HARF VE HAREKE DEĞİŞİMLERİ
(İ’lâl – İbdâl – İdgâm)
I- İ’LÂL (الإعلال):
İllet harfleri denilen elif, vâv, yâ (ا، و، ي) harflerini kaldırmak (الحذف hazf), veya harekesini atmak (الإسكان iskân) veya başka bir illet harfine çevirmek (القلب kalb) suretiyle değiştirmek demektir.
İ’lâl üç yolla olur:
1- Hazf: İllet harfini atmakla yapılan i’lâldir. İlletli olan kelimeler başında, ortasında veya sonunda olmak üzere üçe ayrılır:
a- Baştan hazf: Misal fiillerin muzarillerinde, emirlerinde, nehiylerinde, (فِعْلةٌ) veznindeki masdarlarda görülür:
وعد - يَوْعِدُ - يَعِدُ وَهَبَ - يَوْهَبُ - يَهَبُ
وَصَلَ - لا تَوْصِلْ - لا تَصِلْ وَصَفَ - وِصْفَةٌ - صِفَةٌ

b- Ortada hazf: Ecvef fiillerin meczom muzarilerinde, emirlerinde, nehiylerinde, cem-i gaibesinde, mazilerinin muhatab ve mütekellimlerinde, ism-i mefullerinde, (اِفْعالٌ) ve (اِسْتِفْعالٌ) masdarlarında görülür:
قال - يَقْوُلُ - لَمْ يَقُلْ سارَ - اِسْيِرْ - سِرْ
خافَ - خَوَفْنَ - خِفْنَ نامَ - نَوَمْتُ - نِمْتُ
اِسْتَجابَ - اِسْتِجْوابٌ - اِسْتِجابةٌ اَباعَ - اِبْياعٌ - اِباعَةٌ

c- Sonda hazf: nakıs fiillerin muzari meczumlarında, emirlerinde, nehiylerinde ve nakıs kelimelerin başlarından harf-i tarif atıldığında görülür:
رَمَى - لَمْ يَرْمِ سَعَى - اِسْعَ نَسِيَ - لا تَنْسَ
القاضي - قاضٍ

2- İskân: Harekeyi atmak suretiyle yapılan i’lâldir.
a- (و) veya (ي) yı sakin yapıp, harekesini bir önceki harfe nakletmekle olur:
اَقْوَمَ - اَقَوْمَ - اَقامَ مُجْوِبٌ - مُجِوْبٌ - مُجيبٌ

b- (و) ve (ي) yı sakin yapıp, harekesini atmakla olur:
يَعْفُوُ - يَعْفُو يَبْنِيُ - يَبْنِي

c- (و) ve (ي) nın harekelerini bir önceki harfe verip, kendilerini sakin yapmakla olur:
يَقْوُلُ - يَقُولُ يَبِيْعُ - يَبَيعُ

3- Kalb: İllet harflerini birbirine çevirmek demektir.
a- (و) ve (ي) nın elif’e çevrilmesi: Bu iki harf harekeli olup, bir öneki harf fethalı olursa, elif’e çevrilirler:
قَوَلَ - قالَ بَيَعَ - باعَ
- (و) ile (ي) harflerinden birisi kelime sonunda olur veya kendisinden önce zaid elif bulunursa elif’e çevrilirler:
اِدَّعَوَ - اِدَّعَى بَقايٌ - بَقاءٌ
- Ecvef fiillerin ism-i faillerindeki (و) ve (ي) hemzeye çevrilir:
قاوِمٌ - قائِمٌ بايِعٌ - بائِعٌ

b- Elif ve yâ’nın vâv’a çevrilmesi:
- Elif zamme ile harekeli bir harften sonra gelirse:
عاقبَ - عُاقِبَ - عُوقِبَ اَيْقَنَ - اُيْقِنَ - اُوقِنَ

c- Vâ’ın yâ’ya çevrilmesi:
- Sakin olarak kesreden sonra bulunan (و):
مِوْزانٌ - مِيزانٌ اِوْجادٌ - اِيجادٌ
- Vâv, kelimenin sonunda bulunursa ve kendisinden önceki harf kesreli olursa:
اَلْعالِوُ - اَلْعالِى دُعِوَ - دُعِيَ

d- (و) ve (ي) nın (ت) ye çevrilmesi: (و) ve (ي) harfleri (اِفْتِعال) bâbının ilk harfi olursa, yani (ت) den önce (و) veya (ي) gelirse, bu harfler (ت) ye çevrilir:
وَقَى - اِوْتَقَى - اِتَّقَى يَسَرَ - اِيْتَسَرَ - اِتَّسَرَ

II- İBDÂL (الإبدال):
Bir harfi başka bir harfin yerine getirmektir.
1- İllet harfinin, başka bir illet harfine çevrilmesi:
قَوَلَ - قالَ

2- İllet harfinin hemzeye çevrilmesi veya hemzenin illet harfine çevrilmesi:
بَيَعَ - بائِعٌ بِئْرٌ - بِيرٌ

3- Sülasînin ilşk harfi, yani (اِفْتِعال) bâbının ilk harfi (د ز ر) harflerinden birisi ise (اِفْتِعال) bâbının (ت) si (د) a çevrilir:
دَعَى - اِدْتَعَى - اِدَّعَى ذَكَرَ - اِذْتَكَرَ - اِذْدَكَرَ (اِدَّكَرَ)
زَجَرَ - اِزِتَجَرَ - اِزْدَجَرَ

4- Sülasînin ilk harfi, yani (اِفْتِعال) bâbıının ilk harfi (ص ض ط ظ) harflerinden biri ise (اِفْتِعال) bâbının (ت) si (ط) ya çevrilir:
صَبَرَ - اِصْتَبَرَ - اِصْطَبَرَ ظَهَرَ - اِظْتَهَرَ - اِظْطَهَرَ

III- İDGÂM (الإدغام):
Aynı iki harf yan yana gelirse, kolay okuyup yazmak için, bu iki harfi bir harf olarak yazıp, şeddelemeye denir.
1- Aynı cinsten olan iki harfin birincisi sâkin, ikincisi harekeli olunca:
مَسْسٌ - مَسٌّ مَدْعُوْوٌ - مَدْعُوٌّ

2- Aynı cinsten olan iki harf idgâm yapılırken, bu iki harften önceki harf sahih olup, harekesi sükûn ise, idgam yapılan harfin harekesi sakin harfe verilir:
يَمْدُدْ - يَمُدُّ يَفْرِرْ - يَفِرُّ

Not:
a- Bu durumdaki kelime meczum olursa, idgam yapılır da, yapılmaz da. Bu şekildeki idgama “caiz idgam” denir:
لَمْ يَمْدُدْ - لَمْ يَمُدَّ (=لمْ يَمُدُّ = لمْ يَمُدِّ) اُمْدُدْ - مُدَّ
b- Aynı olan harflerin ikincisi, vezni icabı sakinse, idgam yapılmaz:
مَدَدْتُ يَفْرِرْنَ اِمْلَلْنَ
c- Son iki harfi aynı olmasına rağmen, idgam yapılmayan kelimeler de vardır:
اَلدُّرَرُ السُّرَرُ اَلضَّرَرُ