmaktadır. Bu
durum da çevirmen, kaynak dildeki ifade ile ilgili olarak, hedef dilde ya birkaç
kelime ile açıklama yapmakta ya da dipnot düşmek zorunda kalmaktadır.
Şunu da unutmamak gerekir ki; dilimiz Eski Türkçeden beri (iş küç, yabız
yablak) hem yeni kelime yaratma bakımından yapımca hem de kavramları
renklendirme bakımından üslupça bağlam öbeklerine geniş yer vermiştir.4 Başka
dillerde çok seyrek kullanılan bu anlatım yolunda çok değişik nitelikte, anlam ve ses
açısından son derece ilgi çekici birleştirmelere gitmekte, olağanüstü güçlü ve
etkileyici anlatım biçimlerini ortaya koymaktadır.5 Örneğin “bulup buluşturmak”,
“sarmaş dolaş olmak” ve “it kopuk” ikilemeleri üzerinde bu durumu incelersek;
“bulup buluşturmak” Türkçede bir şeyi, bir eksiği ne yapıp edip tamamlamak, bir
durumu kurtarmak anlamında söylenir. “bulup buluşturup kirayı ödedi” denildiği
zaman; eksik olan parayı tamamlayıp işini gördü anlamı kastedilmektedir. Bu
ikilemeyi Arapça olarak ifade ederken çevirmen sözlükte tam karşılığını
bulamayacaktır. Ya benzer örneklerle durumu açıklama yoluna gidecek ya da bu
3
Doğan AKSAN: Türkçenin Gücü, (Ankara,1993), s. 58
4
Tahsin BANGUOĞLU: Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları (Ankara, 1998), s.308
5
Doğan AKSAN:a.g.e., s.59
18
durumu anlatan ٍ دَجَوَ في صُعوبَةve ( عَتَ ثّرَ فيzar zor buldu, zorlukla buldu) ifadelerini
kullanacaktır.
“Sarmaş dolaş olmak” ikileme örneği de samimi bir şekilde sarılmak için
kullanılmaktadır. Türkçeden Arapçaya sözlüğe bakıldığı zaman bu ikileme için
karşılık olarak َ( تَعانَقbirbirine sarılmak) fiili verilmiştir. Fakat bu fiil her zaman bu
ikilemenin anlamını karşılamamaktadır. Son olarak da “it kopuk” örneğine bakarsak;
Türkçede ‘zarar verebilecek olan’ kişiler için kullanılan bir ikilemedir. Çevirmen
hedef dil olarak Arapçayı kullandığı zaman buna karşılık olarak argo tabiriyle
“serseri” anlamına gelen صُعْلوكkelimesini kullanacaktır.
Çevirmenin bu durumda yapması gereken, en uygun ve en yakın anlamı
bulmak veya daha önce de belirtildiği gibi açıklama yapmak olacaktır.
Eşdizimlerin yapısı ile ilgili olarak değindiğimiz konuları Orhan Veli
Kanık’ın “Dedikodu”6 şiiri üzerinde incelersek durum daha açıkça ifade edilmiş
olacaktır.
Dedikodu قیل و قال
من قال إنني مُغْرَم بسھیلا Kim söylemiş beni
Süheyla’ya vurulmuşum diye ، من رأى أني قَبّلت ألني
في الرصیف العالي، في وضح النھار ,Kim görmüş ama kim
یقولون إنني ذھبت بملاحات ,Eleni’yi öptüğümü
Yüksekkaldırımda,
güpegündüz
إلى علمدار، ھل ھذا صحیح؟
Melahat’ı almışım da sonra ھذه قصة سأحكیھا فیما بعد
Alemdar’a gitmişim öyle mi? ساق مَن قرصت في الترام
Onu sonra anlatırım, fakat یقولون إننا توغلنا غلاطة
Kimin bacağını sıkmışım
tramvayda
وسكرنا واختلفنا إلیھا مِراراً
Güya bir de Galata’ya دعك ھذا یا عمي، دعك
6
Orhan Veli KANIK: Bütün Şiirleri, Adam Yayınları, (İstanbul, 1998), s.45
19
dadanmışız;
Kafaları çekip çekip دعك مرة واحدة
Orada alıyormuşuz soluğu; أعرف ما فعلت
Geç bunları anam babam,
geç;
Geç bunları bir kalem;
Bilirim ben yaptığımı.
Bu şiirde Türkçenin bahsettiğimiz birçok özelliği bulunmaktadır. Deyimler,
ikilemeler, kültüre özgü kullanımlar şiire farklı bir güzellik katmaktadır. Fakat
Arapça çevirisi üzerinde bu birlikteliklere bakarsak Türkçe metindeki güzellik
bulunmamaktadır. Daha doğrusu şiirin Türkçe halinden oldukça farklıdır. Böyle
durumlarda daha önce de değindiğimiz gibi çevirmen güzelliği sağlamak için ya
anlamdan ya da ahenkten vazgeçmek zorunda kalmaktadır.
2.2.Eşdizimlerde Sözcük Dizilişi
Eşdizim konusunda sözcüklerin birliktelikleri kadar dizilişleri de önemli bir
konudur. Bazı eşdizimlerde sözcüklerin doğal dizilişi bozulduğunda anadili kullanan
kişiye garip gelmektedir. Eşdizimlerin birçok çeşitleri vardır.
2.2.1.Sıfat-İsim Eşdizimleri:
1)göbek adı: middle name7 الإسْمُ الوَسْط
2)net ağırlık:net weight الوَزْنُ الصّافي
3)şiddetli fırtına: raging عاِصفَةٌ ھوجاء
7
Longman Group: Dictionary Of Contemporary English, International Student Edution,
(England, 1999), s. 896
20
storm
4)derin uyku: fast sleep ٌنَوْمٌ عَمیق
5)yüksek düzey: high level ٍمُسْتَوى عال
6)sıcak karşılama: warm
reception
اِسْتِقْبال حارّ
7)soğuk karşılama: lukewarm
reception
اِسْتِقْ ربال فاتِ
8)boş söz: idle talk ٌلاَكَ مٌ فاِرغ
9)zor iş: hard labour أَشْغال شَاقّة
10)kara borsa: black market سُوق سَوْداء
Görüldüğü gibi çoğu eşdizim aynı şekliyle Arapçaya ‘sıfat+isim’ olarak
aktarılmıştır. Çoğu durumda bu mümkün olan, kabul edilebilir bir çeviri olabilir.
Fakat özel ‘sıfat+isim’ birliktelikleri için problem çıkmaktadır.
1.bozuk yumurta: addles eggs : َبَیْضٌ فاسِدٌ / برِخ
2.bozuk süt: bad milk : َلِحَ یبٌ فاسِدٌ / برِخ
3.bozuk et/balık: putrid meat/fish : ٌلَحْمٌ/ مَسَ كٌ فاسِد
4.bozuk yağ: rancid butter : ٌزُبْدَةٌ خَنِزَ ةٌ /فاسِدَة
5.bozuk meyve: rotten fruit : ٌفاكِھَةٌ فاسِدَةٌ / نَفِعَ ة
6.bozuk et: spoiled8/bad meat : ٌلَحْمٌ فاسِد
İlk bakışta, bu eşdizimlerin Arapçaya çevirisinde çevirmenler için bazı
problemler gözükmektedir. Çünkü İngilizce sıfatların Arapça muadilini bulmak
zordur. Örneklerde verilen İngilizce sıfatların Arapçada karşılığı yoktur.
2.2.2.Fiil+İsim Eşdizimleri:
1.ders anlatmak: give a ًاَلْقى دَرْسا
8 Münîr BA‘ALBEKÎ ve Ruhi BA‘ALBEKÎ: al-Quareeb al-Mawrid Poecket Dictionary ArabicEnglish, English- Arabic, Dar el- ‘ılm lil-malayîn, (Beyrut, 2002), s.361
21
lecture
2.efor/çaba harcamak: exert
an effort
بَذلَ جُھْداً
3.sınav kazanmak: pass the
exam
نَجَحَ في الإمْتِحانِ
4.kurs vermek: run a course الْقى دَوْرَة دِراسِیَّة
5.ders vermek: teach a lesson اَلْقى درسا
6.özgüvene sahip olmak:
have a self-confidence
الثِّقَة الذّاتِیّة9
7.zafer kazanmak: score a
victory
یحرز انتصار
8.dikkat etmek, ilgi
göstermek: pay attention
بِعَیْنِ الإعْتِبارِ
9.dua etmek: say a pray َدَعا االله
10.harbe girişmek: draw a
sword
اِسْتَلّ السّیْف مِنْ غمره
Burada önemli nokta örneklerde görüldüğü gibi Arapçada belirli fiille belirli
ismi eşleştirmektir. Biz genellikle ‘çaba sunmak’ yerine ‘çaba harcamak’ , ‘kanun
geçirmek’ yerine ‘kanun koymak’ , ‘ders atmak’ yerine ‘ders vermek’ , ‘güvenin
para etmesi’ yerine ‘güven kazanmak’ , ‘harp çıkarmak’ yerine ‘harbe girişmek’
sözcüklerini kullanırız.
Arapçada bu eş dizimlerin gramatik yapısı hakkında en çok kullanılan
‘fiil+isim’ ya da ‘fiil+nesne’ birlikteliğidir. Fakat bazı istisnalar olabilir. Örneğin;
1.ziyaret etmek: pay a visit َیَقومُ بِِِ ةزیار
2.devleti tanımak: recognize a state َیَعْ رِتَ فُ دَبِ وْ ةل
3.el sıkışmak: shake hands ُیُصافَح
9
Serdar MUTÇALI: Türkçe – Arapça Sözlük, (İstanbul, 2004), s.388
22
‘pay a visit’ ve ‘recognize a state’ örneklerinde Arapçadaki gramatik yapı
‘fiil+edat+isim’ yani edatsal deyimler birlikteliğidir. Hâlbuki ‘shake hands’
örneğinde, eşdizim ortadan kalkmaktadır. Buna karşın bu istisnalar İngilizce fiil-isim
uyumunun Arapçaya tekabül eden yapısında çevirinin kuralını değiştirmezler.
Çeviri esnasında, Arapçada muadil uyumu bulma çabaları, çevirmenleri
İngilizce birlikteliklerin motomot çevirisine teşvik etmektedir. Bu mümkün olan,
kabul edilebilir bir yöntemdir, fakat bazen uygun olmayabilir. Böyle bir durumda
‘shake hands’in sözlük çevirisini یَھُزّ الأیْديdiye yapmak yanlıştır. Çünkü böyle bir
çeviri farklı ve saçma bir anlam ortaya çıkarmaktadır. Bu yüzden çoğu çevirmen iyi
çeviri için motomot çeviriden uzak durmayı kabul etmelidir. İngilizce ‘eller’
kelimesinin ima ettiği ُ یُصَافَحkelimesidir ve uyumu yoktur.
2.2.3.İsim+İsim Eşdizimleri:
1.döner kapı: revolving door ٌبابٌ دَوّار
2.sinir hücresi: nerve cell ٍلِخَ یّ أةُ عْصاب
3.tatil kampı: holiday camp ٌمَصِیف
4.alarm saati: alarm clock ساعَة إنْذَار
5.idam kararı: death sentence حُكْمُ الإعْدام
6.güvenlik görevlisi: safety
guard
مُوَظّف الأمْن
7.ayak sesi: foot step ٍوَقْع أقْدام
8.devlet üniversitesi: state
unıversity
جامِعَة حُكومِ ةیّ
9.balayı: honey moon َشَھْر عَ لس
10.şairlerin prensi: poet
laureate
أمیرُ الشّعَراءِ/شاعِرُ البَ طِلاَ
23
Bu eşdizimlerin Arapçaya çevirisinde genellikle uygun olan eşdizimi direkt
çeviri yöntemiyle bulmak mümkündür. Fakat Arapçada gramatik yapı farklı olarak
karşımıza çıkmaktadır. Arapçada yoğun olarak kullanılan yapı ‘isim+sıfat’ ya da
‘isim+isim’ (“-in” eki) yapısıdır. ‘isim+sıfat’ birlikteliklerini ّ لِخَ یّة عَ بِِصَ ةیolarak
çevirmek mümkündür. Fakat أمِیرُ شاعِريveya شَھْرُ سَعَ ليdiye çeviri yapmak mümkün
değildir. Bu tür çeviriler anlamsız çeviri olacaktır.
2.2.4.İsim+İsim Eşdizimleri (Tamlama):
1.mahkeme: the court of law المَحْكَمَة
2.konunun özü: the heart of the
matter
جَوْھَر الأَشْیَاء
3.Çağrışım: association of ideas تُداعِي الأفْكار
4.can çekişmesi: the throes of
death
رَكَسَ ات المَوْتِ
5.içini çekme: a sigh of relief تَنفّسَ الصّعْداء
6.tan ağarması: the break of
dawn
زَبِ وْغِ الفَجْرِ
7.temyiz mahkemesi: the court
of appeal
مَحْ مَكَ ة الاِسْتِئْناف
8.karar saati: the hour of
decision
سَاعَة الحسم
9.çaresizlik: the depths of
despair
أعْ الیَماقُ أس
10.küçük bir şans: a ghost of a
chance
شِبْ فُحُ رْ ةصَ
24
Bu tür eşdizimler aynı gramatik yapıyla Arapçaya tercüme edilebilmektedir.
Fakat doğrudan çeviriyle bazı eşdizimlerin Arapçada farklı anlama sahip olmasından
dolayı daha dikkatli olunmalıdır.
2.2.5.İsim+ve+İsim (Atıf) Eşdizimleri:
1.balık ve cips: fish and chips فَلافِل
2.acayiplikler ve gariplikler:
wonderments and bewilderments
عَجائِب و غَ برائِ
3.ekmek ve tereyağı: bread
and butter
الخُبْز و الذُبْدة
4.yiyecek ve içecek: food
and drink
الطّعَام و الشّرَاب
5.hayır ve şer: good and evil ّالخَیْر و الشّر
6.şekil ve içerik: form and
content
الشّكْل و المَضْمُون
7.fazilet ve ahlaksızlık: vice
and virtue
الفَضِیلَة و الرّذیلة
8.kurallar ve kaideler: terms
and conditions
بَنُود و شُرُوط
9.canla başla: heart and soul ًقَلْباً و قَالِ اب
10. araçlar ve amaçlar:
means and ends
الوَسَائِل و الغَایَات
İlk bakışta bu eşdizimler Arapçaya direkt olarak çevrilebilir görünmektedir.
Fakat doğrudan çeviri bu bağlamda her zaman mümkün olmamaktadır. Çünkü birinci
örnekte görüldüğü gibi bu eşdizim kültürel bir eşdizimdir. İngilizler ayaküstü
atıştırma yemeği için “fish and cips” kullanmaktadır. Türkler “köfte ekmek” ya da
“döner ekmek” kullanırken Araplar فَلافِلdiye adlandırdıkları bir çeşit yiyecek
25
kullanmaktadırlar. Aynı şekilde üçüncü örnekte olduğu gibi ‘bread and butter’
birlikteliğinin Arapçada sabit bir deyim kullanımı vardır:
“We had bread and butter together”. كَاَ لْنا خُبْزاً و ِملْ ً حاً معا
Bir başka örnek ise; yedinci eşdizimdeki ‘virtue’ (fazilet) kelimesinin
Arapçada, İngilizce birlikteliğe göre daha önce kullanılmasıdır. Arapçada yaygın
olan kullanım ‘fazilet’ kelimesinin ‘ahlaksızlık’ kelimesinden önce gelmesidir.
2.2.6.Sıfat+Sıfat Eşdizimleri:
1.turp gibi sağlam: hale and
hearty
ِبِصحّ جَةٍ یّ ةٍدَ
2.sıhhat ve afiyet: healtly and
well
صِبِ حّةٍ و عافِ ةٍیَ
3.hayatta: alive and kicking َحَيّ یُرْ قز
4.(işler) yolunda: well and
good
على خَیْرٍ ما یَرام
5.en iyi hal, tam mükemmel:
right and proper
أفي حْ نِسَ حالٍ/ كامِلٍ مُكَمّلٍ
6.sağ salim: safe and sound ًسالِما
7.huzurlu ve sükûnetli: peace
and quiet
ئاًھادِ
8.güler yüz: smiling face 10الوَجْھُ البَشُوش
9.gönüllü gönülsüz: willingly
and halfheartedly
طَوْعاً اَوْ كَرْھاً11
10
Emrullah İŞLER: “Arapça ve Türkçede Ortaçlar –Karşıtsal Çözümleme”- Nüsha Şarkiyat
Araştırmaları Dergisi yıl II, Sayı 7, (Güz 2002), s.103
11
Serdar MUTÇALI: a.g.e. , s.370
26
Bu eşdizimler İngilizce ve Arapçada deyimsel kullanıma sahip eşdizimlerdir.
Bunlar doğrudan çeviri yoluyla tercüme edilememektedir. Deyimsel kullanımları
olduğu için bazen birkaç kelimeyle bazen de tek kelimeyle ifade edilebilmektedirler.
2.2.7.Zarf+Zarf Eşdizimleri:
1.er ya da geç: soon or later ًعاجِلاً اَوْ آجِلا
2.gizlice ve açıkça: secretly
and publicly
سراً و عَ نِلاَ ةیّ / في السر و العلن
3.ister istemez: willy and nilly َشَ أاءَ أمْ ىب
4.zamanla: more and more على مَرّ الزّمان
5.ara sıra: now and then ِفي الحَالِ و الْمَآل
6.yavaşça ve sessizce: slowly
and silently
بِبُطْء و خِفْیَة
7.orada burada: here and there ھُنَا و ھُنَاك
Bu gruptaki eşdizimler de ‘sıfat+sıfat’ eşdizimleri gibidirler. İngilizcede de
Arapçada da farklı gramer yapılarına sahiptirler. Bu eşdizimler deyimsel kullanıma
sahip oldukları için çevirmenlerin problemle karşılaşmaları muhtemeldir.
2.2.8.İsim+Fiil Eşdizimleri (Seslerin İsimleri):
1.arı vızıldaması: bees buzz دوي النحل
2.zillerin çalması: bells
ring/toll
رنین الأجراس
3.kedi miyavlaması: cats mew مواء القطط
27
4.köpek havlaması: dogs bark نباح الكلاب
5.eşek anırması: donkeys bray نھیق الحمیر
6.kapı gıcırdamsı: doors creak صریر الأبواب
7.sinek vızıldaması: flies buzz طنین الذباب
8.aslan kükremesi: lions roar سودزئیر الأ
9.yılan tıslaması: snakes hiss فحیح الأفاعي
10. kuşların ötüşmesi:
sparrows chirp
زقزقة العصافیر
11.ağaçların hışırdaması: trees
rustle
حفیف الشجر
12.kurtların uluması: wolves
hovle
عواء الذئاب
Buradaki eşdizimler kalıplaşmış ifadelerdir. Çevirmenler bu tür çeviri
yaparken her iki dile de hâkim olmalı ve kelimelerin birliktelik oluşturduğu
sözcükleri bilmek zorundadır.
2.3.Edatsal Eşdizimler
Aydın’ın da belirttiği gibi Arap dilinde edatların kullanımı oldukça önemli bir
konudur. Arapçada kullanılan edatlar genellikle fiillerden sonra gelmekte ve her fiile
göre anlam kazanmaktadırlar.12 Bununla birlikte edatlar birlikte kullanıldıkları isim
ve sıfata göre de anlam kazanmaktadırlar. Bu birliktelikler, hedef dilde deyim ve
tabirler için de özel kullanımlarla karşımıza çıkmaktadırlar.
2.3.1.İsim+Edat Eşdizimleri:
12
http://www.onlinearabic.net/sizden_gelenler_dosya/3445279.doc
28
1.kelimelerle oynama: a play
on (words)
التّلاَعبُ بـ )الألْفاظ(
2.iddia etme: a claim for ِاِدّعاء ـب
3.protesto etme: a protest
aganist
اِحْتِ ججا على
4.hâkim olmak: (be) emistress
of
تَحَكّمَ في
5.gururlu olma: a pride in َتَفاخَ ـبِر
6.bir şeyi göz ardı etme:
ıgnorance of (something)
ـبِتَجاھَلَ )شَيْء ما(
7.birşeyle ilgili olma:
connecting with
عَتَ لّ ـبِقَ
Bu eşdizim örneğine ‘bir konu hakkında konuşmak, öneriler konusu,
mahkûmun kaçışı’ gibi örnekler dâhil değildir. Yani, konuşma ile ilgili olan örnekler
ve (–in hali) içeren yapıların tamamı bu grubun dışındadır.
Kaynak metin olarak İngilizceyi ele alırsak, çevirmenler edatların doğrudan
çevirisinin farkında olmalı, dikkat etmelidirler. Örneğin, biz Arapça bir kelimenin
aldığı harfi cer yerine başka bir harfi cer getiremeyiz. Burada sıklıkla karşılaşılan
problem Arapçada isimden sonra uygun harfi ceri bulup yerine koymaktır. Kaynak
metin ister İngilizce ister Arapça ister Türkçe olsun bazı kelimeler belirli bir anlama
belirli ve tek bir edatla delalet etmektedirler.
2.3.2.Edat+İsim Eşdizimleri:
1.kazara, tesadüfen: by
accident
مُصَادَ ةًفَ
2.patavatsızca: near the
knuckle
بِاسْتِھْتَارٍ
29
3.nöbetçi (doktor): on
call/duty(doctor)
بِطَ یبٌ مُناوِبٌ
4.önceden: in advance ًمُقَدّما
5.alarmda: on(the)alert ِعلى أُھْ ةِبَ الاِسْتِعْداد
6.birinin avantajı:
to(somebody’s) advantage
في مَصْ ةحَلَ )فلان(
7.tavsiyesine göre, tavsiyesi
üzerine: on(somebody’s) advice
بِناء على نَصِ ةیحَ )فلان(
8.sırayla: in turn ِدَبِ وْ هِر
9.karşılık olarak: in return ِبالمُقابِل
10.gaflet anında, hiç
ummadığı anda: by surprise
13على حِینِ غِرّةٍ
11.aksine: on the contrary ِعلى العَكْس
12.b.nin aleyhine, b.nin
sırtından: at the expense (of)
على حِسابِ
Bu eşdizimler sabit deyimlerdir ve doğrudan tercüme edilemezler. Birçoğu
benzer Arapça edat öbeğine çevrilebilirler. Fakat diğerleri Arapçada büyük ihtimalle
tahmin edilemez, yani aynı şekilde karşılığı yoktur. Üçüncü örneğe bakıldığı zaman;
İngilizce eşdizimin tam karşılığı olmadığı görülmektedir. Arapçadaki bazı çeviriler
iyi bilinen eşdizimlerdir.
Burada sıklıkla karşılaşılan sorun, bu eşdizimleri Arapçadaki sabit deyimler
olarak doğru anlamaktır.
2.3.3.Sıfat+Edat Eşdizimi:
1.ile doludur: full of مليء بـ
2.sinir olmak: mead at َغَضِب
13
Cihaner AKÇAY: Arapçada Yaygın Kelime ve Kalıplar, (Ankara, 2005), s.233
30
3.kızmak: angry at ْمِبَضِغَ ن
4.korkmak: afraid of ْخافَ مِن
5.yabancı olmak: foreing to أجْ يبِنَ )غریب(عن
6.bir şeyin aksi olmak: contrary
to
على عَكْسِ/معاكس لـ
7.(tahtadan) yapılmıştır: made of
(wood)
مَصْنوعٌ مِنْ
8.bir şeyde iyi olmak: good at حَذِقَ في
9.eğlenceli olmak: fun of مُمْتِع
10.-den etkilenmek: impressed
by
تَأثّر بِـ
Bu eşdizim örneklerinde en büyük sorun, ekstra bir dikkatle çevrilmesi
gereken edatların anlamlandırılmasıdır. Burada kelimelerin sözlüksel çevirisi her
zaman anlamlı olmamaktadır. Bu eşdizimlerin bazıları sabit anlamlı sabit kelime
öbekleri olabilmektedir. Her zaman Arapçadaki gramatiksel yapı İngilizcedeki
yapıyla aynı değildir.(sıfat+edat gibi)
2.3.4.Fiil+Edat Eşdizimleri:
1.(silah) çekmek: pull out (gun) 14ُأخْرَجَ مسَدّسَھ
2.birini beklemek: wait
for(somebody)
اِنْتَظَرَ
3.seslenmek, çağırmak: call at نَادَي على
4.bırakmak (alışkanlık): give up تَخَلّى عن
5.hayal kurmak: dream of حَلُمَ بـ
6.eleştirmek: get after-critism 15اِنْتَقَد
14
Serdar MUTÇALI: a.g.e., s.810
15
Cihaner AKÇAY: a.g.e., s.353
31
7.ilgilenmek: look after 16عُنِيَ بـ
8.hoşuna gitmek: like 17أُعْجَبَ بـ
9.benzemek: take after تَشَبّھَ بـ
10.aramak: look for بَحَثَ عن
Edatsal fiiller, doğrudan çeviriye uymazlar. Biz ardışık olarak - انتظر من
حلم من - الىىناد - اجلdiyemeyiz. Bu tür birliktelikler için geri çeviri yöntemi
kullanılabilir. Böyle durumda doğru yapıların geri çevirisi diğer kelimeyi
örneklemektedir:
1.َ اِنْتَظَرàwait somebody à birini beklemek
2. علىىنادàcall on à arama yapmak
3. حلم بàdream with à rüyasını görmek
Bu eşdizimler İngilizcede kabul edilebilir eşdizimler değildir. Aynı şekilde
kelimelerin sözcük çevirileri de kabul edilebilir çeviriler değildir. İngilizce ve Arapça
versiyonların birbirleri ile karşılaştırılmalarıyla sonuca ulaşılabilinmektedir.
2.3.5.Benzetimlerin Eşdizimleri (Kadar-Kadar Kalıbı):
1.resim kadar güzel: as
beautiful as a lark/as pretty as a
Picture
احْلى مِنْ الصُّ رِوَ /البَدر
2.pancar/kan gibi kırmızı: as
red as a beetroot
أحْمَرُ مِنْ الشَّمَنْ رِدَ /الدَمّ
3.köpek kadar sadık: as faithful
as a dog
أوْفى مِنْ مالسَ وأل/أوْفى مِنْ الكَلْبِ
16
Cihaner AKÇAY: a.g.e.., s.221
17 Mustafa Meral ÇÖRTÜ: Arapçada Cümle Kuruluşu ve Tercüme Teknikleri, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları Nu: 84, (İstanbul, 1997), s.249
32
4.eşek kadar sabırlı: as patient
as a donkey
أصْبر مِنْ الحِمارِ
5.beygir kadar güçlü: as strong
as a horse
أقْوى مِنْ الأ دِسَ / صانِالحِ
6.keçi/katır gibi inatçı: as
stobborn as a mule
أعْنِدُ مِنْ البَغل
7.bal gibi tatlı: as sweet as a
honey
أحْلى مِنْ العَ لِسَ
8.tarih kadar eski/dedem kadar:
as old as the hills
أقْدَمُ مِنْ أالتّ رِیخِ/أكْبَرُ مِنْ جَ يدّ
9.tilki gibi kurnaz: as cunning
as a fox
أمْكِر مِنْ الثّعْ بِلَ
10.dal gibi ince: as slender as a
thread
أرْ مِعَفَ نْ العود/أرفع مِنْ الخَیْطِ
11.balık gibi kaygan: as
slippery as an eel
أزْ مِقَلَ نْ السّ كِمَ
12.yılan gibi yumuşak: as soft
as a snake
أمْ مِسلَ نْ الحَیّةِ
13.şimşek kadar hızlı: as quick
as lightning
أسْرَع مِنْ البَرْقِ
14.Eyüp sabrı: job’s patience صَبْ أرُ یوب
Bu eşdizimler sabittir. Kültürel deyimlerin eşdizimleridir. Bunlar
değiştirilemez ya da ortasından bölünemez. İngilizce örneklere bakıldığı zaman bu
eşdizimlerin İngiliz kültürü ve insanının spesifik özelliği olduğu görülecektir.
Bu konuda denilebilir ki; bu benzetimlerin çoğunun Arapçada eşdeğeri vardır.
Diğer bir yandan her bir benzetimi, hedef dildeki bir benzetimin parçaları arasındaki
aynı gramatiksel yapısına tercüme etmek mümkündür:
َحُلو مِثْل الصُّ ةورà resim gibi güzel,
33
ِ أَحْمَرُ كَالشِّمَنْ رِدà pancar gibi kırmızı,
ِ صبُورُ كَالحِمَارà eşek gibi sabırlı
Diğer bir yandan ‘balık gibi kaygan’ örneği ile ‘pamuk gibi yumuşak’
örnekleri aynıdır. Fakat 14.örnekteki ( صَبْرُ أَیُوبEyüp sabrı) bu örneklerden farklıdır:
1)Bu sabit bir eş dizimdir.
2)Abartmanın (mübalağanın) karşılaştırmalı formu değildir. Yani denilebilir ki;
abartma yapmanın bu örnekte karşılaştırılabilir bir kullanımı yoktur. Çünkü burada
bahsedilen ‘sabır’ kelimesi Eyüp peygamberden daha büyük değildir ya da ona
benzememektedir.
2.3.6.Sayılabilen İsimlerin Eşdizimleri:
1.bir buket çiçek: a bouquet of
flowers
باقَةٌ مِنْ الوَرْدِ
2.insan kalabalığı: a crowd of
people
شَحَ دٌ مِنْ النّاسِ
3.koyun sürüsü: a flock of
sheep
ثُلَّةٌ مِنْ الغَ مِنَ / ثَ ةلَّ غنم
4.bir kutu sigara: a packet of
cigarette
عُلْبَةٌ مِنْ السِّیجَارَةِ
5.bir tomar anahtar: a bunch of
keys
باقَةٌ مِنْ المَفاتیحِ
6.köpek sürüsü: a pack of dogs رِفَ یقٌ مِنْ الكِ بِلاَ / فریق كلاب
7.balinalar topluluğu: a school
of whales
طِقَ یعٌ مِنْ الحیْتَانِ / قطیع حیتان
8.bardak takımı: a set of
glasses
طِقَ یعٌ مِنْ الكُؤُوسِ / طقم كؤوس
9.bir kilo domates: a kilo of
tomatoes
كِیلوُ مِنْ الطّماطِم
34
10.balık sürüsü: a
shoal(school) of fish
فَوْجٌ )قطیع(مِنْ السّ كمَ
Bu eşdizimler sabit deyimlerdir. Her biri bütün olarak sayılabilir. Örneğin
çiçek tamamen sayılabilir bir objedir. Buket ise; küçük bir çiçek grubudur. Bu
yüzden de bütün olarak sayılmaktadır.
Arapçada, bu eşdizimlerin eşdeğeri vardır. Belki günlük hayatta bu
kelimelerin ( )باقة وردve ( )حشد من الناسkullanımıyla ilgili problem yoktur. Ama
Kur’an-ı Kerim’de el-Vâkı‘a suresinde ثُلة غنمifadesinde (damme) ya da ثَلة غنم
ifadesindeki gibi (fetha) olmasıyla ilgili problem yaşanmaktadır. Bunlar Arapçada
yaygın olmayan ve Arap kültürüne özgü olan kullanımlardır. Aynı problem
فَریقٌ طِقَ،بلاَكِ یعٌ حیْتَانörneklerinde de vardır.
Arapça eşdizimlerin gramatiksel yapısı ‘isim+edat+isim’ ya da ‘isim+isim’
gibi her iki kullanım da olabilir. Bunlardan ‘isim+isim’ yapısı biraz daha sınırlı
olmasına rağmen bu form hepsi için uygulanabilir. Genel kullanım olarak حشد من
الناسdenilir ama حشد الناسdenilememektedir.
2.3.7.Sayılamayan İsimlerin Eşdizimleri:
1.bir kavanoz reçel: a jar of
jam
جَرَّةٌ مِنْ المُرَبّى
2.bilgi: a bit (piece) of
information
مَعْلُ ةومَ
3.nasihat: a bit (piece, word)
of advice
صِنَ ةیحَ
4.haber: an item of news ٌبَنَ أٌ/ بَخَ ر
5.tereyağı kalıbı: a pat of
butter
قالِ زُبُ بْ ةدَ
35
6.bir parça çikolata: a bar of
chocalate
قِطْعَة مِنْ الشُّكوُلاتَة
7.balık konservesi: a tin of
fish
عُلْبَة مِنْ مُعَلَّبات
8.ekmek somunu: a loaf of
bread
غِرَ یف خُبْزٍ
9.bir bardak su: a glass of
water
كَأْسٌ مِنْ المَاء
10.bir fincan çay/kahve: a
cup of tea/coffee
كُوب)فِنْجان(شَاي/قَھْ ةوَ
11.bir şişe süt: a bottle of
milk
زُجَاجَةٌ حَلیب
12.bir parça peynir: a piece
of cheese
قِطْعٌ مِنْ الجُبْنِ
Bu eşdizimler İngilizcede sayılamayan isimleri temsil etmek için
kullanılmıştır. Bunların benzer eşdizimleri Arapçada da vardır. Fakat bazı isimler
İngilizcede sayılamaz ama Arapçada sayılabilmektedir. Bununla ilgili olarak da
sorun yaşanmaması için dikkatli olunmalıdır. Aşağıda verilen örnekler İngilizcede
sayılamazken Arapçada sayılabilmektedir:
) (bilgiمَعْلُومَات àمَعْلُ ةومَ .1
) (nasihatصَنَ حائِ àصِنَ ةیحَ .2
) (haberأخْبَار àبَخَ رٌ .3
Bu nedenle bu kelimeler eşdizimlere tercüme edilememektedir. Fakat üçüncü
ve dördüncü örnekte olduğu gibi onların yerine başka kelimeler kullanılmaktadır. Bu
eşdizimlerin bazıları yaygın kullanıma sahiptir ve bu yüzden Arapçaya tercüme
etmek kolaydır.
36
Bu eşdizimlerin hepsinde aynı kurala göre birliktelik oluşturulmamıştır.
İngilizcede sayılamayan isimler Arapçadakilerle aynı değildir. (habar-ahbar,
mağlumat vb).
2.4.İşlev Bakımından Eşdizimler
Bu bölümde eşdizimler işlevleri bakımından incelenmiştir. Kullanımsal
özellikleri ele alınmıştır.
2.4.1.Kültür Odaklı Eşdizimler
Bu eşdizimler meydana geldikleri, içinde bulunulan kültürel ortamı
yansıtmakta, kaynak dilin kültürel özelliklerini taşımaktadırlar. Eğer kaynak ve hedef
dildeki kültürel özellikler önemli ölçüde farklıysa, kaynak metin, hedef dildeki
okuyucuya birtakım yabancı gelebilecek fikirler taşıyan eşdizim örnekleri
sunabilmektedir. Bu tür kültüre özgü eşdizimler, daha önceden hedef dilde
belirtilmemiş fikirleri yansıtmaktadırlar. Tıpkı kültüre özgü kelimeler gibi, hedef
dildeki okuyucuya, kolayca ulaşılamayan kavramları işaret etmektedirler.
Kültüre özgü eşdizimler konusunda, hedef dile aktarılırken tam anlamıyla
ifade etmek için çevirmen, eğer varsa ya hedef dil kültüründeki tam karşılığı bulmak
zorunda kalacak ya da hedef metinde bilgi artışı kaçınılmaz olacaktır. Bu bilgi artışı,
kaynak dildeki eşdizimin hedef dildeki okuyucuya, metni nasıl yorumlamalarına dair
hiçbir ipucu vermeden basitçe sunulamamasından kaynaklanmaktadır. Bu durum
Baker’dan alınan aşağıdaki metin üzerinde incelenmiştir.18
“Kolestral-süper tüm saç tipleri için idealdir,
özellikle yıpranmış, kuru ve kolay kırılan saçlar için.”
18
Mona BAKER: a.g.e., s.61
37
كُولَسْتَر السُّوبَر ھُ ثَمِوَ الِي لِ مِجَ یعِ أَنْواعِ الشّعْرِ صُخُ ِوصاً للشّعْرِ المُقَصّف،
المُ يتاذِ
أو التّالف و أیْ ِضاً للشِّعْرِ الجَافّ أو الضّعِیفِ البَ یّنّ وةِ القَابل ِللتّكَ رسّ .
Bu metnin Arapçadan çevirisine baktığımız zaman farklılıkları kolayca
görebiliriz: “Kolestral-süper tüm saç tipleri için uygundur, özellikle ayrılan saçlar,
yıpranmış ve kuru zayıf yapıdaki kırılmaya müsait saçlar için.”
İngilizcede ve Türkçede “saç” kelimesi yaygın olarak “kuru”, “yağlı”,
“yıpranmış”, “permalı”, “ince telli”, “cansız”, “çabuk kırılan” gibi kelimelerle
kullanılmaktadır. Bu eşdizimler İngilizce ve Türkçe konuşulan dünyadaki kültürel
gerçeği yansıtmaktadırlar. Arapçada ْ( شَ رعsaç) kelimesinin yaygın eşdizimleri
çoğunlukla, [ مقصّفayrılan uçlu], ّ[ جافkuru], [ دُھْنيyağlı], ِ[ يعادnormal], ِمناع
[düz] ve ّ[ مُجَ دعkıvırcık] kelimeleridir. Bu eşdizimler Arapça konuşulan dünyadaki
kültürel gerçeği yansıtmaktadır. Fakat Baker, ‘yıpranmış saçlar’ ve ‘kırılgan saçlar’
eşdizimlerinin Arapçada karşılığının olmadığını belirtmiştir. Ayrıca Arapça metinde
verilen uzun açıklamalar, Arap okurlara neredeyse hiçbir şey ifade etmemektedir.
Hatta “yıpranmış saç” ve “kırılmış saç” eşdizimlerinin aslında, Araplar tarafından
problem olarak görülmesi bile şüphelidir.19
Eşdizimlerin bazıları ortaya çıktıkları kültürün sosyal, maddi ve ahlaki
ortamını doğrudan yansıtmaktadırlar. Bu duruma örnek olarak İngilizcede “Bread”
(ekmek) kelimesi ile “Butter” (yağ) [bread and butter] (ekmek ve tereyağı)
kelimesinin oluşturduğu birliktelik verilebilir. Ayrıca “law”(yasa) ve “order”
(emir)[Law and order] (asayiş, kanun ve düzen) birlikteliği İngilizcede bu durum için
kullanılan yaygın bir eşdizimdir. Bu eşdizimin Arapçada tipik kullanımı ُالقَنُونُ و التّقَالِید
(kanun ve gelenekler) birlikteliğidir. İngilizce eşdizimler, İngiliz toplumunun düzen
üzerine yoğunlaşmalarının, onların değerlerini yansıttıklarını gösterirken; Arapça
eşdizimler, Araplarca benimsenen gelenek kavramının önemini yansıtmaktadır.
19
a.e., s.61
38
2.4.2.Tipik ve Belirtik Eşdizimler
Dilbilgisine ait ifadelerden farklı olarak, eşdizimler kabul edilir ya da
edilemez oluşundan daha çok “tipik” olup olmamasıyla ilgili olarak
değerlendirilmektedir. Bu demek oluyor ki; imkânsız, mümkün olmayan eşdizim
diye bir şey yoktur. Sözcüklerin yeni ve olağandışı birleşimleri sıklıkla olur ve
bunları kabul edilemez olarak değerlendirmemeliyiz. Kelimeler her zaman yeni
birliktelikler oluştururlar; bunu çok doğal bir şekilde; ya benzerlik süreciyle yani
analoji yoluyla yaparlar ya da konuşmacıların bilerek, olağandışı olan ve ilgi çekmek
için oluşturdukları eşdizimler yoluyla da olabilirler.
Baker’ın belirttiğine göre; dilde tekrar tarihi olan eşdizimlerin kalıpları
standart dilbilim repertuarımızın bir parçası haline gelmektedir ve bunlarla bir metin
içinde karşılaştığımızda, bunları düşünmek için zaman ayırmayız. Bunun aksine,
daha hiç bilmediğimiz ya da karşılaşmadığımız eşdizimler dikkatimizi daha çok
çeker ve bizi şaşırtır.20
İletisini sunarken, konuşmacı ya da yazarın iki genel seçeneği vardır.
Bunlarda ilki dilde zaten mevcut olan eşdizim kalıplarını kullanarak mesajını
iletmektir. İkincisi ise eşdizim aralıklarında keyfi olarak değişiklikler yapmak ve
okuyucuyu şaşırtan, dikkatini çeken yeni birliktelikler oluşturmaktır. Birinci türdeki
eşdizimlere sıklıkla rastlamak mümkündür. Fakat ikinci tür eşdizimler genellikle
şiirlerde, roman ve komedi türü yazılarda karşımıza çıkmaktadır.
Bu durumu Baker’ın verdiği şu örnekle açıklamak mümkündür:
“Some tout at the book fair wanted me to take
UK rights in a book on glasnost and the crisis of
peace. Essays by past and present hawks,
20
a.e., s.50
39
reappraisals of strategy. Could real peace break
out after all?21
Bu metnin çevirisi: “Kitap fuarındaki bazı müşteri toplayıcılar benden
Sovyet açıklık ve dürüstlük politikası ve barış krizi üzerine olan bir kitapta
İngiltere’nin haklarından bahsetmemi istediler. Geçmişle ilgili makaleler, mevcut
atmacalar stratejileri yeniden değerlendirir. Gerçek barış tüm bunlardan sonra
çıkabilir mi?”
Yukarıda geçen metinde eşdizimlerin alanlarının kasıtlı karışımı barışı,
beklenmeyen bir imajda, normal olmayan, geçici ve hatta istenmeyen bir durum
olarak yansıtmaktadır. Bunun aksine genellikle savaş çıkar, barış değil. Bu belirgin
eşdizim bize savaşın geçici ve istenmeyen bir durum olduğunu ve barışın normal ve
istenen bir durum olduğunu göstermektedir.
Betimlenmemiş kaynak dil eşdizimlerini hedef dile aktarırken, çevirmen
hedef dildeki tipik kullanılan eşdizimleri ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Aynı
zamanda, kaynak metindeki eşdizimle ilişkili olarak anlamı korumaya da
çalışmaktadır. Fakat bu idealist yaklaşım her zaman başarılı olmayabilir. Çeviri
genelde eşdizimler açısından tipik olan ve doğal olan arasında zor bir seçim yapmayı
gerektirir. Bunun sonucu olarak da çeviride gerginlik ortaya çıkmaktadır.
Hedef dildeki en yakın eşdizim genelde anlamda farklılıklar içermektedir.
Anlamdaki bu değişiklik en az düzeyde de olabilir veya verilen metinde çok da önem
taşımayabilir. Fakat önemli olduğu düşünülecek olursa; örneğin; İngilizcedeki
“good/bad law” (iyi-kötü hukuk) Arapçada [ ِ ] ضَقَ اء عَادِل – غَیْرُ عَ لادjust/unjust
law(âdil-insaflı, zalim-adaletsiz yargı) anlamına delâlet etmektedir. Anlamdaki bu
farklılığın önemi, verilen metinde “justice” (âdil muamelenin) vurgulanıp
vurgulanmadığı ya da bağlamın “justice” (âdilce) açıkça ima edilmesinden kaçınılıp
kaçınılmadığına bağlıdır.22
21
a.e., s.51
22
a.e., s.56
40
Benzer biçimde, “hard drink” (sert içki) eşdiziminin Arapçada en yakın hali
“alcholic drinks”(alkollü içki) eşdizimidir. Fakat “hard drink” İngilizcede sadece
viski cin, brandi gibi alkollü içkiler için kullanılmaktadır. Bira, hafif Alman birası
veya İspanyol şarabı gibi diğer alkollü içecekleri dâhil değildir. Fakat Arap eşdizimi
bunları da içeren tüm alkollü içecekler için kullanılmaktadır. Bu yüzden bu iki
eşdizimin anlamları bu örnekte birbirleriyle eşleşmemektedir. Çevirmenin tipik
Arapça eşdizime yer vermesi veya “hard drink” kelimesini tam anlamıyla çevirmesi,
muhtemelen sert ve hafif içkilerin arasındaki farkın verilen bağlamda önemli ya da
uygun olup olmadığına dayanmaktadır.
Anlamdaki belli bir kayıp, ilâve ya da bozukluk çoğu zaman çeviride
önlenemez; dil sistemleri, çoğu durumda eşini veya benzerini üretmekte çok farklı
bir yaklaşım içine girer. Anlam değişmesindeki uygunluk veya kabul edilemezliğinin
derecesi verilen bağlamdaki bu değişikliğin önemine bağlıdır. Doğruluk hiç
kuşkusuz çeviride önemli bir amaçtır, ama şunu da unutmamak gerekir ki; hedef
dildeki okuyucuya tanıdık olan yaygın eşdizim örnekleri iletişim kanallarını açık
tutmakta önemli bir rol oynamaktadır.
Baker’dan alınan aşağıdaki örneklerdeki anlam değişikliği metindeki
karışıklığın ek açıklamalarla ya da tipik olmayan eşdizimler kullanarak ispatlamakta
yeteri kadar önemli olmamıştır.
“New Tradition offers a fascinating
series of traditional patterns in miniature
using rich jewel-like colours that glow
aganist dark backgrounds.”23
“New Tradition, arkadaki karanlığı aydınlatan mücevher gibi parlak renkleri
kullanarak minyatürde bir dizi etkileyici geleneksel örnekleri sunar.”
23
a.e., s.57
41
تَقَدّمَ مَجْمُوعَةُ نِیُو تِرادَیشِین عَدَداً مِنْ التّصْمِیمَات التّقْلِیدِیّة
المُمَتّعَة بِحَجْمِ مُصَغّر، في اَلْوَانِ بَاھِرَةٍ كَأَلْوَان الجَوَاھِرِ،
زِتَ یدُ الخَلْفِیّات الدّاكِنَة مِنْ تَوھّ اجھ .
Bu metnin Arapçadan çevirisine bakarsak; “New Tradition koleksiyonu,
parlaklığı karanlık geçmişle çoğaltılan cevher renkleri gibi göz alıcı renklerde bir
takım etkileyici tasarımlar sunmaktadır.” denilmektedir.
“Rich colours” (zengin, parlak renkler) İngilizce metinde canlılığı ve
koyuluğu, derinliği ifade etmektedir. Arapça eşdizimde ise; rengin derinliğinden
ziyade parlaklığı vurgulanmaktadır.
Özetleyecek olursak; mevcut eşdizim aralıkları ile oynanarak ve farklı
aralıklarda bulunan sözcüklerin yerleri değiştirilerek yeni eşdizimler oluşturulabilir.
Çeviride amaç, kaynak dildeki belirtik eşdizimleri hedef dile de aynı şekilde
aktarmaktır.
2.4.3.Kullanımsal Değişkeye Bağlı Eşdizimler
Şu ana kadar incelenen ve kullanılan tüm eşdizim örneklerinin, yaygın ve
hepimize az çok tanıdık gelen günlük eşdizimler olduğunu gördük. Bazı eşdizimler
günlük kullanımda alışılmış gibi görünebilirler. Ama belirli alanlarda yaygın
olabilirler. Bu durum dilbilgisel alanda [register] kavramı ile açıklanmakta ve
“kullanımsal değişkeye bağlı” eşdizimler olarak adlandırılmaktadır. “dull highlights”
(donuk ilginç noktalar veya donuk ışıklı kısım) ve “vigorous depressions” (etkin –
güçlü depresyonlar) eşdizimleri günlük İngilizcede garip gelebilir ama fotoğrafçılık
ve meteoroloji alanlarında her biri ayrı ayrı yaygındır. İstatistikte “biased error”
(taraflı hata) ve “tolerable error” ( hoş görülebilir hata) eşdizimleri oldukça yaygındır
ve kabul edilebilir niteliktedir.24 İstatistik ile ilgili olmayan bir okuyucu yanlışlıkla
bunları belirgin eşdizim olarak düşünebilir. Ama eşdizimsel belirginlik kesin bir
24
a.e., s.52
42
nitelik değildir, her zaman kullanımsal değişkeye bağlı olarak, verilen normlar
üzerine dayanır.
Kullanımsal değişkeye bağlı eşdizimler, salt disiplini olan terimler grubu
değildir. Örneğin, “data”nın (bilginin) bilgisayar dilinde “data processing” (bilgi
işlemcisi) ve “data bank” (veri bankası) gibi birleşik terimlerin parçasını
oluşturduğunu ve hedef dildeki bu tür terimlerin sözlük eşdeğerleriyle aşina
olduğunu bilmek yeterli değildir. Bilgisayar dilini çevirmek için, çevirmenin
İngilizcedeki bilgisayar metinlerinin ve verilerinin ele alınabileceğini,
çıkartılabileceğini, işlenebildiğini ve erişilebileceğini ama genel olarak
ötelenemeyeceğini, muamele edilemeyeceğini, ayarlanamayacağını ve
tutulamayacağının farkında olması gerekir. Bilgisayar yazın çevirmeni ayrıca,
“data”nın (bilginin) ilişkin hedef metinlerinde kullanılan yol ile datanın (bilginin)eş
anlamlısıyla uygun olabilecek eşdizim gruplarına aşina olmalıdır. Bir dilin yerel
konuşanı olmak, otomatik olarak çevirmenin alana özgü eşdizimlerin kabul
edilebilirliğini veya kendine özgülüğünü değerlendirebileceği anlamına gelmez.
Kullanımsal değişkeye bağlı eşdizimler için denilebilir ki; haber dilinde
kullanılan dil ile matematik dersini anlatırken kullanılan dil farklıdır. Ayrıca dini
konularda kullanılan kelimeler ve eşdizimler farklılık gösterirken, hukuk, siyaset
alanı için de farklı eşdizimler kullanılmaktadır. Bu farklılığı “söylem alanı” terimiyle
açıklayabiliriz.
Bu konuyla ilgili olarak, kişilerin birbirleriyle olan ilişkilerini ifade etmek
için “resmiyet derecesi” kavramından da söz etmek gerekir. Resmiyet derecesi, aile
içinde anne-çocuklar arası ve eşler arası diyaloglarda, öğretmen-öğrenci ve
öğretmen-müdür arası diyaloglardaki farklılığı ifade etmektedir. Yani sayılan her
grup kendi arasındaki konuşmalarda farklı türden kelimeler kullanmaktadır. Bu
grupların birbirleri ile olan ilişkilerinde de farklılıklar görülmektedir. Kendi
aralarındaki dil daha içten, daha samimi olabilirken, gruplar arası iletişimde dil daha
bir resmiyet kazanmaktadır.
43
Bu konuyla ilgili olarak değinmemiz gereken bir nokta daha vardır. Bu da
kullanılan dilin kitlelere taşınma aracını ifade etmede kullanılan “söylem aracı”
kavramıdır. Bu kavram biraz daha soyut bir kavramdır. Anlatılmak istenen şeyler
yazılı veya sözlü olarak aktarılabilir.
el- Hûlî’nin de belirttiği gibi bu konuda önemli bir gerçeğe işaret etmek
gerekir ki; kullanım alanlarına bağlı yaygın kelimeler, bir ölçüde dil alanının
karakterine bağlıdır. Yazıda kullanılan yaygın kelimeler konuşmada kullanılanlardan
farklı olabilmektedir.25 Yaygın kelimelerin, Arap olmayanlara Arapça öğretiminde
büyük bir önemi vardır. Bu kelimelerin bilinmesi ve farkında olunması hem
çevirmenlerin hem de öğrencilerin işini kolaylaştıracaktır.
2.4.4.Deyimler
Her dilde, belli bir durumu, bir kavramı, bir duyguyu dile getirmek üzere
“deyim” adını verdiğimiz öğeler kullanılmaktadır.26
Deyimler genel olarak birden çok sözcükle kurulur. Deyimlerin en göze
çarpan özelliği, eğer bir başka kültürle olan ilişkiler sonucu alıntı ya da o kültürden
çevrilme yoluyla oluşmuş değilse, içinde oluştuğu toplumun dünya görüşünü, yaşam
biçimini, gelenek, görenek, örf ve adetlerini, değer yargılarını, maddî ve manevî
kültürüyle birlikte toplumun düşünme biçimini hem dilbilgisi açısından hem de
folklorik olarak ortaya koyan sözlerdir.
Çevirmenler genel olarak deyimlerin çevirisi ile ilgili sorun yaşamaktadırlar.
Bu sorunlar çeviride, iki ana alanla ilgilidir; bunlarda ilki deyimin çevirisini doğru
tanımlayabilme, ikincisi ise bir deyimin hedef dilde taşıdığı farklı açılardaki
anlamlarını tercüme edebilme ile ilgilidir.
25
Muhammed ‘Ali el-Hûlî: Arapça Öğretim Metotları, Çev. Cihaner AKÇAY (Ankara, Bizim Büro
Basımevi, 2000).s. 77
26
Doğan AKSAN: a.g.e., s.83
44
Bir çevirmenin karşılaşacağı ilk zorluk, ilgilendiği dilin ifade özelliklerini
tanıyabilmektir. Bu özellikler her zaman çok açık olmayabilir. Çok sayıda değişik
biçimlerde deyimler vardır, bazıları diğerlerinden daha kolay tanınabilir. Kolaylıkla
tanınabilenler arasında İngilizcedeki “it is raining cats and dogs” [kedi köpek
yağıyor] deyimi verilebilir. Bu deyim Türkçede “bardaktan boşanırcasına yağmur
yağıyor” şeklinde ifade edilmektedir. Arapçada ise; “ ( ”تُمْطِرُ أَكَ فوَاه القربsu
tulumlarının ağızlarından akar gibi yağmur yağıyor) şeklinde kullanılır.
Deyimlerin bariz olarak kullanılmadığı durumlarda, yanlış çevrilebileceği iki
durum vardır;
Bazı deyimler ‘aldatıcıdır’. Çünkü gerçek anlamlarında çevrildiğinde mantıklı
olurlar ve dilin ifade özelliklerinin anlamları yani deyimsel anlamları kaynak
metinde belirtilmemektedir. Bu tür deyimler hem gerçek hem de mecazi anlama
sahiptir. Örneğin “go out with” İngilizce sözlükte (birisiyle dışarı çıkmak) anlamına
işaret etmektedir. Fakat deyimsel olarak da (birisiyle duygusal veya cinsel bir ilişki
yaşamak) manasına gelmektedir. Bu durumda, metindeki deyimi bilmeyen çevirmen
kolaylıkla gerçek anlamı kabul etmekte ve deyim üzerinde oynama yapmayı ihmal
etmektedir.
Bazı deyimler de ana dildeki deyime yüzeysel olarak bakıldığında benzeyen
ama aslında tamamen farklı anlama sahip olan karşı dilin çok yakın, benzer bir
parçası olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin İngilizcede deyimsel bir soru olan,
“Has the cat had/got your tongue?”27 birisini sohbete çağırmak ya da birisini soruya
cevap vermesi için zorlarken, bunu yapmakta başarısızlığa uğrandığı zaman
sinirlenildiğinde ‘dilini mi yuttun?’ manasında kullanılır. “To pull someone’s leg”28
(birisinin bacağını çekmek) birisine onları şaşırtmak ve bunun daha sonra şaka
olduğunu öğrendiklerinde şaşırmaları için gerçek olmayan bir şeyi şaka gibi
anlatmak anlamında kullanılır.
27
Mona BAKER: a.g.e., s.67
28
a.e., s.66
45
Arapça lehçelerinin bazılarında ‘birisinin sakladığı sırrı anlatması için
kandırmak’ anlamına gelen “yishab rijlu”(birisinin ayağını çekmek) ile benzerdir.
Türkçede ise “birine takılmak” anlamında kullanılmaktadır. Yüzeysel olarak aynı
veya kaynak ve hedef dilde farklı anlamları olan benzer deyimlerin örnekleri, kaynak
dildeki deyimleri bilmeyen ve kolayca hedef dildeki tercümeyi onun üzerine kabul
ettirmeye hazır, sorumsuz ve umursamaz çevirmen için kolay tuzaklar içermektedir.
2.4.5.Atasözleri
Atasözleri, atalarımızın, uzun denemelere dayanan yargılarını genel kural,
bilgece düşünce ya da öğüt olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan
kamuca benimsenmiş özsözlerdir.”29
Çatıkkaş’a göre ise eskiden “darb-ı mesel” olarak kullanılan bu tamlamanın
anlamında; bir söz, olay veya bir durum karşısında, ona “darb yapmak”; yani
vurmak; daha basit bir ifadeyle “taşı gediğine koymak” ifadeleri ön plana çıkmıştır.
Bu anlamıyla, bir meselden dolayı kalıp haline gelmiş; hikmetli, kısa, özsözleri darb-
ı mesel; çokluk şeklini de “durub-ı emsal” olarak tanımlamıştır.30
Atasözleri de deyimler gibi bir ulusun kendine özgü kültürünün kalıplaşmış
ifadelerle dile getirilmesidir. Ancak atasözlerini deyimlerden ve kalıplaşmış
ifadelerden ayıran temel özellikleri vardır. Atasözlerinin özellikleri şöyle
sıralanabilir:
1-Halkın düşüncesini anlatırlar.
2-Ulusaldırlar.
3-Kişinin ruhuna hitap ederler.
29 Ömer Asım AKSOY: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü-1(Atasözleri Sözlüğü), (İstanbul: İnkılap
Kitapevi, 1993), s.37
30
M. Ata ÇATIKKAŞ: Türk Dili Ve Kompozisyon Kılavuzu, (İstanbul, Alfa Basın Yayın Dağıtım
2.basım, 1996), s.592
46
4-Kesin tavırlıdırlar, yargı niteliği taşırlar.
5-İnandırıcıdırlar.
6-Geniş halk kitlelerinin yüzyıllardan beri geçirdiği denemelerden ve bu
denemelerden oluşan düşüncelerden doğmuşlardır.
7-Yalın sözlerdir, anlatımları açıktır.
8-Doğa olaylarının oluşunu bildirirler.
9-Ahlak aşılarlar, ahlaklı olmayı öğretirler.
10-Bir veya iki cümleden meydana gelirler.
11-Birçoğunda mecaz vardır.
12-Atasözlerinde söz sanatları vardır.
13-Kelimelerin yerleri değiştirilemez. Değiştirildiği zaman değişik anlamlar
ortaya çıkabilir.
14-Denenmiş sözler olduğu için doğruluğu herkes tarafından kabul edilir.31
Genel özelliklerine değindiğimiz atasözleri, bir toplumun kültürü, değer
yargıları ve yaşayış biçimleri hakkında bilgiler vermektedir. Bu türden atasözlerine
“kültür odaklı atasözleri” denilmektedir. Türk toplumu genel olarak komşuluk,
dostluk, yiğitlik, ahlak, alçakgönüllülük ve İslâm inancına bağlı olarak da kadercilik
anlayışına sahip bir toplumdur. Bu konuya örnek olarak aşağıdaki atasözleri
gösterilebilir.
Dost başa, düşman ayağa bakar.
Kızını dövmeyen dizini döver.
Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır.
Ev alma, komşu al.
At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
Akacak kan damarda durmaz.
Ne oldum dememeli, ne olacağım demeli.
Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi önem verilen değerleri yansıtan bu sözler
tamamıyla deneyimlerden ortaya çıkmış olup, ait oldukları milletlerin ortak düşünce,
31
http//:www.edebiyatdunyasi.com/atasözleri.php
47
davranış ve tutumlarını yansıtmakla beraber aynı zamanda o ulusun zekâsının, hayal
gücünün, duygu inceliklerinin de göstergesi olmuşlardır. Bu nedenle Türk
atasözlerinin özünü hoşgörü, incelik, sevgi, adalet ve paylaşma gibi ulusal fakat aynı
zamanda evrensel değerler oluşturur.
Türk toplumunda bu değerler önem kazanmışken, başka toplumlarda bunlarla
beraber farklı değerler ön plâna çıkabilmektedir. Örneğin Çinlilerin genel ekonomik
yapıları itibarıyla balıkçılığa önem verdiği bilinmektedir. Bu durumu da “bana balık
verme, balık tutmayı öğret” Çin atasözüyle açıklayabiliriz.
48
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
EŞDİZİMLERİN GENEL PROBLEMLERİ
Eşdizimlerin Arapçaya çevirisinde iki ana genel problem vardır. Bunlar:
3.1.Genellemenin Zorlukları:
Bazen kelimeler aynı kelimeyle ve tek bir kelimeyle eşdizim oluştururlar.
Fakat bu durum Arapçada bu kadar gerekli ve bu şekilde değildir. Örneğin ‘commit a
mistake’ yani ‘suç işlemek’, ‘hata yapmak’ Arapçada da ( َ )یَرْ كِتَ بُ رِجَ ةیمifadesiyle aynı
kullanımdır. Fakat büyük ölçüde ( )یَقْ رِتَ فُ جریمةkullanılır. Fakat Arapçada ‘commit
suicide’ yani ‘intihar etmek’ için( ً‘ ) یَرْ كِتَ بُ اِنْ حَتِ اراintihar yapmak’ denilmemektedir.
Onun yerine ُ یَنْ حِتَ رkullanılır. Bu yüzden ‘commit’ kelimesi için daima (ُ یَقْ رِتَ فve
ُ )یَرْ كِتَ بkullanılamaz. Yani kullanılacak kelimeler hususunda özenli davranılmalıdır.
Benzer bir örnek de, ‘kadın-erkek’ için Arapça ve İngilizcede ‘şişman’
eşdiziminin kullanımıyla ilgilidir. İngilizcede sadece ‘maaş ve kitap’ için ‘fat’ yani
‘şişman’ kelimesi ‘dolgun maaş, kalın kitap’ anlamında kullanılır. Fakat Arapçada
‘kitap ve maaş’ kelimeleri için ‘şişman’ anlamına gelen ( ) مِسَ ینkelimesi
kullanılmamaktadır. Onun yerine (ٌ )ضَخْمkelimesi kullanılmaktadır.
Ayrıca Arapçada ‘soft skin’ yani ‘yumuşak deri’ için ( ) رَشَبَ ة ناعمةifadesi
kullanılmaktadır. Fakat ne ‘soft water’ ne de ‘soft drinks’ için ( )ناعمةkelimesi
49
kullanılamamaktadır. ‘su’ için ( ْ )عَ بذve ‘meşrubat’ için ( َ ) فِخَ ةیفdenilmektedir. Aynı
biçimde ‘soft soil’ için ( ) تربة خصبةkullanılır, ‘soft ground’ yani ‘yumuşak yer’ için
ne ( ) أرض ملساءne de ( ) أرض ناعمةkullanılamaz.
Bu bilgilere ek olarak Arapçada sözlüksel olarak ilk bakıldığında “birinin
hesabına” anlamına gelen ِ على حِسابifadesi kullanıldığı cümleye göre “birinin
aleyhine, bir şeyin zararına, bir şey pahasına ve feragat etmesiyle anlamlarına da
cümlesinde “birininكثیرا ما تزداد ثروة الأغنیاء على حساب الفقراءgelebilmektedir.1
hesabına” anlamından çıkmış ve “birinin sırtından” anlamına gelmiştir. Yine aynı
şekilde ّ راحة الطفلِ تكون دائماً على حساب راحة الأمcümlesindeki gibi “feragat etme”
anlamına delalet etmektedir.
Çeşitli kelimeler gösteriyor ki; bir kelime eşdizimiyle aynı olabilmektedir.
Örneğin: bright= ِ مَشْ قرyani parlak kelimesi farklı anlamların farklı eşdizimleri olarak
ortaya çıkmaktadır.
1.parlak güzellik: bright beauty جِمالٌ مُ أَتَ لّق
2.zeki çocuk: bright child ّطِفْلٌ كِذَ ي
3.parlak renkler: bright colours َأَلْوانٌ زَاھِ ةی
4.temiz yüz: bright face وَجْھُ وضَّاء
5.parlak gelecek: bright future مُسْتَقْبَلٌ رزاھِ /باسم/باھر
6.parlak fikir: bright idea فِكْرَةٌ براقة
7.parlak kırmızı: bright red أَحْمَرُ براق
8.parlak gökyüzü: bright sky 2 ّمَسَ اءٌ فِصَ ةی
9.parlak güneş: bright sun َشَمْسٌ مَشْ قَرِ ةٌ/شمس ساطِ ةع
10.parlak zafer: bright victory ٌاِنْتِ باھرصار
11.kadife ses: bright voice صَوْتٌ خِرَ یمٌ/صوت عذب
12.saf içecek: bright drink ٌمَشْرُوبٌ)شراب(رائِق
1
Cihaner AKÇAY: a.g.e., s. 58
2
Nusrettin BOLELLİ ve diğerleri: İmam Hatip Liseleri Arapça Lise 2, (İstanbul, 2001), s. 114
50
Bu örnekler gösteriyor ki; (parlak) kelimesi çeviri yapan kişiler için tartışmalı
ve şüpheli durumda olan birkaç kelimeyle eşdizim oluşturmuştur.
Bu yüzden birkaç kelimeyle eşdizim oluşturan kelimelerin anlamları
genelleştirilemez. Kelime bir eşdizimden diğerine ve bir dilden diğer dile farklı
olabilmektedir.
3.2.Eşdizimlerin değişkenliği:
İngilizcede aynı anlama sahip farklı eşdizimler vardır. Fakat bunlar Arapçada
aynı anlama işaret eder, tek bir eşdizime sahiptirler.
1.commit a mistake- make a mistake: hata yapmak َیَرْ كِتَ بُ )یَقْ رِتَ فُ( أًطَخ
2.go on a visit-pay a visit: ziyaret etmek ِیَقُومُ یَزِبِ ارَة
3.hard task-daughting task: zor görev-iş ّمھمة شَ ةاق
4.empty talk-idle talk: boş konuşma-söz كلام ھُرَاء
Genellikle bu muadil eşdizimler Arapçada bir eşdizime ve aynı çeviriye
sahiptir. Öğrenciler muadil İngilizce eş dizimler için farklı versiyonlara ihtiyaç
duymamakta ya da hata yapmamaktadırlar. Örneğin ‘make a mistake’ ya da ‘commit
a mistake’ kelimelerini çevirirken ardışık olarak یصنع/یعمل خطأve یرتكب خطأdiye
çevirmeye ihtiyaç duymamaktadırlar. İkisi de ( یقترفve )یرتكبaynı anlamdadır.
Yalnız şu da unutulmamalıdır ki; eş anlamlı İngilizce dizimleri çevirmek zordur.
1.deep sleep: derin uyku ٌنَوْمٌ مِعَ یق
2.heavy sleep: derin uyku ٌنَوْمٌ قِثَ یل
3.sound sleep: derin uyku سُبَات عمیق
4.fast sleep: derin uyku سبات عمیق
Arapçadaki her şekil bu İngilizce eş dizimlere tercüme edilebilmektedir.
51
3.3.Eşdizimlerin Esneklikleri
Eşdizimlerin bazı biçimleri esnek yapıya sahiptir. Yani, özellikle sıfatların
oluşturduğu eşdizimlerde, kelime ortasında kesilebilir, bölünebilir. Bu durum
genellikle aşağıdaki gibidir:
1.sıfat+isim eşdizimleri:
Black marketàblack illegal market àسُوقٌ سَوْداء خفیّة
2.fiil+isim eşdizimleri:
Exert an effortàexert a great effort àًیَبْ جُلُذُ ھْ ظِداً عَ یما
3.isim+isim eşdizimleri:
Association of ideasàassociation of some ideas àِتُدَاعِي بَعْضُ الأَفْكَار
4.isim+isim(the of genitive) eşdizimler:
Bees buzzàbees strongly buzz à ِوِدَ ي النّحْلِ القَ يو
5.fiil+edat eşdizimleri:
Long foràlong so much for àیَشْتَاقُ ثِكَ یرُ جدال
6.sayılan isimlerin eşdizimleri:
A bouquet of flowersàa bouquet of red flowersàبَاقَة وَرْد حَمْراء
7.sayılamayan isimlerin eşdizimleri:
A pat of butteràa pat of Danish butter àمُكَعّب زُبْدَة دَ مَنِ ارْكِیة
Fakat sabit eşdizimlerin kalan biçimleri esnek değildir ve ortasından
bölünemez.
1.isim+isim eşdizimleri
2.isim+ve+isim eşdizimleri
52
3.sıfat+sıfat eşdizimleri
4.zarf+zarf eşdizimleri
5.isim+edat eşdizimleri
6.edat+isim eşdizimleri
7.sıfat+isim eşdizimleri
8.kadar…..kadar benzetimleri eşdizimleri
Altıncı örnekte verilen eşdizim şekli (isim+edat) aşağıdaki gibi bazı esnek
eşdizimlere sahiptir.
1.to somebody’s advantage: birinin avantajına olmakفي مَصْلَحة)لمصلحة(فلان
2.on the alert: alarmda على أُھْ ةِبَ الاسْتِعْدَاد
3.in your turn: sıra sende (دَبِ وْ كرِ )أنت
Denilebilir ki; eşdizimler genellikle ve çoğunlukla sabit kullanılmıştır,
ortasından bölünemez ve ayrılamaz.
3.4.Eşdizimsel Uyuşmazlıklar
Bir dili hedef dil olarak kullanan kişilerle anadil olarak kullanan kişiler
kıyaslandığında, o dili hedef dil olarak kullanan kişilerin eşdizimler konusunda
sıklıkla hata yaptığı görülmektedir. Örneğin İngilizceyi anadili olarak kullanan biri
‘ziyaret etmek’ ifadesini “pay a visit” (ziyaret ödemek) olarak kullanmaktadır. Fakat
Arapçayı anadil olarak kullanan bir kişi bu ifadeyi “ ”یقوم بزیارةşeklinde (ziyaret
yapmak) olarak kullanır. Fakat Türkçeyi anadili olarak kullanan bizler ne ‘ziyaret
ödemek’ ne de ‘ziyaret yapmak’ ifadelerini kullanırız. Bunların yerine ‘ziyaret
etmek’ deriz.
Arapça ve Türkçe çevirilerde bu tür hatalara sıkça rastlamak mümkündür.
Örneğin أعمل في التجارةcümlesini ‘ticarette çalışıyorum’ olarak tercüme edemeyiz.
Sözlük anlamı olarak bu anlama gelse de eşdizimsel olarak bakıldığı zaman ‘ticaretle
53
uğraşıyorum’ diye yapılan çeviri kulağa daha hoş gelecek ve Türkçeye daha uygun
düşecektir.
3.5.Kaynak Metindeki Örneklerin Etkisinde Kalma
Kaynak metinde aynı ya da benzer bir anlam taşıyan eşdizim, hedef dilde de
bulunduğu sürece, çevirmen ikisi arasıdaki farkı kolay ayırt edecek ve büyük bir
sorun yaşamayacaktır. Fakat İngilizcede “hold a dog-cat” (kedi köpek beslemek)
olan Dancada “keep a dog-cat” (kedi –köpek beslemek) kabul edilemez bir
eşdizimdir.3 Tercümanlar bazen kaynak metin içinde fazlaca kafa yorarlar ve zaman
kaybederler. Karşı dilde gereksiz ve anlamsız, garip eşdizimler üretebilirler.
İşler de bu konudaki görünüşü şöyle belirtmiştir:
“Anadil, amaç dili (hedef dil)
etkilemektedir. Öğrencilerin amaç dili sözlü
veya yazılı olarak kullanırken yaptıkları
yanlışların bir kısmının nedeni anadili
girişimidir. Öte yandan aktarım önceki bilginin
sonraki bilgiye etki etmesi olayıdır”4.
Bu durumun sonucu olarak da denilebilinir ki, öğrenciler çeviri esnasında
kaynak metin etkisinde kalmakta hatta bazen kelime birlikteliklerini kaynak
metindeki şekliyle aktarma yoluna gitmektedirler.
Böyle durumlar için çevirmenin yapması gereken, kendisini ana metinden
ayırarak taslak çeviriyi birkaç saatliğine bir yere koymak, bakmamaktır. Sonra bir
kez daha ama hedef dil okuyucusu kimliğiyle hedef metni gözden geçirmek daha
farklı bir gözle değerlendirmesine yarar sağlayacaktır. Böylelikle açıkta
3
Mona BAKER: a.g.e., s.54
4
Emrullah İŞLER: “Karşıtsal Çözümleme Ve Arapça Öğretimi”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları
Dergisi, yıl 2,sayı 6 (yaz, 2002), s. 127
54
bırakmayarak ve ilk yerdeki kaynak metin örneklerinden etkilenmeyerek geri
dönecektir.
3.6.Ana Dildeki Eşdizimin Anlamını Yanlış Tercüme Etme
Bu konuda İşler5’in de değindiği gibi yabancı dil öğreniminde, anadil ile
hedef dil karşılıklı olarak birbirini etkilemektedir. Bu etkileşimde anadilin hedef dil
üzerindeki etkisi yadsınamaz derecededir. Olumlu veya olumsuz olarak yapılan bu
aktarımda iki dilin yapısındaki çeşitlilikler başlıca sebep olmaktadır.
Bazen çevirmenler kaynak metindeki eşdizimleri kendi dillerindeki
karışmalar yüzünden yanlış tercüme edebilirler. Bu, kaynak dildeki eşdizime aşina
olunduğu zaman gerçekleşir. Çünkü hedef dilde yaygın bir eşdizimin formuna girer.
Örneğin Arapçadan Türkçeye geçen ِ, ضَرْ ةبَ , مُخْتار, مُسَ راف6 شَفَقkelimelerinin gerçek
anlamları Türkçede anlam kaymasına uğramışlardır. Arapça sözlük anlamları
“yolcu”, “seçilmiş”, “darbe” ve “güneşin batışı” anlamlarına gelen bu kelimeler,
Türkçede “misafir”, “muhtar”, “devrim” ve “güneşin doğuşu” anlamlarına
dönüşmüşlerdir. Çevirmenler bu tür kelimeler ve eşdizimlere karşı dikkatli
olmalıdırlar.
Çevirmenler, Türk dili metinlerinde bu konuyla ilgili birçok problemle
karşılaşabilirler. Bu tarihsel, coğrafi ve sosyal faktörlerin doğal bir sonucu olarak,
Türk ve Arap kültürünün birbirinden etkilendiği içindir. Çevirmen anlambilim
değişikliklerinde, bu kelimelerin tercümesinde problemlerle yüz yüze kalacaktır.
Bazı kelimeler fonetik ve semantik olarak değişikliğe uğramıştır. Bunlardan
Türkçeden Arapçaya giren kelimeler olarak bahsetmek mümkündür. Türk kültürünün
Arap kültürünü etkilediği en önemli faktörlerden biri Arapçadaki Türkçeden alıntı
kelimelerdir. Arapçanın Türkçedeki etkisi yadsınamaz. Fakat Türkçe forma sahip
5
Emrullah İŞLER: “Arapça Öğreniminde Türkçeden Anlam Bilgisi Düzeyinde Yapılan Olumsuz
Aktarım” , Ankara Üniversitesi Temel Dil Dergisi, Sayı 50, Aralık, 1996, s.22
6
Muharrem ERGİN, Üniversiteler İçin Türk Dili (İstanbul, 1998), s.162
55
Türk diline giren Arapça kelimelerin çoğu Arapların bile tanımakta güçlük çektiği
kelimelerdir. Türkler alıntı yaptıkları kelimeleri Türkçe kelimelere, onların gramer
kurallarına uyarlamışlardır. Bazı kelimelerin orijinal anlamları ve semantik
değişiklikleri korunmuştur. Çevirmen profesyonelce düşünmeli, bu konuyla ilgili
özenli davranmalıdır.
Yusuf’un belirttiğine göre7 çeviri yapılırken hedef dil ve kaynak dil arasında
semantik eşdeğerlik açısından sorunlar ve zorluklar ile karşılaşılmaktadır. Kaynak
dilde verilen metinde dilsel kalıplar çeşitli olarak sunulmuş olabilir ve bu durum
hedef dilde anlamı ifade etmede yetersizliğe sebep teşkil edebilir. Özelliklede iki dil
bilgiler, dilsel kabuller ve terkibler konusunda ve kültür olarak farklılık arz ediyorsa
bu durum kaçınılmaz olacaktır. Hele ki tercüme kabiliyeti olarak da yetersiz bir
çevirmen için, kaynak dildeki manaları aynen nakletmek, yeniden meydana getirmek
ve anlatımda pürüzsüzlüğü sağlamak çok zorlaşacaktır.
Her şey tercüme edilebilir fakat her şey tercümeyi karşılamaz. Bu doğrultuda
eşdizimlerin önemi bir kez daha vurgulanmıştır.
7
http://www.saaid.net/Doat/hasn/53.htm
56
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
BULGULAR, YORUMLAR, SONUÇ VE ÖNERİLER
4.1. Bulgular ve Yorumlar
Doğubeyazıt İmam Hatip Lisesi’nde sınavın uygulanması için 9. ve 10.
sınıflar seçilmiştir. 9/A sınıfına hazırlık sınıfından beri eşdizim konusu ile ilgili
eğitim verilmiş olup, dersler, hem lise müfredatına hem de eşdizimlerin
öğretilmesine yönelik olarak işlenmiştir. 10/A sınıfı ise hazırlık sınıfından bu yana
bu konuda herhangi bir eğitim almamıştır. Bu sınıflar uygulama sınavı dâhilinde 9.
sınıflar kontrol grubu, 10. sınıflar ise deneme grubu olarak ele alınmıştır.
Doğubeyazıt İmam Hatip Lisesi 9. ve 10. sınıflara uygulanan sınavın
sonuçları genel itibarıyla şu şekilde ortaya çıkmıştır:
Birinci soruda öğrencilerden, kelimelerin birliktelik oluşturduğu kelimeler ve
müzekkerlik-müenneslik konusundaki bilgileriyle soruyu cevaplamaları
amaçlanmıştır. Bu soruya iki gruptaki öğrenciler de %80 itibarıyla doğru yanıt
vermişlerdir. Bu soru aslında Arapçanın ana konularından biri olan erillik-dişillik
konusuyla da ilgili bilgilerin yoklanması ve dikkatin ölçülmesi için kullanılmıştır. Bu
sorudaki yanlış cevaplar %5i kısmî hata diyebileceğimiz türden hatalardır.
Müzekker- müennes uyumuna dikkat edilmeden sorular cevaplanmıştır. %15lik hata
kısmı ise; öğrencilerin belli sözcük yapılarını yanlış kullanmaları yani yanlış
eşleştirme yapmaları sonucu olan hatalardır.
57
İkinci soruda Arapçada önemli bir yere sahip olan harficer konusuna
değinilmiştir. Aynı fiilin farklı harficerler ile cümleye nasıl farklı anlam katacağı
gösterilmek istenmiştir. Araştırmamızda daha önce de değinildiği gibi fiil ve edat
birliktelikleri eşdizimlik açısından önemli bir konudur. Bir fiil sözlükte tek başına
farklı bir anlama geliyorken edatlarla birliktelik oluşturması sonucunda farklı
anlamlara da delalet edebilmektedir. Bu soruda öğrencilerimiz %50 oranında başarılı
olmuşlardır. Bu başarı oranının sebebini, öğrencilerin fiille ilgili olarak tek bir
anlama odaklanmaları, anadillerinin etkisinde kalarak cümleyi anlamlandırmaları ve
yanlış harficerler kullanmaları olarak açıklamak mümkündür.
Üçüncü ve dördüncü sorularda aynı anlama gelen üç şık verilmiştir.
Dördüncü şık için de anlam olarak aynı veya yakın anlamlı ifadeler seçilmiştir. Bu
sorularda 9. sınıfın daha başarılı olduğu gözlenmiştir. Farklı kullanımları bilmeleri ve
yakın anlamlı ifadenin yaygın bir kullanım olmadığını fark etmeleri zor olmamıştır.
Başarısız olan öğrencilerin sistemli hatalar yaptığı görülmüştür. Yani bu grup (10/A
sınıfı) dilin gramer kurallarını yeterince bilmemektedir ve soruyu gelişigüzel
cevaplamıştır.
Beşinci, altıncı, otuz üçüncü ve kırkıncı sorularda verilen kalıp ifadenin
cümleye kattığı anlam konusunda %30luk bir başarı elde edilmiştir. Bu sorularda
öğrenciler yine daha önceki sorularda olduğu gibi tek anlam üzerine yoğunlaşmışlar
ve alâkasız, anlamsız çeviriler yapmışlardır. Bu soruda öğrencilerin anadillerinden
aktarım yaptıkları da gözlenmiştir.
Yedinci soru fiillerle edatların ve isimlerin birliktelikleri incelenmiş ve %90 a
yakın bir başarı tespit edilmiştir. Derslerde okutulan metinlerdeki ifadelerden yola
çıkarak hazırlanan bu soruda öğrencilerin zorlanmadıkları görülmüştür.
Sekizinci, otuz dördüncü ve otuz sekizinci sorularda ise öğrencilerin genel
olarak, soruda geçen anlamını bilmedikleri bir ifade için, bir kelimenin anlamından
yola çıkarak cevaba ulaştıkları saptanmıştır. Bunun sonucu olarak bu soruda da
öğrencilerin bildikleri kadarıyla hedef dil mantığını kullandıkları ortaya çıkmıştır.
58
Dokuzuncu, onuncu ve on birinci sorularda da fiil-fail uyumu ve fiil-edat
uyumu izlenmiştir. Sadece dokuzuncu soruda öğrenciler غادرfiili yerine ذھبfiilini
seçmişlerdir. Bu soruyla ilgili olarak yine anadillerinin etkisinde kalarak cümleyi
Türkçe olarak anlamlandırmaları sonucunda bu sonuca vardıkları tespit edilmiştir.
Ayrıca Akçay’ın da belirttiği gibi bu yanlış öğrencilerin kuralın kapsamını
bilmemelerinden kaynaklanan hatalardandır. Yani öğrenci bazı kuralları, uygun
olmayan bağlamlarda kullanmıştır; önceden öğrendiği bir kuralı bütün pozisyonlarda
uygulamaya çalışmıştır. Bu yanlışlar, öğrencinin kuralı hassas bir şekilde
kavramayıp, bilinçsiz bir şekilde ezberlemesinden ve kıyaslama yapmasından
kaynaklanmaktadır.1
On ikinci ve on üçüncü sorularda öğrencilerin çoğunluğunun yine
anadillerinin etkisinde kalarak, Türkçe düşünerek soruları cevapladıkları
saptanmıştır. “paraya önem vermem” cümlesinde kaynak dildeki kullanımı
düşünerek ( لا أعطيvermem) diye cevap vermişlerdir.
On dördüncü soru da fiil ve harficer birlikteliği sonucu yeni anlam oluşması
ve öğrencilerin bu konudaki bilgisi ölçülmek istenmiştir. 9/A sınıfının bu soruda
daha başarılı olduğu gözlenmiştir. 10/A sınıfının ise bu soruda sistematik hata yaptığı
görülmüştür. Öğrenciler soruyu gelişigüzel cevaplamışlardır.
On beş, on altı, on yedi, on sekiz ve on dokuzuncu sorularda fiil-fâil
uygunluğu araştırılmış ve öğrencilerimizin çoğunluğunun bu soruları doğru
yanıtladıkları gözlenmiştir. Bu soruyu yanlış cevaplayan öğrencilerin, cümledeki fiil
ile fâil arasındaki uyumdan ve fiil çekiminden bihaber oldukları gözlenmiştir.
Yirmi, yirmi bir, yirmi ikinci, yirmi sekizinci, otuz birinci ve otuz dokuzuncu
sorularda da fiil-harficer uyumu incelenmiş, bu konuda da problem yaşamadıkları
tespit edilmiştir.
1
Cihaner AKÇAY: “Arapça Yazılı Anlatım Öğretiminde Hata Çözümlemesi ve Değerlendirmesi”,
Ekev Akademi Dergisi, Cilt: 3, Sayı:1,(Bahar 2001), s.283
59
Fakat yirmi üç, yirmi dört, yirmi beş, yirmi altı ve yirmi yedinci sorularda
öğrenciler yine Türkçe düşünüp soruları anadillerine göre cevaplamışlardır.
Sorularda verilen tüm ifadelerin Arapça karşılıklarını Türkçe düşünüp Arapçaya
tercüme ederek cevaplamışlardır. Öğrencilerin bu soruda %60ının yanlış cevapları
seçtikleri gözlenmiştir. Ayrıca bu soruda öğrencilerin bazılarının dalgınlıkla soruyu
yanlış cevapladıkları da tespit edilmiştir. Öğrencilerin bazıları da bu soruyu gramer
eksikliği sebebiyle yanlış cevaplamışlardır.
Yine aynı şekilde yirmi dokuz ve otuzuncu sorularda öğrenciler aynı yanlışı
tekrarlamışlardır. Bu sorularda öğrenciler kuralı eksik uygulamışlardır.
Otuz ikinci soruda غادرfiilinin kullanımı hakkındaki bilgiler yoklanmak
amaçlanmıştır. Çünkü bu fiil harficer almayan bir fiildir. Yine 9/A sınıfının bu
soruda daha başarılı olduğu gözlenmiştir. Fakat 10/A sınıfı bu soruda çok az doğru
yanıt verebilmiştir.
Her iki sınıfta da yanlış cevap nedenini şöyle açıklamak mümkündür.
Akçay’ın da söylediği gibi bu tür hatalar da, öğrencinin, kuralın kapsamını
bilmemesinden kaynaklanmıştır. Öğrenci önceden ( رجعتُ من ازمیرİzmir’den
döndüm) cümlesini öğrenmiştir. (İzmir’den ayrıldım) yazacağı zaman da غادرتُ ازمیر
yerine غادرتُ من ازمیرşeklinde yazmıştır.2
Öğrenciler atasözlerinin sorulduğu sorularda da verilen yönergeler
doğrultusunda doğru cevaplandırmışlardır. Yine 9/A sınıfının bu soruda daha başarılı
olduğu saptanmıştır. Bu konuda ders esnasında bilgilendirilen 9. sınıflar hiç
zorlanmadan soruları yanıtlamışlardır. 10/A sınıfı bu soruda yine sistematik hata
yapmış ve soruları gelişigüzel cevaplamışlardır.
4.2. Sonuç
2
Arapça öğreniminde yapılan sistematik hatalar ve hata çözümlemesi konusunda ayrıntılı bilgi için
bkz. Cihaner AKÇAY, “Arapça Yazılı Anlatım Öğretiminde Hata Çözümlemesi ve Değerlendirmesi”,
s.279-291
60
Dilbilimciler yaptıkları araştırmalar sonucunda birtakım genel ilkeler tespit
etmişlerdir.3 Dil öğretiminde kullanılan temel ilkeler ışığında bazı yöntemler de
geliştirilmiştir. Dil alışkanlıklardan ibarettir ifadesinden yola çıkarak denilebilir ki
öğrencilere dil öğretilirken temel cümle kalıpları alıştırmalar yoluyla
ezberletilmelidir. Böylelikle öğrencilerin ve dil öğrenenlerin hedef dildeki kullanım
kalıplarını öğrenmesi sağlanabilir.
Unutulmamalıdır ki her dilin kendine has, kendine özgü bir yapısı vardır.
Kaynak dil ile hedef dildeki farklılıklar ve benzerlikler incelenmeli ve bunlardan
istifade yoluna gidilmelidir. Mukayeseli olarak öğrenilen dil, öğrenciler açısından
dilin kullanım özelliklerini öğrenme ve kullanma bakımından fayda sağlayacaktır.
Böylelikle eşdizimler konusunda da hem öğretimi hem de nasıl kullanılması
bakımından bilgi sahibi olunacaktır.
Altun’un da belirttiği gibi4 dil öğrenirken hedef dilin kültürünü de öğrenmek
önemli bir konudur. Bunun sayesinde hedef dildeki mantık ve düşünme yöntemi de
kavranacaktır.
Bu konuyla ilgili olarak Demircan’da bu görüşü desteklemektedir.
“bir milletin dili onun ruhu, bir milletin ruhu da
onun dilidir. Milletler ayrı kültürlere sahiptir. Ayrı
düşünceleri ve ayrı yaşayış biçimleri vardır. Bu nedenle
yabancı dil öğretiminde ayrı bir kültürü yansıtan
anadile yer verilmemeli, sadece öğretilen dilin mantığı
üzerinde durulmalıdır.”5
Yine de, bazı eşdizimler; doğrudan ve oldukça düzgün bir şekilde
çevrilebilmektedir. Fakat buna rağmen, çevirmenler dikkatli ve tedbirli olmalıdırlar.
3
Mahmud Kâmil en-Naka: Ta’limü’l-lügati’l-Arabiyye, (Mekke, 1985), s. 43
4
http://www.imamhatipogretmeni.com/depo2/cesitli/arapca/1/yontemveilkeler.doc
5 Ömer DEMİRCAN: Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri, (İstanbul, 1990), s.171
61
Eşdizimle karşılaşıldığı zaman hemen bir eşdizimin kelimesi kelimesine çevirisinden
kaçınmalıdırlar. Yoksa eşdizimlerin çevirisinde, bu araştırmada gösterildiği gibi
defalarca yanlış yapılabilir.
Eğer çevirmenler Arapçanın doğallığı ile ilgili iyi sonuçları düşünürlerse
(sıfat + isim kelime sırası arasındaki fark gibi); bu konuda çok örnekle
karşılaşamayabilirler. Bundan dolayı da kaynak dildeki bazı metin eşdizimlerini ya
görmezlikten gelecekler ya da metin anlamını genel olarak yorumlayacaklardır.
Sonuç olarak; çevirmenlerin eşdizimlerin çevirisine verdikleri önem, onların
dile verdikleri önemin de göstergesi olmaktadır. Çünkü eşdizimler, dil yapısının
tutarlığında büyük bir role sahiptir. Eşdizimler aynı zamanda dili daha güzel, daha
retorik ve daha güçlü kılmaktadır. Ayrıca eşdizimler, dili bu denli güzel hale getiren
özel tadın ve çekiciliğin kaynaklarıdır. Eşdizimlerin çevirisi; uygun isimleri uygun
fiillerle, uygun fiilleri uygun isimlerle, uygun isimleri uygun isimlerle, uygun
sıfatları uygun isimlerle eşleştirmekle süregelen bir mücadeledir.
Çevirmenlerden çeviride eşdizimler konusunda ekstra hassas olmaları,
Arapçada uygun eşdizimleri bulmak için yüksek ilgi, tedbir ve sabırlı olmaları
istenmektedir. Eşdizimler olmaksızın yapılan çeviriler, orijinallerinden daha zayıf ve
daha güçsüz olacaktır.
4.3. Öneriler
Şimdiye kadar eşdizimlerle ilgili olarak yapılarını ve çeviride karşılaşılan
genel problemleri incelenmiştir. Bu problemlere bağlı olarak da aşağıda çözüm
önerileri sunulmuştur. Burada sunulan çözüm önerileri İngilizce ve Türkçe dil
yapısına göre verilmiştir.
İngilizce ve Türkçe eşdizimlerin Arapça eşdizimlere çevirisi ele alınırsa
mümkün olabilecek çözümler ve öneriler aşağıda sıralanmıştır.
62
Genellikle İngilizcedeki ve Türkçedeki eşdizimlerin çoğunun Arapçada
eşanlamlısı vardır. Eğer mümkünse, Arapçadaki aynı deyimsel eşdizimleri bulmak
gerekir.
Aynı şekil eşdizim Arapçada bulanamazsa, yakın anlamlı bir eşdizimle çeviri
yapmak önerilebilir. Örneğin ‘straying sheep’ (‘ )غنم قاصیةbaşıboş’ anlamına gelir.
Çevirmenler bunu bulamadıklarında alternatif olarak ‘sürüden ayrılan, kaçak, avare’
anlamlarındaki kelimeleri kullanabilirler.
Birinci ve ikinci gruptaki çözümlerle çeviri yapmak mümkün değilse,
Arapçada uygun olan iki kelimeye iki kelime, üç kelimeye üç kelime gibi eşdizimler
kullanılabilir. Örneğin ‘shock enormity’ yani şok etkisi örneğini ele alırsak:
çevirmenler bunu bilmedikleri zaman kendi bildikleri iki kelimeli eşdizimi
önerebilirler: kuvvetli çarpma, çarpma etkisi gibi.
Eğer bu saydığımız çözümler de olmuyorsa, çeviri, eşdizimin doğru anlamını
karşılayan kabul edilebilir bir çeviri olmalıdır. Cümleye göre anlam vermek de
mümkündür. Çevirinin iki, üç veya daha fazla kelime olması sorun değildir. Örneğin
‘alive and kicking’ ifadesi hayat şartlarına göre, yaşadıkça, sağlıkla, her koşulda
sağlık anlamlarına çevrilebilir. İngilizce eşdizimlerin gramatik yapısı bu duruma çok
önem vermemektedir. Türkçe çevirilerde de anlam doğru şekilde aktarıldığı
durumlarda çok da önemsenecek bir durum arz etmez.
Örneklerin çoğunda olduğu gibi öncelikle direkt anlam direkt anlama tercüme
edilmelidir. Fakat benzetim eşdizimlerinde olduğu gibi dolaylı anlam da Arapçadaki
dolaylı anlama tercüme edilmelidir. Örneğin ‘as swift as an arrow’ çok hızlı demek
değildir. Böyle bir durumda direkt anlam yerine dolaylı anlam önem kazanmaktadır.
Yani dolaylı anlamları ‘bir şey kadar hızlı’ anlamlarına gelen kelimeler
kullanılmalıdır. Yapılacak olan çevirideki dolaylı anlam ve anlatım, iletilmek istenen
mesajı verebilmelidir.
Eğer kaynak metinde kullanılan eşdizimler konuşma diline özgüyse,
mümkünse Arapça konuşma diline özgü kelimelere göre tercüme edilmelidir,
63
Arapçada halk arasında yaygın olarak kullanılan ifadeler seçilmelidir. Fakat bu
eşdizimler Arapça fasih kullanımda da kabul edilebilir olmalıdır. Örneğin ‘smaching
victory’ daha çok konuşma dilinde tercih edilir. Arapça konuşma dilinde de انتصار
ھایل/كبیرkullanabiliriz. Fakat yine de mümkün olan biçimsel şekli انتصار ساحقtır.
Bu eşdizim daha iyi ve uygun olur. Yazılı olarak kullanılan formel şekli de budur.
Başka bir yol ise, eğer kaynak metindeki eşdizimler formelse yani biçimsel
ise, Arapça karşılığı da aynı şekilde olmalıdır. Bütün çevirilerin konuşma dilindeki
eşdizimleri kabul edilebilir değildir.
Sabit eşdizimler de, ‘kadar … kadar’ benzetimleri gibi ortasından bölünemez.
Bu eşdizimler dikkatle ve özenle Arapça eşdeğerine tercüme edilmelidir. Örneğin
İngilizcede ‘he is as very stubborn as a mule’ (keçi gibi çok inatçı) uygun bir
kullanım olmaz. Aynı şekilde Arapçada da ھو أعند جداً من البغلdenilememektedir. Yani
kalıp ifadenin arasına ‘çok’ kelimesi getirilememektedir. Zaten kullanılan ifade
iletilmek istenen mesajı yeterince açıklamaktadır. Kısaca denilmelidir ki; ‘he is as
stubborn as a mule’(keçi-katır gibi inatçı) . ھو أعند من البغل/ھو عنید كالبغل
Daha iyi bir çözüm bulunamadığında, çevirmenler kelimenin sözlük anlamını
kullanmak zorunda kalırlar. Fakat bu durum da çok zayıf bir çeviriyle
sonuçlanmaktadır. Bu durum ayrıca, yanlış ve komik Arapça anlamlarla
sonuçlanabileceğinden, oldukça risklidir. Örneğin ‘hard currency’ (döviz) yani
عملة صعبةsözlüksel olarak ‘zor para’ diye çevrilmektedir. Fakat عملة قاسیةdiye
çevrilirse, kulağa tuhaf ve komik gelecek ve kabul edilebilir bir çeviri olmayacaktır.
Aynı şekilde ‘brain drain’ (beyin göçü) ( تصفیة الدماغbeyin damarı) diye çevrilemez.
Çünkü bu çeviri açık ve anlaşılır değildir. Akla Arapçada ilgisiz anlam ve imalar
getirebilmektedir.
Deyimlerin çevirisi ile ilgili olarak da öncelikle dikkat edilmesi gereken
husus; kaynak metinde geçen deyimin farkında olmaktır. Daha doğrusu metinde
geçen ifadenin deyim olup olmadığına karar vermektir. Örneğin Türkçede bir işle iki
sonuca ulaşmak için kullanılan “bir taşla iki kuş vurmak” deyimi Arapçada أصاب
رعصفو ین بحجر واحدdeyimi ile ifade edilmektedir. Her iki dilde de genel olarak aynı
64
kelimeler, aynı anlama işaret etmektedir. Fakat 6اذا كان لك عند الكلب حاجة فقل لھ یا سیدي
deyimi Arapçada sözlük çevirisi olarak ‘eğer yanında köpek varsa, ihtiyacın olunca
ona ey efendim de’ anlamına gelmektedir. Türkçede bu durumu ‘köprüden geçinceye
kadar ayıya dayı de’ şeklinde kullanırız. Böyle sözlük çevirisi farklı olan deyimlerle
karşılaşıldığında, hedef metin kültüründe aynı durum için kullanılan deyimi bulmak
gerekmektedir.
Atasözleri konusunda da çevirmenin yapacağı ilk iş, atasözünün anlamını
doğru şekilde yorumlaması olacaktır. İkinci olarak da kaynak metinde kastedilen
anlamın hedef dilde de karşılığının olup olmadığının araştırılmasıdır. Örneğin
Türkçede kullanılan ‘geçti Bor’un pazarı’ atasözünü Arapçada da aynı manayla ifade
etmek için جَاءَ الطبیب بعد وفاة المریضatasözü kullanılabilir.
6 İlyas KARSLI: Türkçe-Arapça Sözlük, s.506
65
KAYNAKÇA
AKÇAY, Cihaner; Arapçada Yaygın Kelime ve Kalıplar, Ankara, 2005
AKÇAY, Cihaner; “Arapça Yazılı Anlatımı Öğretiminde Hata Çözümlemesi ve
Değerlendirmesi”, Ekev Akademi Dergisi, Cilt:3, Sayı:1, Bahar 2001
AKSAN, Doğan; Anlambilimi ve Türk Anlambilimi, Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları:357, Ankara Üniversitesi Basımevi,
Ankara, 1987
AKSAN, Doğan; Türkçenin Gücü, Ankara,1993
AKSOY, Ömer Asım; Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü-1(Atasözleri Sözlüğü),
İnkılap Kitapevi, İstanbul,1993
AKTAŞ, Tahsin; Çeviri İşlemine Genel Bir Bakış, Ankara, 1998
BAKER, Mona; In Other Words: A Coursebook On Translation. USA and
Canada: Routledge, 1992
BA‘ALBEKÎ, Münîr, Ruhi BA‘ALBEKÎ; al-Quareeb al-Mawrid Poecket
Dictionary Arabic-English, English- Arabic, Dar el- ‘ılm lil-malayîn,
Beyrut, 2002
BANGUOĞLU, Tahsin; Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,
1998
BOLELLİ, Nusrettin ve diğerleri; İmam Hatip Liseleri Arapça Lise 2, İstanbul,
2001
BOZTAŞ, İsmail; “Çeviri, Çeviride Eşdeğerlik ve Dilbilim”, Dilbilim 20. Yıl
Yazıları, Ankara, 1992
ÇATIKKAŞ, M.Ata; Türk Dili Ve Kompozisyon Kılavuzu, Alfa Basın Yayın
Dağıtım 2.basım, İstanbul,1996
ÇÖRTÜ, Mustafa Meral; Arapçada Cümle Kuruluşu ve Tercüme Teknikleri,
Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları nu.84, İstanbul, 1997
DEMİRCAN, Ömer; Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri, İstanbul, 1990
el-Hûlî, Muhammed ‘Ali; Arapça Öğretim Metotları, Çev. Cihaner AKÇAY,
Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2000
en-Naka, Mahmûd Kâmil; Ta’limü’l-lügati’l-Arabiyye, Mekke, 1985
66
ERGİN, Muharrem; Üniversiteler İçin Türk Dili, Bayrak Basım Yayım Dağıtım,
İstanbul, 1998
GÖKTÜRK, Akşit; Çeviri: Dillerin Dili, İstanbul, 1994
HASANOĞLU, Zeki; Arapçanın Yabancı Dil Olarak Okutulduğu Sınıflarda
Temel Düzeyde Sözcük Öğretimi Üzerine Ampirik Bir Araştrma, Gazi
Üniversitesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2005
http//:www.edebiyatdunyasi.com/atasözleri.php
http://www.imamhatipogretmeni.com/depo2/cesitli/arapca/1/yontemveilkeler.doc
http://www.onlinearabic.net/sizden_gelenler_dosya/3445279.doc
http://www.saaid.net/Doat/hasn/53.htm
İŞLER, Emrullah; Karşıtsal Çözümleme Ve Arapça Öğretimi, Nüsha Şarkiyat
Araştırmaları Dergisi, yıl 2,sayı 6, yaz, 2002
İŞLER, Emrullah; Arapça ve Türkçede Ortaçlar –Karşıtsal Çözümleme- Nüsha
Şarkiyat Araştırmaları Dergisi yıl II, Sayı 7, Güz 2002
İŞLER, Emrullah; Arapça Öğreniminde Türkçeden Anlam Bilgisi Düzeyinde Yapılan
Olumsuz Aktarım, Ankara Üniversitesi Temel Dil Dergisi, Sayı 50, Aralık,
1996
KANIK, Orhan Veli; Bütün Şiirleri, Adam Yayınları, İstanbul, 1998
KARSLI, İlyas; Türkçe-Arapça Sözlük
LEECH, G.N.: Semantics, Penguin, 1974
LEWİS, Michael ve diğerleri: Teaching Collocation: Further Developments İn
The Lexical Approach, London, 2001
LONGMAN Group; Dictionary Of Contemporary English, Iınternational
Students Edution, Pearson Education Limited, Edinburgh Gate, Harlow
Essex CM20 2JE, England, 1999
MUTÇALI, Serdar; Dağarcık Türkçe – Arapça Sözlük, İstanbul, 2004
MUTÇALI, Serdar; Dağarcık Arapça- Türkçe Sözlük, İstanbul, 1995
NEWMARK, Peter; Approaches To Translation, Printice Hall International Ltd.
1988
PALMER, Frank Robert.; Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi, Ankara, 2001
67
SUÇİN, Mehmet Hakkı; “Arapça Çeviride Sözcük Ve Kalıplaşmış İfadeler
Düzeyinde Genel Eşdeğerlik Sorunları”, Gazi Üniversitesi
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2004
THEODARY C. ve diğerleri; al-Mounged English-Arabic Librairie Orientale
Publishers, Beirut-Lebanon, 1997
VARDAR, Berke; Başlıca Dilbilim Terimleri, İstanbul, 1978
68
EK 1:
EŞDİZİMLİK TEST SORULARI
Sevgili Öğrenciler,
Bu test 40 sorudan oluşmaktadır. Testin süresi 60 dakikadır. Bu test ile
eşdizimlik (kelime uyumları) konusundaki bilgileriniz ölçülmek istenmiştir. Elde
edilecek bilgiler akademik bir tez çalışmasında değerlendirilecektir. Lütfen cevaplar
için cevap kâğıdını kullanınız. Katkılarınız için çok teşekkür ederim.
Başarılar
Senem SOYER
SORULAR
1.Aşağıdaki sorularda kelimeleri uygun kelimelerle eşleştiriniz.
أنِیقٌ طِلَ یفَةٌ طِلَ یفٌ طَیّبَةٌ مِجَ یلَةٌ مِجَ یلٌ
رَجُلٌ
اِمْرَأةٌ
شَيْءٌ
رَائِحَةٌ
69
2.Aşağıdaki boşlukları uygun harfi cer ile doldurunuz.
لَزَنَ المَطَرُ .... السّمَاء
لَزَنَ الّتلْمِیذُ .... الحَافِ ةِلَ
نزل الرّاكِبُ .... الحَاِ ةفلَ
نزل الأَبُ .... الأمْرُ و الحَقّ
اَنْ لَزَ الرُبّانُ ألسّفِینَةَ .... البَحْرِ
3.Aşağıda verilen Arapça cümlede boş bırakılan yere uygun düşmeyen
ifadeyi bulunuz.
.............. مَجْلِس الأَمْنِ القَوْمِي الذي اِنْ ھَتَ ى في غُضُونِ نِصْ سَفِ اعَةٍ.
(aعُقِدَ الیَوْمَ اِجْتِمَاع
(bتَمَّ الیَوْمَ اجتماع
(cاِنْعَقَدَ الیوم اجتماع
(dنَاقَشَ الیوم اجتماع
4.Aşağıda verilen cümlede boş bırakılan yere uygun düşmeyen ifadeyi
bulunuz.
............ اَلْمَھَارَات اللُغَوِیّة على القِرَاءِة فَقَطْ
(aلاَ تحَدّدُ
(bلاَ تنْتَھِى
(cلاَ تقْتَصرُ
(dلاَ تضَیّقُ
5.Aşağıda altı çizili ifadelere göre cümlelerin Türkçe karşılığını yazınız.
كَثیرا ما تَزْدادُ ثَرْوَةُ الأغْنِیاءِ على حِسابِ الفُقَراءِ.
70
راحَةُ الطِّفْلِ تَكونُ دائِما على حِسابِ راحَةِ الأُمِّ
6.Aşağıda altı çizili ifadelere göre cümlelerin Türkçe karşılığını yazınız.
الأَفْضَلُ أنْ نَقومَ بِمُسَاعَدَةِ الناسِ مِنْ دُونَ مُقابِل.
باعَ صَدیقي ھاتِفَھُ مُقاَبِل 20دُولاَرا.
7.Aşağıdaki kelimeleri uygun olan kelimelerle eşleştiriniz.
ذَخَاَ قَامَ
بِِزیَارَةِ
بِناصره
دَبِ وْ هِرِ
یُكَسِّرُ الأصْنَام
بالمصاریف
مقامھ
دِیَبِ الضَّعِیفِ
8.Aşağıda Türkçe verilen kelimeleri Arapça karşılıkları ile eşleştiriniz.
Elini cebine koymak: َوَضَعَ السِّلاَح
Bir şeyi bir şeyin üzerine koymak: ًوَضَعَ نِظَاما
Silah bırakmak: ٍوَضَعَ على حِدَّة
Çocuk doğurmak: ِوَضَعَ مِنْ قَدْرِه
Sınır koymak: ...... وَضَعَ على
Bir şeyin değerini düşürmek: ِوَضَعَ یَدَهُ في جَیْبِھ
Bir şeyi ayırmak, ayrı koymak: وَضَعَتْ حمْلَھا
Kural koymak:
Temelini atmak:
71
Aşağıdaki sorularda boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.
........ (9المُسْلِمونَ ...الكَعْ ةبَ .
) (aتَطُوفُ – بـ(
) (bطاف – بـ(
) (cطاف - إلى(
) (dطَافَتْ – ـب (
......... (10الطَّائِرَةُ المَطَارَ.
) (aغَادَرَتْ(
) (bبَھَذَ تْ(
) (cجَرَخَ تْ(
) (dعَجَرَ تْ(
.........(11أحمدُ على لاَعِبِینَ مَاھِرینَ.
) (aرَحَّبَ(
) (bشَكَرَ(
) (cسَلَّّمَ(
) (dمَرَََّ(
Aşağıdaki Türkçe cümlelerin Arapça karşılıklarından uygun olmayan ifadeyi
bulunuz.
12.Paraya önem vermem.
(aلا أَعْطَي الإھْتِمَام ِلْلمَالِ.
(bلا أَھْتَمُّ بِالْمَالِ.
(cلا أعْلِقُ أھَمِّیَةٌ على المَالِ.
72
(dلا أُولِي ألإھْتِمَام بِالْمَالِ.
13.İşçiler yeni okul yapıyorlar.
(aیُشِیدُ العُمَّالُ مَدْ دِجَةًسَرَ یدَةً.
(bیَنْ ئُشُ العُمَّالُ مدرسة جدیدة.
(cیَفْعَلُ العمال مدرسة جدیدة.
(dیُؤَسِّسُ العمال مدرسة جدیدة.
14.Aşağıdaki harficerlerin hangisi َ ثَحَبfiiliyle “araştırmak” anlamı verir?
في) dمن) cعن) bالى)a
Aşağıdaki sorularda boş bırakılan yerlere uygun düşen fiili bulunuz.
(15التَّلاَمِیذُ ......... وَاجِبَھُمْ.
تكتبون) dیكتبون) cیكتبان) bیكتب)a
...........(16عائشة و زَمِیلَتُھا وَاجِبَھُما
تكتبون) dتكتب) cیكتبان) bیكتب)a
(17في الغُرْفَةِ مِنْضَدَةٌ وَاحِدَةٌ .......... اسِِثَلاَثَةُ كَر يّ.
ثم) dف) cو) bحتى)a
............(18مجتھدون.
موظفین) dموظفون) cالموظفون) bالموظفین)a
(19التلمیذ .......... ینجحُ في جَمِیعِ الإمْتِحَانَاتِ
كسول) dالكسول) cمجتھد) bالمجتھد)a
73
Aşağıdaki boşlukları uygun harficerle doldurunuz.
(20جلس علي ........ الشَّجَرَةِ.
في) dتحت) cعلى) bفوق)a
(21تسْبِحُ السَّفِینَةُ ........ المَاءِ.
عند) dعلى) cفوق) bفي)a
(22یَسْكُنُ أحمدُ ....... إزْمِیر.
عن) dالى) cفي) bمن)a
23.Aşağıdakilerden hangisi “kahvaltı etmek” ifadesinin karşılığıdır?
قام الفطور) dفَعَلَ الفطور) cأخَذَ الفُطور) bتناول الفطور)a
24.Aşağıdakilerden hangisi “resim yapmak” ifadesinin karşılığıdır?
فِعْلُ الرّسمِ) dیفعل الرسم) cیرسم) bقام بالرّسْمِ)a
25. Aşağıdakilerden hangisi “yemek yapmak” ifadesinin karşılığıdır?
تَناوَلُ الطّعامِ) dیَطْبُخُ الطعام)َ cیفْعَلُ الطَّبْخِ) bیَفْعَلُ الطعام)a
26.Aşağıdakilerden hangisi “ders vermek” anlamına gelir?
أعْطَى محاضرة) cفِعْلُ الدرس) bأعْطَى الدرس)a
ألْقَى محاضرة)d
74
27.Aşağıdakilerden hangisi “hutbe vermek, hitap etmek” anlamına gelir?
فَعَلَ خُطْبَةً) dقَامَ خُطْبَةً) cأَعْطَى خُطْبَةً) bأَلْقَى في خُطْبَةً)a
28. “ ”اتّجھَ المسلمونَ ........ مكّةcümlesindeki boşluğu uygun harficer ile
doldurunuz.
لَدَى) dنَحْو) cحتّى) bعند )a
29.Aşağıdakilerden hangisi “araba kullanmak” anlamına gelmektedir?
قادَ السَیّارَة) dاِسْتَعْمَلَ السیّارة) cاِسْتَخْدَمَ السیّارة) bاِسْتَمَرَّ السیّارة)a
30.Aşağıdakilerden hangisi “ders çalışmak” anlamına gelmektedir?
قرأَ الدَّرْس) dدَرَسَ الدَّرْس) cعَمَلُ الدّرْس) bذاكر الدّرس)a
31.Aşağıdaki boşluğu uygun harficer ile doldurunuz.
ھذا الكِتابُ المُفیدُ یَحْتَوى ........ مَعْلوماتٍ كَثیرَةٍ عن العالَمِ العَرَبي.
على) dعن) cمِن) bمع)a
32.Aşağıdaki boşluğu uygun olan fiille doldurunuz.
......... إزْمیر مُتَوَجِّھاً إلى اِسْطَنْبول الوَفْد الأُرْدُنى
غادَرَتْ) dغَدَرَ مِنْ) cغادَرَ) bغادَرَ فى)a
33.Aşağıda altı çizili ifadeye göre cümlelerin Türkçe anlamlarını yazınız.
أُذاكِرُ دُروسي على غِرارِ ما عَلَّمَني أستاذي.
75
أخَذَتْ الأُمّ وَلَدَھا الذي كان یُدَخِّنُ في غُرْفَتِھِ على حِینِ غَرَّةٍ.
34.Aşağıdaki ifadeleri uygun şekilde eşleştiriniz.
…katında, nazarında) kıymetli olmak, sevilmek ٌطَیّب
Herhangi bir şeyde iyi olmak حَذِقَ في
Dil becerilerinde iyi olmak حظى عند
Bir şeyde profesyonel olmak ٍبِخَیْر
İyilik hali َاَتْقَن
أجادَ
35.Aşağıdaki Arapça ifadenin Türk kültüründeki karşılığını bulunuz.
الیَدُ وَحْدھا لاَ تصَفّقْ.
a) El tek başına alkışlamaz. c) El alkışlamak içindir.
b) Bir elin nesi var, iki sesi var. d) Tek el alkışlayamaz.
36.Aşağıdaki Arapça ifadenin Türk kültüründeki karşılığını bulunuz.
بَكِّ إبْنُكَ اَفْضَلُ مِنْ أنْ تَبْكىِ عَلَیھِ.
a) Kızını dövmeyen dizini döver. c) Oğlun ağlarsa sen de ağlarsın.
b) Kızını ağlatman kızına ağlamandan iyidir. d) Oğlunu ağlatman ona
ağlamandan iyidir.
37.Aşağıdaki Arapça ifadenin Türk kültüründeki karşılığını bulunuz.
الحَرَكَةُ بَرَكَةٌ.
a) Hareket berekettendir. c) Nerde hareket, orda bereket.
b) Bereket harekettir. d) Hareketli olmak bereket
getirir.
76
38.Aşağıda verilen ifadeleri uygun şekilde eşleştiriniz.
Gelişmiş devletler ٌمَصْنوع
Bitki yetiştirmek َتَنْمِي
Çocuk büyümesi تَنَبَّ
Ürün, mamül َكَبُر
Fındık üretmek
Üremek, artmak
39.Aşağıdakilerden hangisi “kol saati” anlamına gelmektedir?
ساعَةُ كُمٍّ ) dساعَةُ ساعِدٍ ) cساعَةُ ذِرَاعٍ ) bساعَةُ الیَدِ )a
40. “Patron, işçiyi görevden aldı” cümlesindeki altı çizili kelimenin tam
karşılığı olan ifade aşağıdakilerden hangisidir?
عَزَلَ عن منصبھ) bأخَذَ عَمَلَھَ )a
قامَ بِعَمَلِھِ ) dوَظّفَ على )c
41. “bir şeyin çok değerlisi yoksa az değerlisi önemlidir” ifadesine uygun
düşen Arapça atasözü aşağıdakilerden hangisidir?
السّمَكُ الكَبیرُ یأكُلُ السّمَكُ الصّغیرُ ) bالسّبْعُ مَتى شابَ صارَ مَزْھَلَةٌ لِلْكِلابِ )a
الغَرِیقُ یَتَعَلّقَ بِحِبالٍ الھَوَا ) dمِنْ قِلّةِ الرِّجالِ سَمّوُا الدِّیكُُ أبو علي )c
77
EK 2:
YAYGIN ATASÖZLERİ, DEYİMLER VE KALIPLAŞMIŞ
İFADELERDEN BAZILARI
As far as I know Bildiğim kadarıyla ُعلى ما أعْلم
As far as it goes Bir dereceye kadar إلى حدٍ ما
to beat the air Havanda su
dövmek
یطحنُ الماء في الھاوُنِ
To be talked out Diyecek lafım yok لیس لدي كلمة أخري
Then and there Derhal ًفورا
Not by a long sight Katiyen ّقط
İn addition to this Buna ilaveten, ek
olarak
علاوة على ذلك
To ear burn Kulakları çınlamak ُطَنّتْ أُذُنُھ
So far so good Her şey yolunda على خیر ما یرام
Far from it Bilakis بَلْ ، على النّقیض
For all that Buna rağmen على الرغم من
Worse luck Ne yazık ki,
maalesef
مع الأسف
Good luck İyi şanslar حُسْن الطّالع
Depend upon it Emin ol ْاِطْمأن
Now make a
mountain out of a molehill
Pireyi deve yapmak ٌلا تَعْمَلْ منْ الحَبّةِ قُبّة
By coincidence Tesadüfen ًصُدْفة
78
Because of —den dolayı ّعلى أسس، بما أن
His face fell Suratı asılmak عُبوس
Among the blind
the one-eyed man is king
Koyunun olmadığı
yerde keçiye Abdurrahman
Çelebi derler
مِنْ قِلّة الرجال سمّوا
الدیك ابو علي
You should play
up to an agre until he
gives you what you want
Köprüden geçinceye
kadar, ayıya “dayı” de
اذا كان لك عند الكلبِ
حاجةّ فقُلْ لھ یا سیدي
An inferior thing
seems firstrate to those
who have never known
anything beter
Körler ülkesinde
şaşı padişahtır
الاعْوَرُ ملك بین العُمْیان
A calamity only
really affects it’s
immediate victim
Ateş düştüğü yeri
yakar
الجَمْرةُ لا تَحْرُقُ الا
مَحَلَھا
Bad news travels fast Acı haber tez duyulur الخبرُ السيءُ سریع
لإنتشارا
Dogs don’t bark
dogs
الذئبُ لا یأكُلُ بعضُھاَ İt, iti ısırmaz
بعضا
When a great
person becomes old and
powerless,worthless
people make fun of him
Kurt kocayınca
köpeklerin maskarası olur
السبعُ متى شابَ صار
مھْزَلةُ للكلابِ
Corruption starts
at the top
Balık baştan kokar السمكةُ لا تَنْتِنُ الا من
رأْسِھا
One man’s loss is
another man’s gain
Koyun can, kasap et
derdinde
العصفورُ یَتَفَلى و الصیادُ
یَتَقَلى
79
A drowning man
will clutch at a straw
Denize düşen yılana
sarılır
الغریقُ یتعلق بحِبال
الھوا
All his geese are
swans
Kargaya yavrusu
şahin görünür
القردُ في عینِ اُمھِ غزال
Clothes do not
make the man
Eşeğe altın semer de
vursan, eşek yine eşektir
القرد قرد و إنْ لبسَ
الحریرَ
Many a mickle
makes a muckle
Damlaya damlaya
göl olur
القلیلُ بالقلیل یَكْثُرُ
As you sow, you
shall reep
Ne ekersen onu
biçersin
كما تزرعُ تحصد
Easy come, easy
go
Haydan gelen, huya
gider
ما تجلبھ الریاح تأخذه
الزوابع
We will die rather
than turn back
Ölmek var, dönmek
yok
المَوْتُ و لا اِسْتِسْلام
Many hands
make the world easy
Bir elin nesi var, iki
elin sesi var
الیَدُ وَحْدَھا لا تصَفّقْ
Out of site out of
mind
Gözden ırak olan,
gönülden de ırak olur
بَعید عن العین بعید عن
البال
A child will tell
the truth
Çocuktan al haberi ْخُذُوا أسْرارھُمْ مِن
ھِمْصِغارِ
A drowning man
will catch at a straw
Denize düşen yılana
sarılır
الغریق یتعلق بجبال
الھوا
What ever will be
will be
قُضِيَ الأمر فات الأوان Olacağa çare yok
Bird’s-eye-view Kuşbakışı ّمَرْأَى إجْمالِي
Cleanliness is
next to godlines
Temizlik
imandandır
النّظافةُ من الإمان
Spare the rod and
spoil the child
Kızını dövmeyen
dizini döver
بكّ إبنك افضل مِن أن
تبكى علیھ
The apples on the Komşunun tavuğu الطیور البعیدة ریشھا
80
other side of the wall are
the sweetest
komşuya kaz görünür جمیل
A burnt child
dreads the fire
Sütten ağzı yanan
yoğurdu üfleyerek yer
مَن أنكوى مِن الحلیب
بنفخ على اللبن
Dead mice feel no
cold
Ölmüş eşek kurttan
korkmaz
الشّاة المذبوحة لا یؤلمھا
السلخ
Never look a gift
horse in the mouth
Bedava sirke baldan
tatlıdır
أي شىء أحلى مِن
الحلاوة ؟ خلٌ بلاش
There is no rose
without its horn
Dikensiz gül olmaz ّلا ورود بدون شك
A living dog is
better than a dead lion
Gezen kurt, yatan
aslandan yeğdir
كلب جوّال خیر مِن أسد
رابض
Tell me with
whom thou goest and I'll
tell thee what thou doest
Bana arkadaşını
söyle, sana kim olduğunu
söyleyeyim
الصّدیق مِرأة الصدیق