• A • • • A • • •
IBN MADA'NIN ARAP DILINDEKI AMIL NAZARIYESINE
YONELiK ELESTiRiLERi
Ali Bulut·
Ozet: Bu makalenin amac1, Endiiliislii bir dilci olan ibn Mada'mn nahiv ilminin temel ta~larmdan birini te~kil eden amil nazariyesine yonelik ele~tirilerinin incel~nip degerlendirilmesidir. <;ah~ma iii; boliimden olu~maktadrr. Birinci bohiinde miiellifin biyografisi verilmi~, ikinci boliimde de amil nazariyesi k1saca ai;1klanm1~tir. Makalenin ana klsmm1 olu~turan ii9tincu bohimde
ise ibn Mada'nm bu nazariyeye yonelik ele~tirileri, 9agda~ dilcilerin gorii~leri
1~1g1 altmda incelenerek degerlendirilmi~tir.
Anahtar Kelimeler: ibn Mada, Endiiliis, amil nazariyesi, nahiv.
The Critiques of ibn Mada towards the Theory of'Amil in the
Arabic Language
Summary: The purpose of this article is to evaluate the critiques of ibn Mada
who was a linguistician from Spain in relation to the theory of 'amil which is
one of the basic topics of Arabic Grammar. The article consists of three
sections: While the first section deals with the life and works of the writer,
the second section examines the theory of 'amil. The third and main subject
focuses on the critiques of ibn Mada concerning that theory in light of
contemporary linguisticians.
Key words: ib~Mada, Spain, theory of 'amil, Arabic Grammar.
·Dr., Sa~sun Vezirkoprii imam-Hatip Lisesi ve Anadolu imam-Hatip Lisesi
Meslek DerslerfOgretmeni, (e-posta: alibulut55@gmail.com).
NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006 61
iBN MADA'NIN ARAP DiLiNDEKi AMiL NAZARiYESiNE
YONELm ELE~TiRiLERi
Giri~
Arapc;a nahiv ilminde telif edilen eserlerin tasnifini ~ekillendiren en
onemli etkenlerden birisi funil nazariyesidir. Nahiv konusunda bize ula~an ilk
hacimli eser olan Sibeveyhi (180/796)'nin el-Kitab'1 ba~ta olmak iizere bir
c;ok eser, ag-Irhkh olarak funil-ma'mfil ili~kisine gore tasnif edilmi~tir1 .
Sibeveyhi'nin hocas1 el-Halil b. Ahmed (175/79l)'e nisbet edilen el-Cumel,
Zemah~eri (538/1143)'nin el-Mufassa/'1, Mutarrizi (610/1213)'nin elAlisbdh'1, ibnu'l-Hacib'in el-Kafiye'si, Tacuddin el-isferayini (684/1285)'nin
Lubabu'l-i'rdb'1 gibi eserlerin de aym ~ekilde amil nazariyesine yer verdikleri
goriiliir. Amil nazariyesi esas ahnarak tasnif edilmi~ gramer eserlerinin yanmda aynca el- 'Avdmil adh bir c;ok eser de amil-ma'mfil esasma gore tasnif
edilmi~tir. Bu alanda ilk eser el-Halil b. Ahmed'e nisbet edilen el- 'Avdmil
(ji'n-Nah1') adh escrdir. Yine Kisfil (189/805)'nin Raiye diye bilinen aym addaki manzftm risalesi, Ebfi Ali el-Farisi (377/987)'nin el- 'Avdmil(u'l-mie) veyalvluhtasaru ~4vamili'l-i'rdb adh eseri bu tiiriin ilk mahsullerindendir3.
Bunlardan sonra Abdulkarur el-Curcam (471/1078)'nin el- 'Avamilu'livlie'si ile Birgivi (981/1573)'nin el- 'Avdmil'i gelir. Bu ikisi bu ttiriin en me~­
hur iki eseridir4 . Aynca Ali el-Kayravani, Feyz-i Ka~fini, Siraceddin Muhammed b. Yusuf el-Herevi ve Muhsin el-Kazvini gibi alimlere de el- 'Avdmil
ji'n-Nahv adh eserler nisbet edilir5. Avamil tiirii eserler Arapc;a ogretimini kolayla~tIImak ic;in yazilIBI~ muhtasar eserlerdendir6.
Basrah ve Kftfeli biitiin dilciler tarafmdan kabul gormu~7 ve eser tasniflerini derinden e~ilemi~ olan amil nazariyesi'ne bazi dilciler kar~1 c;1km1~lardlf.
Bu nazariyenin nahivden atllmas1 c;agnsmda bulunan ilk dilci, h. VI. asuda
ya~am1~ olan Endiiltislii ibn Mada'du.
1. ibn Mada'nm Hayat1:
Tam ad1 Ahmed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Mada b. Muhennid b.
Umeyr el-Lahmi el-Kurtubi olan ibn l.fada, hicri 513 yllmda Kurtuba'da
dognm~tur8 . Aslen Endtiltis'tin Ceyyan ~ehrindendir. 9 Kaynaklarda Ebfi
Ca'fer, Ebft'l-Abbas ve Ebfi't-Kas1m ~eklinde tic; kunyesinden bahsedilir10.
Na11iv, sarf, ktraat, hadis, usul, flk1h, kelam, tip, matematik, geometri, rivayet, lugat ve ~iir alanlarmda bilgi sahibi olan11 ibn Mada, Arapc;ay1 Ebfi.
Bekr b. Suleyman b. Semhfin, Ebft'l-Kas1m 'Abdurrahman b. ibnu'r-Rammak
ve Ebfi'l-Kas1m b. Be~kuval'dan ogrenmi~tir. ibnu'r-Rammak'tan
Sibeveyhi'nin el-Kitdb'1m okudugu rivayet edilir12. ibn Mada bunlann yanmda Sureyh, Ebf1 Bekr ibnu'l-Arabi, Ebfi Ca'fer b. 'Abdurrahman el-Butrftci,
Ebfi Abdullah Ca'fer, Ebu Muhammed b. el-Munas1f, Ebu Muhammed b. Ali
er-Ra~ati, Abdulhak b. 'Atiyye, Kadi 'iyaz gibi filimlerden de ders alm1~ur13 .
Kendisinden ise Ebfi. Bekr b. e~-Serrat, MuhaIBined b. Abdullah elKurtubi, Jyfuhammed b. Abdunnfir, Ebu'l-Hasan b. Katra!, Ebu Muhammed
el-Belevi, ·Muhammed b. Said b. Razkftn, Havtullah'm iki oglu Ebfi Suleyman
ve Ebu Muhammed ve Umer b. Muhammed b. e~-Selevbln rivayette bulunmu~lardu1 4 .
62 NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006
ALiBULUT
Fas'ta ve baz1 ~ehirlerde kadlbk gorevi yapm1~ olan15 ibn Mada, daha sonra Yusuf b. Abdulmu'min tarafmdan Kddi'l-cemd 'a fulvamyla Muvahhidler
devletinin genel kadls1 tayin edilmi~tir16. Zahiri mezhebine mensup olan17 ve
592 ytlmda i~biliyye'de vefat eden18 ibn Mada'mn kaynaklarda dort eseri zikredilmektedir:
1. er-Red' ald'n-Nuhdf 9.
2. Tenzihu'l-Kur'dn 'ammd La Yelfku bi'l-Beydn: Bu eser, ibn
Mada'mn, nahiv, tefsir ve kuaat alimlerinin Kur'an'la ilgili yontemlerine itirazlanm ic;ermektedir2°.
• 21
3. el-Mu§rikfi'n-Nahv .
4. el-Berndmec: Hocalanmn biyografileriyle onlardan okudugu kitaplar ve ald1g1 icazetlere dairdir22.
ibn Mada'mn ilk lie; eseri nahivle ilgilidir. ilk eseri gibi digerleri de muhtemelen amil nazariyesi ba~ta olmak uzere klasik nahiv yontemleri ve nahivcilere yonelik ele~tirileri ihtiva eder.
2. Amil Nazariyesinin Ortaya ~1ki~1:
Amil kavraffil etki anlamma gelen 'amel mastannrlan bir ism-i tail olup
dilciler tarafmdan ufak tefek farklarla birbirine benzer ~ekilde tarif edilmi~­
tir3. Amil klsaca "Arapc;a bir cumlede, kelime sonlanndaki degi~ikligin
(i'rab) sebebi olan etken" ~eklinde tarif edilebilir.
Dilciler, nahiv kurallar1m, ilk a~mada gozlem ve tUmevanm esasma gore
belirlemi~lerdir. Onlar, Araplann konu~urken sozl~rini nerede merfil,' nerede
mansub, nerede mecrfu ve meczum olarak kulland1klanm gozlemlemi~ler ve
bunlan tespit etmi~lerdir. Bu ilk a~amadan sonra kelime sonlanndaki
ses/hareke degi~iklerinin nedenlerini bulmaya, gerekc;elerini ac;1klamaya yonelmi~lerdir. i~te bu donemde belirledikleri pek c;ok kural ve sebebi amil nazariyesiyle. yommlam1~lardlr4 .
Amil nazariyesi, Arapc;ay1 ogrenme c;abasma giren, ozellikle de Arap olmayanlar ac;1smdan onemli bir olgudur5. Nahivcilere gore merfil bir kelimeyi ref, mansub bir kelimeyi nasb ve mecrur bir kelimeyi de cerreden bir etken
vardII. Bu etken, amildiL Cumlede, i'rabm esas unsuru bu nazariyedir. Bu
naz.ariye, k1yas ve illetlerin temeli olan kurallarm da saglamla~masm1 saglar26.
Bir omek verirsek, "Ekrame Jvfuhammedun Aliyyen/ Muhammed, Ali ye
ikramda bulundu '·' cumlesinde ekrame fiili, Muhammed lafzrm ref, Ali lafz1m
da nasbederek amil/etkin olmu~tur. Yine "inne Aliyyen Kaimun!Ali ayaktadlr ·· cumlesinde inne dab, Ali kelimesini nabetmi~, kdimun ismi failini de ref
etmi~tir. Zaten amil de fiil ve harf olmak uzere ikiye aynlmaktadlr27 .
Bazilar1 amil nazariyesinin koklerini Yunan felsefesi ve Arista mantlgmda araim~lardII. Bunlara gore naltivciler, dil kurallanna felsefe ve manttk unsurlanm da katm1~lar ve her ~eyde bir sebep aramaya ba~lami~lardlr. Bir olay
varsa mutlaka onu yapan bir etken vardII. Bu prensibi kelime ve cumlelere de
uygulanu~lar ve bu ~ekilde amil nazariyesi dogmu~tur2 8 .
NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006 63
iBN MADA'NIN ARAP DiLiNDEKi AMiL NAZARiYESiNE
YONELiK ELE~TiRiLERi
Ancak funil nazariyesini tamamen felsefe ve Aristo mantlgma dayandirmak kayniliarda verilen bilgilerle uyu~mamaktadu. <;Unkn amil nazariyesini
ele alan ilk dilcilerden Sibeveyhi, terceme faaliyetlerinin yeni yeni filizlendigi erken bir devirde ya~am1~tu. Amil nazariyesini felsefe ve mantiga dayandird1gim1zda Sibeveyhi'nin ve hocas1 Halll'in bu ilimleri okuduklar1m soylememiz gerekir. (:iinkii Sibeveyhi'nin el-Kitdb'ma bakild.Jgmda hem kendisinin hem de hocas1 Halll'in, funil nazariyesinden bahsettikleri goriilmektedir9. Halbuki hi9bir kaynakta bu iki dilcinin bu ilimleri okuduklan yoniinde
bir bilgiye rastlanmaz. Aynca Halll'e amilin ortaya 91kmas1mn nedenlerinden
olan illetleri Araplardan nu aldig1 yoksa kendisinin mi buldugu sorulunca
~oyle der: "Araplar sellkalarma gore konu~urlar, ciimleleri kurarlar ve bu illetler onlann i9inde gizli olarak bulunur. Eger bu illetler onlardan nakledilmezse ben onlarm illetlerine dayanarak ta'lll yapanm"30 . Bu rivayet Halll'in,
illetleri Arap kelamma yani semaya dayanarak tespit ettigini gosterir. Yunan
felsefesi ve Arista manugina ba$lad1gm_a gore31 Halil ve Sibeveyhi'nin tamamen habersiz oldugu soylenemezse de felsefe ve ozellikle de mantlgm etkisi, Ham ve Sibeveyhi'yi takip
eden donemlerde ozellikle de Muberrid'den sonraki dilcilerde a91k9a goriilmektedir. Bu etki, tasnif, tarif, ta'lil ve terimlere bakdd1gmda daha iyi goriiIiir32.
3. ibn Mada'nm, Amil Nazariyesine Yonelik Ele~tirileri:
Ebu'l-Esved ed-Duell, i.bn Ebi ishak el-Hadran1i, 'Isa b. Omer, el-Halil b.
Ahmed, Sibeveyhi gibi dilciler tarafmdan temelleri atilan nahiv sistemine ilk
kar~I 91kan ve amil nazariyesini kabul ettikleri i<;:in hem Basralt hem de
Kfrfeli dilciler1 ele~tiren ilk dilci ibn Mada'dn33. Onun yazd1g1 er-Red 'ale'nNuhat isimli eserin temel konusu amil nazariyesinin nahivden atdmastdir. Biz
de bu esere dayanarak onun amil nazariyesine yonelik ele~tirilerini inceleyecegiz.
Daha once de belirtildigi gibi ibn Mada, Abdillmiimin b. Ali tarafmdan
kurulan Muvahhidler devletinde ya~am1~tir34 • Bu devletin kuruculan,
Endiiliiste egemen olan Malild mezhebini ve diger flk1h mezheplerini kabul
etmemi~ler ve kendi ictihatlanna gore yeni bir flk1h sistemi kurmaya 9ah~­
nu~lardir. Rivayete gore Muvahhidler devletinin hiiki.imdarlanndan Ya'kub
b. Yusuf .b. Abdiilmiimin, onceki miictehid imamlann taklit edilmemesini,
alimlerin kur'an ve hadise gore hiikiim vermelerini ve diger mezheplere ait
eserlerle felsefeye ait eserlerin yakdmas1m emretmi~tir35 .
F1k1h alamnda ortaya 91kan, eskiyi y1k1m ve yeni bir sistem kurma 9ah~­
malanm nahiv alanma ta$1yan alim ibn Mada olmu~tur. <;i.inkii esas meslegi
kad1hktir. ibn Mada, yeni bir sistemle yeni bir nahiv ilminin kurulmas1m istiyordu. 0, nalrivle ilgili bu 9agnsmda Muvahhidler devletinin egemen f1khi
mezhebi olan Zahiri mezhebinden etkilenmi~tir. (:iinkii amil nazariyesi te'vile
dayamr. Oysa Zahiriye mezhebi te'vili sevmez, k1yas1 dolay1s1yla illet yontemini de reddeder36.
i.bn Mada'ya gore bir ciimleyi lugatte konuldugu ~ekilde kabul etmek
farzdir. Herhangi bir nas ya da icma olmadan bunun d1~ma 91kilmaz. <;iinki.i
64 NU-SHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006
ALiBULUT
bunu yapan kimse biitiin hakikatleri, dim emirleri ve makul olan hususlan
y1km1~ olur37• Kanaaimize gore ibn Mada'mn bu gorii~u, Zahirl mezhebindeki
nassm hu_kmiiniin sadece ki§i ve hadisenin ismen zikredildigi durumlara
miinhaszr kzlznrflasz38 ilkesinden kaynaklanmt$tir.
ibn Mada ilk olarak Arap<;anm i<;inde bulundugu durumu ortaya koyar.
Ona gore insanlan lahin diye tabir edilen dildeki hatalardan korumak i<;in
tespit edilen dil kurallannda daha sonraki dilciler a$1nya gitmi$ler, nahiv ilmini felsefe ve mantigm da etkisiyle illetlere bogarak ic;inden <;1k1lmaz bir hale sokmu$lardlr. 0 bu durumu altin ve ziimriitlere cam ve bakir par<;alan katilmasma benzetir39.
0, eserini yazmaktaki amacmm, nahivcilerin ihtiya<; duymayacag1 $eyleri
nahivden atmak ve onlann nahivdeki bu yanh$ta hemfikir olduklanna dikkat
c;ekmek oldugunu soyler. Ona gore nahivcilerin yapttg1 yanh$1ardan birisi de
amille ilgili $ll iddialandlr: 'Nasb, hafd ve cezm sadece lafzi bir amille; ref de
hem lafzi hem de manevi bir amille olur.' ibn Mad:1'ya gore nahivciler,
'Darabe Zeydun Amran/Zeyd, Amr'z dovdii ' ciimlesinde, Zeyd kelimesindeki
ref ve Amr kelimesindeki nasb'1 sanki darabe/dovdii fiili yaprm$ gibi ifade
ederler"40 .
ibn Mad:1, bundan sonra Sibeveyhi'nin, kelime sonlarmdaki sekiz halden
bahsettigini41 , bunlardan dordiiniin (nasb, ref, cer, cezm) amilden etkilendigini, diger ~ordiiniin (fetha, kesra, damme, siikfin) ise :1millerden etkilenmedigini beyan ettigini soyler. Pe$inden de Sibeveyhi'nin ifadesinden i'rab1 funilin ihdas ettiginin anla$1ldlg1m, bunun ise apar;zkfesat oldugunu soyler42.
ibn Mada daha sonra dim metinlerle ilgili ktstaslan dil konularma ta$Ir.
0, ibn Cinni'nin :1mille ilgili "Aslmda amil, konu~ kimsenin ta kendisidir."
43 ~eklindeki gorii$iinu Sibeveyhi'ye ayk1n bir gorii$ olarak sunar ve bunun,
mutezili mezhebinin g6rii$ii oldugunu soyler. Konuyu fiillerin yarattc1s1mn
kim oldugu noktasma ta$1f. ibn Mada da dmilin, konu§an kimsenin kendisi
oldugu noktasmda ibn Cinni'ye katllmakla birlikte, :1millerin, Allah'm fiili oldugu gorli$iindedir. Dolay1s1yla bunlar insanm diger fiillerinde de oldugu gibi
Allah'a nisbet edilir44 .
Nasr Hamid Ebu Zeyd'in de ifade ettigi gibi45, ibn Mada konuya ke1:1mi
ac;1dan yakla$Ir. ibn Mad:1'ya gore "Laf1zlar birbirini etkiler" $eklindeki goru~
hem aklen hem de dinen batlldu. Ona gore laf1zlann anlamlannm funil oldugunu soylemek de yanh$tir. Clinku rail, ya hayvan gibi iradeli bir canh olmah, ya da ate$in yakmas1, suyun sogutmas1 gibi tabiatI geregi varhkta boyle bir
ozellik bulunmahdir. ibn Mad:1'ya gore insamn ve diger canhlann, su ve ate~
gibi varhklarm fiilleri hep Allah'm fiilidir. Bu nedenle lafzi olsun manevi olsun nahi~ amillerinin amel ettigini hi<; bir akll sahibi soyleyemez. Ciinku
bunlar iradeleri¢e bir $ey yapamazlar46.
Burada sorun, ibn Mad:1'mn amil nazariyesini mecazi bir olgu olarak
gormemesidir. Oysa "Enbete'l-gaysu'l-kele 'e!Yagmur otlari bitirdi." ciimlesini ele ald1g1m1zda esasmda otlan bitiren de yagmuru yagdiran da Allah'tlr.
Bitirme fiilinin yagmur'a nispet edilmesi be1:1gatc;iler tarafmdan mecdz-l ak/f
NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006 65
iBN MADA'NIN ARAP DiLiNDEKi AMiL NAZARiYESiNE
YONELiK ELESTiRiLERi
olarak yorumlamr47 . Laf1zlara ya da konu§an ki§iye amel nispet edilmesi de,
bu misalde oldugu gibi, mecaz-1 akli c;en;evesinde degerlendirilmelidir.
ibn Mada, amil, i'rab ve illet olgularmm benzetme ve baz1 §eylerin zihinde kolay canlanmas1 amacma yonelik bir unsur olarak kabul edilmesine kar§1
91kar. Ona gore bunlarm kabul edilmesi demek, Arap kelamm1 degi§tirip,
onu belagat derecesinden dii§iirerek bozuk ifadeye dondiirmek, tam olan bir
§eye noksanhk s1fatm1 vermek ve kastedilen manay1 bozmak anlarnlanna
gelmekte~ir. Bu nedenle bu dii§iince kabul edilemez48.
ibn Mada, gizli amil olgusuna da kar§I 91kar. 0, funil fikrini savunanlann
gizli funilleri iic;e ayud1klanm soyler. Bunlar:
1. Ciimleyi taman1layan ve muhatap bildigi ic;in hazfedilen laf1z: insanlara bir §ey veren kimseye "-Zeyden" dersin. Bundan maksat
"Zeyd'e de ver" demektir.
2. Ac;1ga 91kartld1gmda fazlal1k olan ve kendisi olmadan da ciimlenin
tamam oldugu laf1z "E Zeyden darabtehu / Zeyd'i mi dovdiin?" ciimlesinde gizli bir fiil vardir. Bunun takdiri "E darabte Zeyden?" §eklindedir.
3. Ciimlede a91ga 91kartld1gmda :mlam1 bozan laf1z: 'Ya Abdallah/
Abdullah!' ve diger miinadfilarda oldugu gibi. Burada da gizli bir
ed'i7/9agmyorum veya unadVsesleniyorum fiili vardtr. Aym §ekilde
ffi ve vav harflerinden sonra da nasbedici olarak gizli bir en takdir
ederler 49.
ibn Mada bu gizli amillerin aslmda yok hiikmi.inde oldugunu ve yok olan
bir §eyin nasb edemeyecegini, gizli olarak da bulunamayacaglill soyler. 01-
mayan bir §eyin funil olmasmm imkans1z oldugunu ifade eder. ibn Mada 'Bu
mahzftf laf1zlann anlarnlan konu§an ki§inin ic;inde gizlidir. Ctimle de bununla
tan1am ofor. Bit laf1zlar, soziin ktsa tutulmast/icaz ic;in hazfedilmi§tir. ' §eklindeki gerekc;eye kar§I 91ka:..-. Ona gore boyle bir gerekc;e kabul edilirse, bu
dummda ci.imle noksan olmu§ olur ve sanki bu mahzfrf oge ile tamam olur ve
bu mahzftf oge, ci.imlenin bir parc;as1 gibi kabul edilir. Bu takdirde, konu§an
ki§inin sozlerine telaffuz etmedigi §eyler kat:Ilmt§ olur. Konu§an ki§inin sozlerine herhangi bir karine olmaks1zm ilavede bulunmak ac;Ikc;a hatadu Ona
gore bi.iti.in bunlar 'Her mansubun mutlaka bir nasbedicisi vardu.' kuralma
binaen yap1lmaktadu50.
Burada ibn Mada'run, mensubu oldugu Zfilliri mezhebinin te'vili reddetme
gori.i§iinden hareket ettigi an1a§1lmaktadu. <;iinkii bu mezhepte te'vile yer
yoktur51 .
ibn Mada, gizli amil olgusunun, Kur'an'a laftz ya da mana katmak anlamma geldigini ve bunun haram oldugunu ifade eder.52 ibn Mada, nahiv alimlerini bu §ekilde haram bir i§i yapmakla suc;ladtktan sonra, soziine Hz. Peygamber'in (SAV) iki hadisi §erifini de delil gosterir: "Kim kendi fikriyle
Kur'fut hakkmda bir yomm yapar da isabet ederse, yine hata etmi§tir. 1153 "Kim
bilgisi olmaks1zm Kur'an'la ilgili bir soz soylerse, Cehennemdeki yerine hazulansm":4 ibn Mada bu hadislerden 91kan sonucun yasaklama oldugunu ve
66 NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006
ALiBULUT
yasaklanan ~eyin de aleyhte bir delil olmachg1 mliddet9e haramhk ifade ettigini soyler. Buna kar~1llk o, biitiin dilcilerin amili kabul etmesinin (icma) de
naslar kar~1smda bir bakrma onem ifade etmedigini belirtir55.
ibn Mada, nahivcilerin, gizli fu:nili geometricilerin cisimleri nokta ve c;izgilerle anlatmasma benzetmelerine de kar~1 c;1kar. Zira ona gore cisimlerin
nokta ve c;izgilerle anlatilmas1, ogrencilere konulann anla~1lmas1m kolayla~­
tirmak ic;indir. Halbuki gizli amil takdir etmenin boyle bir faydas1 yoktur. Bu,
tamamen yorum ve hayalden ibarettir56.
ibn Mada, amil nazariyesinin nahivden atilmasmI istedigi gibi, fu:nilin dogal sonucu olan, hazif takdir, gizli/ik, car-mecrurun miiteallaklarz, kzyas, illet
gibi konularm da nahivden attlmas1m ister57.
ibn Mada'mn, Sibeveyhi'yi ve diger nahiv alimlerini amil nazariyesini
kabul ettiklerinden dolay1 ciimleye fazladan kelime katmakla itham etmesi
tutarh bir~iddia olarak gorillmemektedir. Ciinkii Sibeveyhi'ye gore amil, ciim-
,,
ledeki kelimelerin birbiriyle olan baglanm ac;1klama gorevini goren zihinsel
ve tasavvuri bir kavramdu. "Her eserin bir miiessiri vardrr" ~eklindeki bedim
bir ilkeye dayanan bu olguyla bir kelimenin, ba~ma gelen b~ka bir lafza gore
ref, nasb ve cer gibi her iic; i'ra.b halini de nas1l ald1guu ac;1klanmi~ olur58 .
Sibeveyhi'de amilin zihni bir olgu olduguna delil olarak i~igal babmda
sundugu bilgilere baktlabilir. 0, "Zeydun lekftu ehahu/ Zeyd'in karde§ine
rastladzm" ciimlesinde Zeyd lafzmm Zeyden ~eklinde nasb ile de gelebilecegini, bunun "Labestu Zeyden II anlammda oldugunu soyler. Pe~inden de "Ve
hazd temsiliin veld yutekellemu bihi/Bu bir temsil olup konu§mada soylenmez" diyerek ldbestu fi.ilinin ac;1klama mahiyetinde oldugunu ve konu~urken
bunun soylenmeyecegini ifade eder59. Yani Sibeveyhi bunlan ciimlenin astl
unsuru olarak gormez. Sibeveyhi bu ~ekilde bir c;ok takdiri lafz1 temsil olgusuyla ac;1klar60.
ibn Mada, Zfilliri mezhebinin dim metinlerle ilgili gorii~iinii dil malzemelerine de uygular ve ibn Cinni'nin "Amil, konu~an kimsenin kendisidir" ·diyerek ashnda laf1zlann amil olmad1gma i~et ettigini ve bu gorti~iin mutezili
mezhebine ait oldugunu soyler. Yani ibn Mada; amil konusunu fiillerin gerc;ek lailini_!l kim oldugu konusuna ta~Ir, konuya kelarni ac;1dan bakar.
ibn Mada'nm burada ic;ine dii~iigu yamlg1, Sibeveyhi'nin ve diger nahiv
alimlerinin "A.miner, mamullerini etkiler" soziinii hakiki manada anlamaSI ya
da boyle yorumlamas1drr. Halbuki ibn Mada, Sibeveyhi'nin el-Kitab'im okuduguna gore Sibeveyhi'nin, burada gerc;ek anlam1 kastetmedigini bilmesi gerekirdi. Ciinkii Sibeveyhi'nin fu:nillerle ilgili "Amiller, mamullerini etkiler"
~eklindeki ifadeleri mecazidir. Sibeveyhi, el-Kitdb'm bir c;ok yerinde amilin
miitekellimin kendisi oldugunu soyler. Onun "Ref edersin, nasb edersin" vb.
ifadeleri bunu gosterir61 . Sibeveyhi'nin bazen ameli miitekellime, bazen de
laf1zlara nisbet etmesi lugavi ve mecazi bir kullan1m olup ciimlenin ogeleri
arasmdaki bag1 ac;1klama amacina yoneliktir. el-Kitdb'taki ifadeler bu ~ekilde
a91kken ibn Mada'mn, ibn Cinm'nin amilin konu~an kimsenin bizzat kendisi
oldugu yoniindeki gorii~iinii Sibeveyhi'ye ayk1n bir gorii~ olarak sunmas1 ve
kendine bunu da delil gostermesi ac;1k bir c;eli~kidir.
NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006 67
iBN MADA'NIN ARAP DiLiNDEKi AMiL NAZARiYESiNE
YONELiK ELESTiRiLERi
Esas1qda ibn Mada'run, funil fikrine kar§l c;lk1§1 sadece dilsel bir di.i§i.ince
olmay1p, ldeolojik ve mezhebi bir arka plaru da vardu. Yani ibn Mada'nm bu
hareketini Endiili.is'te donemin egemen mezhebi olan Z3.hiri flkhmm nahiv
ilmine etkisi olarak gormek gerekir.62 Zaten Zahiriye mezhebi en parlak donemini, ibn Mada'run ic;inde ya§am1§ oldugu donemde Muvahhidler devletinde h. 580-595 y1llan arasmda ya§am1§tir63.
Nasr Hamid Ebu Zeyd, ibn Mada'mn, funil fikrinin hakikatini bilmesine
ragmen reddetmesini, o donemde ya§ayan Magribli bilim adamlannm, dogulu bilim adamlarma kar§t c;1kma arzusuna baglar. Hatta bu reddedi§, esasmda,
Zahiri mezhebiyle diger dim mezhepler arasmdaki naslan yorumlama noktasmdaki ideolojik farkhhga dayarur. Bunu da Zfilliri mezhebinin dayand1gi
11Nas/ar yeteri derecede ac;zktzr. 11 prensibinin bir sonucu olarak yorumlamak
gerekir 64.
Zahiri mezhebine gore isiamm hi.ikiimleri hakkmda hic;bir re'y sozkonusu
olamaz. Bu mezhebi benimseyenler, ti.im re'y c;e§itlerine kar§I c;1karak; ne kiyas, ne istihsan, ne mesalih-i mi.irsele ve ne de zerayi' prensibini delil olarak
kabul etmi§ler, onlar yalmzca naslar1 kabul etmi§lerdir65. Yine bu mezhebin
en onemli temsilcisi ibn Hazm'a gore her nas, yalruzca kendi konusunu c;oziimler ve bundan oteye gitmez. Nastan elde edilebilecek bir illet dii§i.ini.ilemez66. Ona gore f1k1hta ve dilde tek saghkh yontem sema olup, ktyas hem fIk1hta hem de ctilde saghkh sonuca ula§tlrmaktan uzak bir metottur67. Sozgeli-
~i Zahiri mezhebinin kurucusu Davfid ez-Zfilliri'ye gore 11Altm veya gi.imii§
kaplardan ic;en kimse (bu ic;i§i ile) Cehennem ate§ini hopi.irdeterek karruna
c;eker. 1168 hadis-i §erifi altm ve giimi.i§ kaplardan yenmesini yasaklamaz. Bunlar bir)irine kiyas edilemez69.
Yani Zahiri mezhebi, naslarda re'ye, k1yasa, illete, ta'lile, takdir ve te'vile
kar~1dlr70 . ibn Mada'ya gore nahivde te'vile dayanan amil, hazf, takdir vb.
yontemler uygulandlgmda Kur'an ve hadis metinlerine de bu kurallar1 uygulamak gerekecek. Bu ise Zahiri mezhebinin nass1 esas alan yontemlerine ters
di.i§mektedir. Bu sebeple ibn Mada bu yontemlerin nahivden atilmasma c;ag1-
nr.
ibn Mada, Muvahhidler Devleti'nin siyasi destegini de almasma ragmen
bu c;agns1 ragbet gormemi§tir. <;agda§1 olan ibn Harm en-Nahvi (609/1212),
kendisine Tenzihu Eimmeti'n-Nahv ammd Nusibe ileyhim mine'l-Hata' ve'sSehv adl1 eseriyle reddiye yazm1§tlr71 • 20. yy.m ba§lannda ise, ibrahim Mustafa, klasik nahvi ele§tirdigi jhydu'n-Nahv adh eserinde, ibn Mada'y1 destekleyerek amil-ma'mfil nazariyesinin nahivden atilmas1run c;ok yerinde bir i~
olacagim§avunmu§ ve fikirlerinin c;ogunu ibn Mada'nm bu eserinden alm1§-
tir72. Ancak ibfahim Mustafa'run bu eserdeki bir c;ok gori.i§leri de Sevki Dayf
tarafmdan nahve kolayla§tlrma getirmedigi ve bir c;ok ta'mve farazi konulan
da beraberinde getirdigi ve konulan kar1§1k sundugu gerekc;esiyle ele~tirilmi~tir73.
Giiniimiizde, nahiv ilmindeki problcmlerin c;ogunu, amil nazariyesi ve
amil nazariyesinin dogurdugu sonuc;lara baglayan ba§ka ilim adamlar1 da
vardir. 74 Bunlara gore nahivdeki karma~1kl1giH ve ifade i.isluplanndaki bo-
68 NlJSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006
ALiBULUT
zulmanm nedeni funil olgusu olup, funilin zaran sadece nahiv konulanyla s1-
mrh kalmay1p, edebi saz sanatlannda da zararh bir Mk.imiyeti vardu75 .
Amil nazariyesinin gramerden atllmas1m isteyen giini.imiiz temsilcilerinin
ba~ka gerek9eleri vardlr:
Bunlara gore birincisi amil nazariyesi, modern dilbilim kurallanna uymaz. Oysa bu savunuculardan ibrahim Mustafa, jhydu'n-Nahv adh eserinde
modem dilbiliro.cilerin konuyla ilgili hi9bir gorii~iine yer vermez, fakat
"Grameri, bu nazariyeden ve bu nazariyenin egemenliginden kurtarmak, bence 9ok hayuh bir i~ olacaktir." dti~iincesini savunur76•
ikinci gerek9eleri ise ~udur: "Modern dil yontemi, dili kendi dinamigi
i<;inde inceler. Aristo mantlg1 ya da felsefenin dil ara~tlrmalarma mudahalesini kabul etmez. Bu nedenle 9agda~ ara~tlrmacllar, Aristo mantlgmm bir sonucu olarak dogmu~ olan illetleri, gramerden uzakla~tlrmaya biiyiik ozen gosterirler. Bu illetler, 9e~itli takdirlerin de olu~masm1 saglayan funil nazariyesinin
de ortaya 91kmasmm nedenlerindendir."77 . Ancak funil nazariyesiyle ilgili
ba~hk altmda da dile getirdigimiz gibi, Aristo mant1g1mn nahiv ilmine olan
etkileri, amil nazariyesinden ilk bahseden kaynak el-Kitab'tan yakla~1k bir
asu sonralandu.
Taha Huseyn'e gore ibn Mada'mn bu 9agns1 bir batlbla~ma hareketi olup,
bu 91k1~1 surdiirtilse ve dogunun klasik yontemleri ele~tirilmeye devam edilseydi Araplann ya~antis1 kokten degi~irdi! 78
ibn Mada'mn bu itirazlar1 ve reddiyelerine ragmen nahivciler, eski
metodlar1 tizere yapt1klar1 9ah~malar1 9agda~ doneme kadar siirdtirdtikleri,
onun bu 9agnsma iltifat etmedikleri gorillfu. Bu kar~1 91k1~lar1 meyvelerini
ancak dafia sonraki donemlerde, ozellikle XX. asuda vermeye ba~lam1~, nahivde yenilik ~y1~ma giren b·azi ilim adamlanmn ilham kaynag1 ob:pu~tur79.
Sonm;
Ebu'l-Esved ed-Dueli, ibn Ebi ishak el-Hadrami, el-Ham b. Ahmed,
Sibeveyhi gibi dilciler tarafmdan kurulan nahiv sistemine ilk kar~1 91kan dilci
ibn Mada olmu~tur. ibn Mada ozelde funil nazariyesine, genelde klasik nahvin temellerini olu~turan illet, ktyas, takdir, hazf, muteallaklar gibi bir 9ok
unsura kar~1 91km1~ ve bunlarm nahiv ilminden 91kanlmas1na davet etmi~tir.
Bu ama9la ele ald1gi eserlerinden yalmzca er-Red 'ala'n-Nuhat adh eseri gtiniimtize ula~m1~ ve onun fikirleri bu eser vas1tas1yla baz1 9agda~ ilim adamlanna ilham kaynagi olmu~tur.
ibn Mada, kanaatimizce bu eseri i<;inde bulundugu ortamm bir geregi olarak yazm1~ir. ~artlar onu boyle bir 9al1~ma yapmaya itmi~tir. Malikl mezhebine ve bu alanda yaz1hm~ eserle toptan bir sava~ a<;lld1g1, bu mezhebe ait f1-
k1h eserleriyle felsefeye ait eserlerin yakdd1gi ve reddedildigi, alimlerin sadece Kur'an ve siinnete dayanarak fetva vermeleri istendigi bir ortamda, o da
amil, ktyas, hazif, takdir, car-mecn1run muteallaklan gibi unsurlann nahivden
attlmasma davet etmi~, ancak yerine nasd bir sistem getirilmesi gerektigi konusunda l:ierhangi ,~ bir teklifte bulunmami~tlr. 0 bir baktma Zahiriye mezhebinin f1k1h alanmda ger9ekle~tirdigi icraatlan nahiv alanma ta~1mak istemi~,
NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006 69
iBN MADA'NIN ARAP DiLiNDEKi AMiL NAZARiYESiNE
YONELiK ELESTiRiLERi
nahiv alimlerinin y1llar boyunca 9ah~arak ortaya koyduklan birikimi kokten
degi~tirme gayreti i9ine girmi~tir.
ibn Mada'mn bu 91k1~1 dogu gramer sistemine bir kar~1 91kl~trr. Bu, biitiln
mezhebleri inkar eden ve biittin mezheplere kar~1 91kan Zfilriri mezhebini destekleme hareketidir. ibn Mada kendisi Muvahhidler devletinin ba~kad1s1 olmasma ragmen fik1hta degi~iklik konusunda hi9 bir eser yazmam1~ur. U9 eseri de Sibeveyhi vb. dogu nahivcilerini hedef alm1~tlr.
ibn Mada ve giintimtizdeki temsilcilerinin nahivde yenilik ve reformdan
bahsederken ilk dti~tinceleri, amil nazariyesini nahivden atmak olmu~ur. Nahivde yenilik ve reform adma hareket eden bu kimseler, sadece amil nazariyesini nahivden atmak konusunda ugra~ vermi~ler, ama amil nazariyesi nahivden atilmca nahivde nasil bir sistem kurulmas1 gerektigi yontinde hi9 9aba
gostermemi~ler, nahvin yeniden nastl tesis edilecegi, nahvin nasll okunup
nas1l okufolacag1, ref, nasb, cer gibi nahiv olgular1mn nasll birbirinden aynlacagi konulannda altematif bir sistem ortaya koyamam1~larchr. 80 Hatta amil
nazariyesinin nahiv ilminden atilmas1 9agnsmda bulunan bu dilciler de gramere dair yazd1klan eserlerinde amil nazariyesine dayanmak zorunda kalilll~­
lardlr.
ibn Mada nahivde degi~iklik i~ine amil nazariyesiyle ba~larm~tir. Halbuki
1000 y1ldan fazladu nahvin en onemli ternel ta~lanndan biri haline gelmi~
olan amil nazariyesini nahivden at1lmas1, nahvin y1kllmas1 demektir. <;unkti
nahiv ilmindeki konularm 9ogu amilJerle ilgilidir. Nahiv ilminden bu nazariye kald1nld1ginda nahiv ol9tilerinin yok olup, kurallarm bozulacagi ve konularm birbirine kan~acagi a~ikardlr. Oysa amil, nahiv ilminin olu~umunda ve
ogretilmesinde onemli bir yorum gorevi tistlenen zihni ve tasavvuri bir kav~
ramdlr.
Ancak nahivciler ibn Mada'mn gorii~lerine pek itibar etmemi~ler,
Sibeveyhi'nin nahvini devam ettirmi~lerdir. Gtintimtizde ise nahvin ve dilin
kolayla~tmlmas1 (teysiru'n-nalw -teysiru'l-luga) 9ah~malannda ibn Mada'run.
eserinden de bahsedilir.
Nahiv. ilminin ogretilmesinde bir 9ok zorluklann oldugu ger9egi inkar
edilemez.-Ancak. kanaatimizce nahvin kolayla~tlnlmas1 amacma yonelik 9ah~malarm iki ayn kategoride ele almmas1 gerekir.
Birincisi nahvin kolayla~tmlmas1 9al1~malan evvelemirde ders kitaplanru
kapsamal1dlr. Ogrencinin Kur'an ve stinnet ba~ta olmak tizere islam'm tcmel
kaynaklar1ru okuyup anlamasma ve bunlardan kopmamasma yard1mc1 olacak
ve pratikte kendisine lazrm olacak temel nahiv bilgisini kazanmas1ru saglayacak konular tespit edilip, ogrencinin hi9 i~ine yaramayacak farazi bilgiler ve
felsefi izahlar ay1klanarak ders kitaplar1run buna gore modem metotlarla tasnifine gidilebilir.
ikincisi ise Ebu'l-Esved ed-Dueli'den ba~layarak Halil ve Sibeveyhi ba~ta
olmak tizere dilcilerin ytizy1llarca (yakla~1k 1300 yll) emek sarfederek, viicuda getirdigi zengin nahiv ktilliyat1, zor, karma~1k, 9etrefilli, ihtilafl1 vb. s1fatlarla niteleyerek bir kalemde silmek nahiv ilmine yaptlacak en biiyiik zarar
olur. Bunlar, kolayla~tlrma ve basitle~tirme, nahivde yenilik gibi adlarla yap1-
70 NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006
ALiBULUT
lan 9ah~rllalan~d1~mda tutulmahdrr. Tahkik ve talik yoluyla gfuriimuze aktanlan bu eserler; nahiv alamnda ihtisas yapanlar i9in her zaman temel ba~
kaynag1 olarak korunmah, bu kultfu ve bilgi zenginliginin diger nesillere aktannn saglanmahdlf.
1
Soner Gundilzoz, Sibeveyh'te Kelime Yapzsz, Yaymlanmarru~ Doktora Tezi, Samsun-
2002, s. 106; Ali Bulut, Sibeveyh'in el-Kitab'mda Ele Aldzgz Bazz Nahiv Konulan,
i~leme Yontemi Ve Koydugu Kurallar, (Yaymlanmam1~ Doktora Tezi), Samsun,
2003, s. 92.
2 Yakup Civelek, Arap Dilinde i'rdb Olgusu, Ara~tuma Yay., Ankara, 2003, s. 53.
3 Katip <;elebi, Keifu 'z-Zunun, lstanbul, 1971, II, 1179; lsmail Durmu~, "elAvamilu'l-Mie" mad., DiA, IV, 106; Ahmed Muhtar Omer, el-Bahsu'l-Lugavi
inde'l-Arab ma 'a Dirdsetin li-Kadiyyeti't-Te'sir ve't-Teessur, Alemu'l-Kutub, Kahire, 1988, s. 147.
4
Ahmet Turan Arslan, imam Birgivi Hayatz Eserlei ve Arap~a Tedisazndaki Yen",
Seha, lstanbul, 1992, s. 156; Durmu~, a.g. e., IV, 106-107.
5
DurmW?, a.g.e., IV, 106-107.
6 Ahmet T~rari Arslan, "Arap Gramerinde iki "Avamil" Risalesi ve Bunlarm Mukayesesi", ilam Ard§tmna Dergisi, Cilt 1, Say12, Temmuz-Arahk 1996, s. 162.
7
Nasr Hamid Ebu Zeyd, "et-Te'vil fi Kitabi Sibeveyh", Elif, Mecelletu'l-Beldgati'lMukdrene, say1 8, Yy, 1988, s. 91.
8
es-Suytiti, Celaluddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, Bugyetii 'I-Vu 'dtfl Tabakdti 'nNahviyyine ve 'n-Nuhdt, n~r. M. Ebu'l-Fazl lbrahim, el-Mektebetu'l-'Asriyye, Beyrut, ts., I, 323; ~abanAvd M. el-Ubeydi, en-Nahvu'l-Arabi ve Mendhicu't-Te'lifve'tTahlil, Bingazi, 1989, s. 419.
9
lbn Ferhun el-Maliki, ed-Dibdcu'l-Muzheb fl Ma 'rifeti A 'ydni Ulemdi 'l-Mezheb, n~r.
Muhammed el-Ahmedi Eb'u'n-Nur, Daru't-tliras, Kahire, ts., I, 208.
10
lbn Ferhlin, a.g.e., I, 208; F. De la Granja, "lbn Mada", Encyclopaedia ofIslam,
Leiden-London, 1979, ill, 855.
11
lbn Ferhun, a.g.e., I, 209,210; es-Suytiti, Bugye, I, 323.
12
lbn Ferhun, a.g.e., I, 209; es-Suytiti, Bugye, I, 323; Mina llyas, el-Kzydsfl'n-Nahv,
Daru'l-Fikr, Dime~k, 1985, s. 144.
13 .
Ibn Ferhun, a.g.e., I, 209.
14 .
Tun Ferhun, a.g.e., I, 209.
15
lbn Ferhlin, a.g.e., I, 210-211; es-Suytiti, Bugye, I, 323.
16 Mina llyas, a.g..e., s. 144. .
17
M. Faruk Toprak, "Reformist Bir Arap Gramercisi: lbn Maza", AUDTCFDergisi,
C XXXVII, S 1-2, Ankara, 1995, s. 208; Hadice el-Hadisi, "el-llletu'n-Nahviyye
ve Meda Zuhfuiha fi Kitabi Sibeveyh", Mecelletu Kulliyyeti'l-Adab ve't-Terbiye,
Kuveyt Dniversitsi, sy. 3-4, 1973, s. 37.
18
lbn Ferhun, a.g.e., I, 211; es-Suytiti, Bugye, I, 323.
19
Es-Suytiti bu eserin adm1 er-Red 'ald'n-Nahviyyfn ~eklinde verir. Bkz. es-Suytiti,
Bugye, I, 323.
NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006 71
iBN MADA'NIN ARAP DiLiNDEKi AMiL NAZARiYESiNE
YONELiK ELESTiRiLERi
2°Katip <;elebi, a.g.e., I, 494-495; Hulusi Kih9, "ibn Mada", mad., DiA. XX, 164.
21
Hulusi K1h9, bu eserin ad1m el-Aiu~rikfl Isldhi'l-Mantzk ~eklinde verir. Bkz. Kih9,
a.g.e., XX, 164.
22
Kih9, a.g.e., XX, 164.
23
Bu tariffer i9in~bkz. !bn Manzur, Ebu'l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mukrim,,
Lisanu '/-'Arab, Darn Sadir, Beyrut, ts., XI, 477; Curcani e~-~erit: Ali b. Muhammed, Kitdbu't-Ta 'rifdt, yy., ts., s. 145; s. 27; el-Cami, Nureddin Abdurrahman,
lvfolld Cami (el-Fevdidu 'z-Ziydiyye) $erhu Kdfiyeti ibni 'l-Hdcib, n~r.. Usame Taha
er-Rifa'i, Daru'l-Kitabi'l-islami, istanbul, ts., I, 37; II, 72; MtitercimAs1m Efendi,
el-Okyam1su 'I-Basil fl Tercemeti 'l-Kdmusu 'l-lvfuhit (Kdmus Tercemesi), I-IV, istanbul, 1304, III, 1458.
24
Civelek, a.g.e. , s. 47.
25
Arslan, a.g.m., s. 163.
26
Abbah, a.g.e., s. 31; Bulut, a.g.e., s. 91.
27
Abbah, a.g.e., s. 31-32; Bulut, a.g.e., s. 91.
28 'Abdulaziz 'Abduh Ebfl Abdullah, el-Ma 'nd ve '1-i 'rdb 'Inde 'n-Nahviyyin ve
Nazariyyetii '/- ~4mil, (Ahmed e~-~erbasi'nin takdirni), Trablus, 1982, II, 708; Muhammed Hamase Abdullatit: el-Afdmetu'l-i'rdbiyyefi'l-Cumle beyne'l-Kadim ve'lHadfs, Daru'l-Fikri'l-Arabi, Kahire, ts., s. 174.
29
Sibeveyh, el-Kitdb, I, 92; II, 75-77, 131; III, 63, 94:
30
Zece31
Aristo'rn.m ~iirle ilgili eserini ilk olarak Arap9aya 9eviren bilginin el-Kindi
(252/866) old1i'gu rivayet edilir. Aristo'nun el-Hitdbe (Rhetan·ca) ve Fennu'~-$i 'r
(,4rt Poetica) adh eserlerinin tercemesi de Farabi (339/950) tarafmdan yapilm1~tir.
Bkz. Hac1mtifttioglu, Nasrullah, "Kelamcilar ile islam Felsefecilerinin Belagat ve
i' caz ilimlerinin Geli~mesinde Rolleri", A. 0.i.FD., Say1 10, Erzurum, 1991, s. 215.
32
Muhammed el-Muhtar Veledu Ebbah, Tdrihu'n-Nahvi'l-Arabi fi'l-Me§rik ve
A4agrib, Isesco, 1996, s. 555-556; el-'Ubeydi, a.g.e., s. 276.
33
Ahmed Emin, Zuhru 'l-isldm, Beyrut, 1969,. 'III, 95; Abdullatif, a.g. e., s. 176.
34
Abdtilmurnin b. Ali, Endtiltis'te egemen olan Mur§,b1tlar devletiyle bir 9ok sava~lar
yapm1~ ve bu sava~lann 9ogunda onlara tistiin gelmi~tir. Son olarak Merake~'e girmi~ ve Murab1tlar devletinin son kalesini fethetmi~ ve emir ishak b. Ali'yi oldtirmi.i~ti.ir. Bkz. es-Said, Muhammed Mecid, e~-$i 'r fl Ahdi'l-Murdbitin ve'lAiuvahhidfn bi'l-Endelus, Beyri1t, 1985, s. 25.
35
Ebu Muhammed Muhyiddin Abdtilvahid el-Merake~i, n~r. Muhammed Sa'id el-
'Uryan, Muhammed el-'Arabi el-Alemi, el-Mu 'cibfiTelhisi Ahbdri'l-Magrib, Kahire, 1368, s, 278-279; ibn Hallikan, Vefeydtii'l-A 'ydn ve Enbdii'z-Zamdn, Beyrut,
1968, VI, 11; ez-Zehebi, el- 'iber fl Haben· men Gaber, Kuveyt, 1948, IV, 289;
ibnu'l-'Irnad, $ezerdtu'z-Zehebfl Ahbdri men Zeheb, Beyrut, ts., II, 321.
36
Ahmed Emin, f!.g.e.. III, 96; Mina ilyas, a.g.e., s. 144.
37
Ebu Zeyd, a.g.m., s. 95.
72 Nt°SHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006
ALiBULUT
38
Ignaz Goldziher, Zdhiriler Sistem ve Tan"h/en·, <;ev., Cihad Tun9, AotF Yay., Ankara, 1982, s. 37.
:19 . ~
- Tun Mada, a.g.e., s. 81.
40 Ebu'l-Abbas Aluned b. Abdurrahman b. Muhammed b Mada, Kitdbu'r-Red ald'nNuhdt, Thk. ~evki Dayf, Daru'l-Mearif, Kahire, ts., s. 76.
41
Sibeveyh, el-Kitdb, n~r. Abdtisselam Muhammed Hamn, Kahire, 1988, I, 13.
42 . ~
Tun Mada, a.g.e., s. 76-77.
43 ibn Cinni, el-Hasdis, n~r. Muhammed Ali en-Neccar, Beyrut, ts., I, 109-110.
44 .
Tun Mada, a.g.e., s. 77.
45 Ebu Zeya, a.g.m., s. 95-96.
46 . ~ -:
Tun Mada, a.g.e., s. 77-78.
47 'Abdulaziz Abduh, a.g.e., I, 31-32.
48 . ~
Tun Mada, a.g.e., s. 78.
49 ibn Mada, a.g.e., s. 78-81.
50 .
Tun Mada, a.g.e., s. 81.
51 Ebu Zehra, a.g.e., s. 554.
52 ibn Mada, a:g.e., s. 81-82.
53 Tirmizi, Sunen, Tefsiru'l-Kur'an, no. 2876.
54 Tirmizi, Sunen, Tefsiru'l-Kur'an, no. 2876.
55 . ~
Tun Mada, a.g.e., s. 81-82.
56 ibn Mada, a.g.e., s. 82-83.
57 ibn Mada, a.g.e., s. 87, 134-135, 137.
58 Ebtl Zeyd, a.g.e., s. 90-91.
59 Sibeveyh, a.g.e., I, 81, 83. Sibeveyh'te ternsil konusuyla ilgili olarak bkz. Bulut,
a.g.e., s. 127-128.
60
Ebu Zeyd, a.g.e., s. 92-93.
61 Sibevey~ a.g.e., I,20, 41, 49, 70, 79, 92, 95; II, 75-77.
62 Abdulkadir Rahim el-Hiti, Hasdisu Mezhebi'l-Endelus en-Nahvi Hildle'l-Kami'sSdbi 'i'l-Hicri, Bingazi, 1993, s. 187; Abdulvehhab Havmed, "Da'vet ila Teysiri'nNahvi'l-'Arabi", Mecelletu Mecma 'i'l-Lugati '/- 'Arabiyye bi-Dime~k. Say1: 71, Cilt:
I, ~am, 1996, s. 206.
63 Muhammed Ebu Zehra, js/am'da hikddi, Siydsi ve Fzkhi Mezhepler Tarihi, 9ev.
S1bgatullah Kaya, Yeni ~afak, lstanbul, ts., s. 573; el-Hiti, a.g.e., s. 29.
64 Ebtl Zeyd, a.g.m., s. 94.
65 Ebu Zehra, a.g.e., s. 523.
66
Ebu Zehra, a.g.e., s. 568-569.
67 Tticcar, Zulfikar, "K1yas" mad., DjA, XXV, 539.
68 M'tisi· 1m, Sa z h~h, 1 L'b~ as, no. 2.
69 Goldziher, a.g.e., s. 38.
70 Zahiri mezhebi te'vili reddetmesine ragmen lbn Hazm baz1 kelami konularda te'vile
gitmi~tir. Ona gore "ve cde Rabbuke" ayeti (Fecr 89/22), "ve cde emru Rabbike"
takdirindedir. Goldziher, a.g.e., s. 132.
NUSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GUZ 2006 73
iBN-MADA'NIN ARAP DiLiNDEKi AMiL NAZARiYESiNE
YONELiK ELESTiRiLERi
71
ibn Ferhun, a.g.e., I, 210; es-Suyfiti, Bugye, I, 323; Katip <;elebi, a.g.e., I, 494-495.
72
Selami Bakirc1 - Kenan Demirayak, (Ba~langu;tan Giiniimiize) Arap Dili Grameri
Tarihi, Erzurum, 2001, s. 175; er-Racihi, a.g.e., s. 219. (ibrahim Mustafa'nm bu
eseri Muhammed Arafe tarafmdan en-Nahv ve'n-Nuhdt beyne'l-Ezher ve'l-Cdmi 'a
adh eserle tenkit edilmi§tir.)
73 Ebbah, a.g.e., s. 566-567; $evki Dayf, "Teysiru'n-Nahv", !vfecelletu Mecma 'i'lLugati'l- ~4rabz);ye, Cilt, 27, Kahire, May1s, 1981, s. 110.
74
ibn Mada'nm bu 9abalan ibrahim Mustala, $evki Dayt: Abdulmute'al es-Su'aydi,
Emin el-Hlili gibi dilciler tarafmdan desteklenirken, Abbas el-Akkad, Ali en-Necdi
Nasif Abbas Hasan, Ahmed Mekki el-Ensari, Muhammed Ahmed Arafe gibi dilciler amil nazariyesini savunarak ibn Mada'ya kar§l 91lan1§lardir.es-Sertavi, a.g.e., s.
140-143; 'Abbas Hasan, en-Nahvu'l-Vdfi, IV, 73; 'Abduh er-Racihi, Duras fi'llvfezdhibi'n-Nahviyye, Daru'n-Nahdati'l-'Arabiyye, Beyrut, 1980, s. 220; 'Abdulaziz
'Abduh, a.g.e., (Ahmed e§-$erbasi'nin takdimi), I, 6; 'Abdullatif, a.g.e., s. 194.
75 'Abdulli;ttif, a.g.e., s. 176.
76
'Abdu1latif: a.i.e., s. 191.
77
Abdullatif, a.g.e., s. 193.
78 er-R·' ac1 "hA i, a.g.e., s. 219.
79
Bakirc1-Demirayak, a.g.e., s. 162.
80
MlSlr'da 1945 y1lmda Milli Egitim Bakanhg1 ve Arap Dil Kurumu, ibrahim Mustafa'mn g6rii§lerinden de yararlanarak, ortak komisyonla ok.'Ullarda yeni bir sistemle,
yeni ders kitaplan telif ettirmi§ler, ancak bu yeni kitaplar birka9 sene okutulduktan
sonra tekrar eskiye dontilmii~tlir. Day±: a.g.m., s. 111.