ARAPÇA ALFABETİK SÖZLÜKLERİN TANITIMI
ARAPÇA ALFABETİK SÖZLÜKLERİN TANITIMI
Ali Cüneyt EREN•
ÖZET
Bu çalışmada Arapça alfabetik sözlüklerin tanıtımı ele alınmıştır. Bu bağlamda
Arapça sözlük çalışmaları tür ve şekilleri ayrıntılı olarak ortaya konmuştur.
Sözlük ve bu anlamı taşıyan müradif kelimeler izah edilerek yaygın dillerdeki
karşılıkları verilmiştir. Ayrıca sözlük çalışmalarının tarih boyunca geçirdiği evrelere temas edilmiştir. Çalışmada ayrıca Araplarda sözlüklerin ortaya çıkış nedenleri üzerinde durulmuştur.
Çalışma çerçevesinde belli başlı Arapça alfabetik sözlüklerin tesbit ve mahiyeti
hakkında genel bilgi de verilmeye çalışılmıştır.
Anahtar kelimeler: Sözlük, mu’cem, kâmus, lügat, sözlük bilim, müştak, hecâ
harfleri
ABSTRACT
Introduction to Arabic Alphabetical Dictionaries
This investigation first presents a brief introduction to Arabic alphabetical
dictionaries and then describes some kinds and forms of Arabic dictionary
studies in detail. It second explicates the word “dictionary” and its
synonymouses and gives their equivalents in common languages. It also
mentiones the phases of dictionary studies throughtouht history. It ends with
some findings regarding reasons about how dictionaries in Arabs have occured.
This paper aims to give common information about verse Arabic alphabetical
dictionaries then tries to introduce.
Key Words: dictionary, mu’cem, comprehensive dictionary (kâmus), lexicon,
lexicology,
derivative, letters of hecâ
I. Giriş
Sözlük kelime olarak Arapça mu’cem, kâmus veya lügat kelimeleri ile karşılanan; bir dilde yer alan kelimenin öncelikle birincil daha sonra da gelebilecek diğer anlamlarını, farklı telif
edilme gayelerine matuf olarak deyim veya cümle içinde söyleyiş
ve yazılış şekillerini, kelimenin iştikakını, kökünü, bunların telaf-
• Yrd.Doç.Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve
Belağatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
130
fuz ve başka unsurlarla meydana gelen söz ve anlamlarını bazen
de örneklendirerek veren çalışmalardır. Bu kelimeler içinde
‘mu'cem’ kelimesi ‘karışıklığı gidermek’ anlamında Arapça ‘a-ceme fiilinden gelir1.
A. Abdulkadir Attar mu’cem hakkında ‘Konularına veya hecâ
harflerine göre özel bir terkiple düzenlenmiş büyük mikdarda
dildeki müfredatı, şerhleri ve manalarının tefsiriyle birlikte içerisinde bulunduran kitaptır’, der. Bu itibarla tam bir mu’cem
lügattaki her kelimeyi kullanma yerlerini beyan eden şahidleri ve
telaffuzunu, iştikaklarını ve manalarının şerhlerini içermelidir2.
Kamus kelimesi de Arapça’da ‘deniz, denizin ortası ve deniz suyu’
anlamına gelir3. Mu’cem ile aynı anlamda kullanılır. Hüseyin
Nassar sözlüğün tanımını, ‘bir dildeki kelimelerin hepsini veya
bazılarını genellikle alfabe sırasına göre aynı dile veya başka dil
aracılığı ile tanımlayan kitap olarak,’ yapar 4.
Doğan Aksan sözlük ile sözlükbilim arasında ilişki kurarak
sözlük kavramını biraz daha farklı ele almaktadır. Ona göre sözlük bilim bir dilin ya da karşılaştırmalı olarak çeşitli dillerin söz
varlığını, sözlük biçiminde ortaya koymaya yönelen, bu amaçla
yöntemler koyarak uygulama yollarını gösteren bilim dalıdır.
Böylece sözlük kavramı ona göre dilbiliminin bir alt birimi şeklinde değerlendirilmiştir. Doğan Aksan sözlük bilimcisi Jacop
Grim’den naklen sözlük kelimesinin tanımı hakkında ayrıca ‘bir
dilin sözcüklerinin abecesel dizelgesi’ der5.
Tarihte ilk kez sözlük çalışmasını M.Ö. II. yüzyılda İskenderiye Müzesi kütüphanecisi Bizanslı Aristophanes’in yapmış olduğu
iddia edilir. M.Ö. XI. yüzyılda Bawetshi’nin hazırlamış olduğu
söylenen Çince sözlüğü de ilk yazılı lexicography örneği olarak
zikredilmektedir6. Terim olarak ilk kez ‘Lat. Dictionarium’ şeklinde 1225’te John Garland tarafından kullanıldığı söylenir7.
1 Bkz. İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan el-Ezdî, Kitâbü
Cemherati’l-Lüğa, II/104., Bağdat, 1344 h.
2 Bkz. Attar A. Abdulkadir, Mukaddemetu’s-Sıhâh, Beyrut, 1979, s. 38.
3 Bkz. İbn Fâris, el-İttibâ ve’l-Muzâvece, I/4; el-Ezherî, Tehzîbu’l-Lüga, III/173;
İbn Side, el-Muhassas, II/231.
4 Nassar Hüseyin, el-Mu’cemu’l-Arabî, Neşetuhu ve Tetavvuruhu, Mısır, 1988,
I/9.
5 Aksan Doğan, Her Yönüyle Dil, T.D.K., Ankara, 1995, s. 393.
6 Attar Abdulgafur, Mukaddimetu’s-Sıhah, s.40-41, Kahire, 1956.
7 Aksan Doğan, a.g.e., s. 394.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
131
Arap dünyasında ise lügat çalışmalarının temeli Kur’ân ve
Hadis içerisindeki garip kelimelerini anlamaya yönelik Garîb’ulKur’ân ve Garîbu’l-Hadîs tesmiyeleri ile şöhret kazanmış ‘mevzui
lügat’ da denilen teliflerle başlamıştır. Bu türün en belirgin kaynağı ise bedevi Arapların kullanmış olduğu dil ve özellikle de şiir
dili idi. Bu türe örnek teşkil eden ilk eser İbn Abbas (r.a)’ın
Garîbu’l-Kur’ân’ıdır. Kendisine nisbet edilen bu eser daha sonra
ondan ilim tahsil etmiş olan talebelerin rivayetleri ile yazılmıştır.
Onu tarihi silsile olarak Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’
(ö. 207/822)’nın Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Ebû Ubeyde (210/825)’nin
Mecâzu’l-Kur’ân’ı, Ebû ‘Abdirrahmân ‘Abdullâh b. Yahyâ b. elMubârek el-Yezîdî (ö. 237/851)’in Garîbu’l-Kur’ân ve Tefsîruh adlı
eseri, İbn Kuteybe (ö. 276/889)’nin Te’vîlu Muşkili’l-Kur’ân ve
Garîbu’l-Kur’ân’ı, Ebû ‘Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî (ö.
401/1011)’nin Kitâbu’l-Garîbeyn fi’l-Kur’ân ve’l-Hadîs adlı eseri,
er-Râğıb el-İsfehânî (ö. 502/1108)’in el-Mufredât’ı, Muhammed b.
Ebî Bekr er-Râzî (ö. 666/1267)’nin Tefsîru Garîbi’l-Kurâni’l-Azîm
adlı eseri takip eder. Yine hadislerde geçen garip lafızların anla-
şılmasına yönelik çalışmalar da bu kapsamda değerlendirilebilecek lügat çalışmalarıdır. Örnek olarak Ebû ‘Ubeyd el-Kâsım b.
Sellâm el-Herevî (ö. 224/838)’nin Garîbu’l-Hadîs adlı eseri, İbn
Kuteybe (ö. 276/887)’nin el-Kâsım b. Sellâm’ın eserine almadığı
garip kelimeleri konularına göre tasnif ettiği Garîbu’l-Hadîs adlı
eseri, Ebû Suleymân Hamd b. Muhammed el-Hattâbî (ö.
388/998)’nin Garîbu’l-Hadîs adlı eseri, Ebu’l-Kâsım Cârullâh ezZemahşerî (ö. 538/1143)’nin el-Fâ’ik fî Garîbil-Hadîs adlı eseri,
Mecduddîn Ebu’s-Se‘âdât b. el-Esîr el-Cezerî (ö. 606/1209)’nin
en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs adlı eseri zikredilebilir8. Ebû Mâlik
‘Amr b. Kirkire, Ebû ‘Amr eş-Şeybânî, el-Esma‘î, Ebû Zeyd elEnsârî vb. dilcilerin çalışmaları da bu bağlamda zikredilecek çalışmalardır. Ardından bedevi Arapların dilini keşfetmeye yönelik
Kitâbu’l-Hayl, Kitâbu’l-İbil, Kitabu’l-Haşarât gibi çalışmalar gelir.
Bu arada belirtmemiz gereken bir diğer husus da Arap dünyasında yukarıda bahsi geçen sözlük çalışmaları 7. asırda yapı-
lırken Avrupa’da kayda değer sözlük çalışmaları ancak 17. ve 18.
yüzyıllarda başlamış olduğudur. Örneğin ‘lexicography’ terimi İn-
8 Garibu’l-Hadis ile ilgili çalışmalar hakkında bilgi için bkz. Palabıyık
Abdülkadir, Garibu’l-Hadis Nevinin Doğuşu ve Abdulgâfir b. İsmail’in elMufhim li Şerhi Garîb Sahihi Muslim Adlı Eseri, İzmir, 1997.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
132
giltere’de 1680’de, Fransa’da da 1716 yılından sonra kullanılmaya başlamıştır9. Avrupa dillerinde kapsamlı ve hacimli sözlükler
ancak bu dönemlerde yazılmıştır. Örneğin; Fransa’da Larous, İngiltere’de Oxford sözlükleri 19. yüzyılın eserleridir10. Bütün bu
veriler Arap dünyasının ortaya koyduğu sözlük çalışmalarının
müstakil bir ilim olarak ‘lexicography’ alanında kendi içinde kaide ve kuralları ile en sistemli çalışmalar olduğu anlaşılmaktadır.
Aşağıda daha detaylı ele alacağımız üzere telif edilme gayesi
ve ihtiva ettikleri hususiyetleri açısından sözlükler farklı farklı
olan bu sözlüklerden bizim burada araştırmamıza bahis mevzuu
olan sözlükler salt dilin anlaşılmasını hedefleyen ve kendi içindeki tasniflerine göre genel olarak kelimelerin kök harflerinden birincisinden başlayarak sırayla maddeleme suretiyle alfabetik sı-
ranın esas alındığı sözlükler olup bu manada ilk sözlük çalışması
Kitâbu’l-Ayn adı ile Halil b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhidî
(ö. 170/786) tarafından kaleme alınmıştır.
Bu arada Türkiye’de de ele aldığımız konuyla ilgili bazı çalış-
malar yapılmıştır. Bunların içinde tarihi seyir içinde ilki Cemal
Muhtar’ın ‘İslâm’da Sözlük Çalışmaları II’, Marmara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 3, İstanbul, 1985, s.353-354 çalışması gelmektedir. Aynı konu müstakil olmasa da M Sadi
Çögenli ve Kenan Demirayak tarafından 1995 yılında hazırlanmış
olan Arap Edebiyatında Kaynaklar adlı eserde bir bölüm olarak
incelenmiştir. Ayrıca Suat Çelikkol’un Cumhuriyet Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 1998 yılında Sözlük Çalışmalarında Dilbilimsel Açıdan Yaklaşım ve Dr. Abdulvahid Kerem’in
‘Mucemu’l-Mustalahati’l-Kânuniyye’ Adlı Eseri ve Türkçe’ye Tercümesi adlı Yüksek Lisans Tezinin Alfabetik Sözlükler adlı bölü-
münün 22-35. sayfaları arasında ele alınmıştır. Bunların dışında
de Mehmet Nuri Alpak’ın Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü’nde 2006 yılında Arap Dilinde Sözlük Çalışmaları ve
Nazım Efendi’nin ‘Tercümanu’l-lügat’ Adlı Eserinin İncelenmesi adlı Yüksek Lisans Tezinin bir bölümünde konuya kısa da olsa temas da bulunulmuştur.
9 Muhammed Reşad Hamzâvî, Îmâlu Mecme’u’l-Luga al-‘Arabiyya, s. 491, Kahire, 1968; Yavuz Galip, Sözlükbilim ve Arapça Sözlük Çalışmalarına Tarihsel
Bir Yaklaşım’dan naklen.
10 İbrahim Medkur, el-Mu’cemu’l-Arabî fi’l-Karni’l-İşrîn, Mecmau’l-Luğatu’lArabiyye, sayı 16, s. 7, Kahire, 1963; Yavuz Galip, Sözlükbilim ve Arapça
Sözlük Çalışmalarına Tarihsel Bir Yaklaşım’dan naklen.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
133
II. Arapça Alfabetik Sözlük Türleri
Özellikle batı kaynaklı sözlüklerde yaygın olan metot mastarın madde başı olarak ele alınması şekliyledir. Arapça sözlüklerde ise bu durum daha farklı olarak genellikle fiilin üçüncü tekileril şahsına göre çekimi esas alınarak veya harflerin fonetik yapı-
ları gözetilerek kelimenin iştikaklarından arınmış aslî harflerini
esas alarak tertip edilmiştir. Bununla birlikte Arapça sözlükler
tarihi seyri içinde genel olarak:
a- Harflerin mahreçleri esas alınan sözlükler
b- Kelimelerin son harfleri esas alınan sözlükler
c- Kelimenin ilk harfi esas alınan sözlükler
d- Kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlükler olmak
üzere dört ayrı kategori altında toplanırlar.
a- Harflerin mahreçleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları
şunlardır:
Kitâbu’l-‘Ayn, el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye, Tehzîbu’lLüga el-Muhît fi’l-Luğa, el-Muhkem ve'l-Muhîtu'l-‘A'zam
b- Kelimelerin son harfleri esas alınan sözlüklerin
başlıcaları şunlardır:
Dîvânu’l-Edeb fî Beyâni Luğati’l-‘Arab, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-
‘Arabiyye, Lisânu’l-‘Arab, el-Kâmûsu’l-Muhît, Tâcu’l-‘Arûs
c- Kelimenin ilk harfi esas alınan sözlüklerin başlıcaları
şunlardır:
Bu metot günümüzde en yaygın olan metotdur.
Kitâbu’l-Cîm, el-Cemhere, Mu‘cemu Makâyîsi’l-Luğa, el-Mucmel
fi’l-Luğa, Esâsu’l-Belâğa, Muhtâru’s-Sıhâh, el-Mu‘cemu’l-Vasît
d- Kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlüklerin
başlıcaları şunlardır:
el-Merca’, er-Râid, el-Muncidu’l-Ebcedî, Larous
Şimdi öncelikle yukarıda adı geçen bu sözlükler tanıtılacak,
son bölümde de bu sözlüklerden kelime arama metodunu görelim.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
134
a- Harflerin Mahreçleri Esas Alınan Sözlükler
Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına göre dizilen harflerden başlayarak,
ardından dil, dış ve dudaktan çıkan harfler ve ardından da illetli
harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre tanzim edilmiştir.
Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı da kendi
içinde alfabetik olarak düzenlemiştir.
Kitâbu’l-‘Ayn ( ) آتاب العين
Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.
Amr b. Temîm el-Ferâhidî’dir11. Sibeveyh’in hocasıdır. Sözlüğü
Halil b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı da iddia edilmektedir12. Halil b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap vezinleri üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir alimdir. Kitâbu'n-Nağam, Kitâbu'ş-Şevâhid, Kitâbun-Nukat ve'ş-Şekl ve
Kitâbu'l-'Ayn'a zeyl olmak üzere Kitâbu Fâiti'l-'Ayn, Kitâbu'l-İkâ'
adlarında son derece faydalı ve son devir âlimlerine kaynak olan
çok sayıda eseri vardır.13
Bu sözlük harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir.
Halil b. Ahmed’den önce harflerin mahreçleri esas alınarak tertip
edilen bu metot üzere yazılmış bir sözlük çalışması olmamıştır14.
Sözlükte kelimeler önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına
göre dizilen harfler, ardından dil, diş ve dudaktan çıkan harfler
ve ardından da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre
tanzim edilmiştir.
Sözlük Ayn ( )عharfi ile başladığı için ‘Kitâbu’l-Ayn’ adı ile
şöhret bulmuştur. Eserde harflerin sayısı kadar bölümler bulunmaktadır. Dolayısıyla her birisi, ‘Kitâbu'l-'ayn’, ‘Kitâbu’l-hâ’,
‘Kitâbu'l-he’ vb. gibi harflerin adlarını koymuştur.
Lügatteki harflerin sıralaması şöyledir:
11 Bkz., İbnu'n-Nedîm, el-Fihrist, tah. İbrahim Ramazan, Beyrut, 1994, s. 48-
49.
12 İbnu'n-Nedîm, a.g.e., s. 42; el-Mufassal, s. 191; bkz. Demirayak Kenan,
Çögenli Sadi, Arap Edebiyatında Kaynaklar, s. 123, Erzurum, 1995.
13 Hakkında fazla bilgi için bkz. İbnu'n-Nedîm, a.g.e., göst. yer; el-Kıftî,
İnbâhu'r-Ruvât, I/341, İbn Hallikân, Vefeyatu'l-A'yân, II/244, Kehhâle,
Mu'cemu'l-Müellifîn, IV/112; İA, Moh. Ben Cheneb, V/158.
14 Bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, Mu’cemu’l-Meâcim, s. 192, Lübnan, 1993.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
135
)ع، ح، هـ ، خ، غ/ ق، ك/ ج، ش، ض/ ص، س، ز/ ط، د، ت/ ظ، ث، ذ/ ر، ل، ن/ ف، ب، م/
و، أ، ي/ همزة(
Dikkat edilecek olursa Halil b. Ahmed kelimelerin sırlanmasında kelimenin zâid veya başka bir harften maklub harflerini
dikkate almamış, aslî harflerine itibar etmiştir.
Ayrıca illetli ve mehmuz harfleri lefif babında sahîh sülâsi
bablardan sonra koymuştur15.
Bu sözlüğün en önemli özelliklerinden birisi kalb sistemini
uygulayarak anlamı verilen kelimenin harflerinin yer değiştirilmesi ile meydana gelen yeni kelimeleri de ele almasıdır. Buna gö-
re mesela (َ عَبَـدabd) kelimesi (عayn) bölümünde ele alınmış, (َعَبَـد
abd) kelimesinin maklubu olan ( ) دبع ، دعب، بعد، عدبkelimeleri de
burada zikredilmiş, ancak ( دdal) ve (بba) bölümüne gelince tekrar ele alınmamıştır16.
Bu eserin dikkat çekici bir diğer özelliği kelimelerin anlamlarını şevahidle istidlal etmesidir. Ayrıca fasih Arapça'ya uymayan
kelime ve deyimlerin de ayıklandığı gözlemlenmektedir. Bu suretle Arapça'nın fesahat ve belâğatının aslî güzelliği korunmuş ve
Arap dilinin diğer milletler arasında yayılması hedeflenmiştir17.
Eser kendinden sonra bu sahada yazılmış diğer çalışmalara örnek teşkil etmesinden büyük öneme haizdir. Ebû Bekr ez-Zebîdî
(ö. 375-989) bu eserde bulunan ve kullanılmayan kelimelerin
tamamını, kullanılan şevahidinin de büyük bir kısmını çıkartarak eseri özetlemiş, bu suretle daha kullanılır hale gelmiştir18.
el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye ( ) البارع في غريب اللغة العربية
Bu eser aslen Diyarbakırlı ve dedesi Selmân da Emevî Halifesi Abdulmelik b. Mervân'ın dostu olan lügat âlimlerinden Ebû Alî
İsmail b. el-Kasım el-Kâlî (ö. 356/966)’nin lügatıdır. Ebû Alî elKâlî, İbn Dureyd, İbnu'l-Enbârî ve Niftaveyhi gibi meşhur üstat-
15 Geniş bilgi için bkz. s. 27. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, el-Meâcimu’lArabiyye, II. bsk. Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1984.
16 Civelek Yakup, Arap Dil Bilime Giriş, Van 2003, s. 314.
17 Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Fehmi Efendi, İslam Medeniyeti Tarihi,
(Medresetu’l-Arab), Yayına hazırlayanlar: Elmalı Hüseyin, Eren Cüneyt, İstanbul, 2005, s. 94.
18 Konu ile ilgili bkz. Sümertaş Burhan, ‘el-Halil b. Ahmed’in Hayatı Eserleri ve
Kitabu’l-Ayn Adlı Eserinin Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin Elmalı, İzmir, 1994.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
136
lardan dersler almış, kendisinden de Ebû Bekr ez-Zebîdî elEndülüsî öğrenim görmüştür. Nasır Abdurrahman zamanında
Endülüs'e göçerek orada yerleşmiş ve h. 356 yılında Kurtuba'da
vefat etmiştir.
Ebû Alî İsmail b. el-Kasım el-Kâlî’nin alfabetik olarak telif ettiği bu lügati altı-yedi bin sayfadan ibarettir. Telifi tamamladıktan sonra temize çekmeden vefat etmiş, daha sonra dostları tarafından içinden sadece Kitâbu’l-âyn, Kitâbu’l-bâ ve Kitâbu’l-hemze
temize çekilmiştir. Kelime tertibi aynen ‘Kitâbu’l-Ayn’ de olduğu
gibi harflerin mahreçleri esas alınarak hazırlanmış, ancak mahreç sırasındaki harflerin dizilişleri aşağıda görüleceği üzere daha
farklı olmuştur:
) ع هـ ح خ غ / ض ج ش/ ل ر ن / ط د ت / ص ز س / ظ ذ ث / ف ب م / و أ ي(
Ardından el-muzaaf es-sünâi, es-sülâsi es-sahîh, es-sülâsi
es-mu’tel, el-havâşi, er-rübâi, ve el-humâsi şeklinde bablara
ayırmıştır. el-Havâşi babında hikayeler, sesler ve mankûs kelimeleri toplamıştır19. el-Kâlî bu eserinde aynen Halil b. Ahmed’in
Kitâbu’l-Ayn’de uygulamış olduğu kalb sistemini bazı farklılıklarıyla birlikte uygulamıştır. Bu lügatte Kitâbu’l-â(A)yn’dan farklı
olarak kelimelerin okunuşları tashif ve lahn’den korumak için
yazı veya vezinle kaydedilmiştir. Kısmen de kelimeleri işlerken
kimden aldığını da zikretmektedir.
Müellifin bunun dışında ayrıca ‘Kitâbu'l-Emâlî’ adlı edebiyat
ansiklopedisi hüviyetinde başka bir eseri daha vardır20.
el-Kâlî’nin talebesi Muhammed el-Fihrî bu esere bazı ilaveler
ekleyerek Cevâmi‘u Kitâbi’l-Bâri‘ adlı bir eser kaleme almıştır.
Bu eserin biri ‘İngiltere Müzesi’nde OR 9811 numarada, diğeri de ‘Paris Halk Kütüphanesi’nde 435 numarada olmak üzere iki
nüshası bulunmaktadır21.
Tehzîbu’l-Lüğa ( ) تـهذيب اللغة
Kelimeleri harflerinin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiş
bir diğer eser de Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî (ö.
370/ 980)22’nin Tehzîbu’l-Luğa adlı eseridir. Kendisi
19 Geniş bilgi için bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, a.g.e, s. 198.
20 Fazla bilgi için bkz., Elmalı Hüseyin, el-Emâlî, T.D.VİA, XI, 72.
21 Muhtar Cemal, İslamda Sözlük Çalışmaları II., Marmara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, sy. 4, s. 339, İstanbul, 1986.
22 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, VIII, 230-231.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
137
Niftaveyhi'den ders almış, ondan rivayet etmiş ayrıca ez-Zeccâc,
İbnu's-Serrâc ve İbnu'l-Enbârî ile çeşitli ilmi mütalaalarda bulunmuştur. Mukaddimesinde bu eseri yetmiş yaşını aştığında
tamamladığı anlaşılmaktadır.
Müellif Lügat konusunda en önemli kaynaklardan kabul edilen bu sözlüğün yazılma gayesini izah ederken konuyla ilgili olarak şöyle der: ‘Kur’an-ı Kerîm indi. Onun muhatapları üstün bir
beyana ve derin bir anlayışa sahip Arap kavmi idi. Yüce Allah
onu, onların dillerinde ve yetiştikleri ve konuşmaya alışık oldukları kelam şeklinde indirdi. Onlar da hitap şekillerini bildikleri ve
düzene koyma tekniklerini anladıkları bu kitap üzerinde çalışmalar yaptılar.’ der23.
Bu eserde kelimelerin diziliş şekli Kitâbu’l-Ayn’de olduğu gibidir. Müellif kelimelerin anlamlarınında şevahidle istidlal etmiş-
tir. Kendisinden önceki lügatçilerden farklı olarak Irak havalisini
ve çölleri gezip dolaşarak köklü araştırmalar yapmak suretiyle
onların işlemediği bazı kelimelerle, yer, memleket ve su kaynaklarının isimlerini de ele almıştır. Bu itibarla Kitâbu’l-‘Ayn’ın biraz
daha genişletilmiş şekli denebilir.
Müellif eserini Kitâbu’s-Sünâi el-Muzaaf, Kitâbu’s-Sülâsi esSahih, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mehmûz, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mu’tel,
Kitâbu’r-Rübâi ve Kitâbu’l-Hümâsi adları ile bölüm başlıklarına
ayırmıştır.
Tehzîbu'l-Luğa, kendinden sonra telif edilmiş Lisânu’l-‘Arab ve
Tâcu’l-‘Arûs gibi eserlerin birinci kaynağı kabul edilmiştir. Hatta
Tehzîbu'l-Luğa’da yer alan kelimelerin hemen hemen tamamı
Lisânu’l-‘Arab’ta yer almaktadır denebilir. İbn Manzûr bu hususta ‘Lügatlar içerisinde el-Ezheri’nin Tehzîbu'l-Luğa’sından daha
güzelini görmedim’ der24.
Abdusselâm Hârun ve arkadaşları tarafından tahkik edilerek
15 cilt halinde 1964–1967 yıllarında Kahire'de basılmıştır25.
23 Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Tehzîbü’l-Lüğa, Mısır, 1964, I/3.
24 Ezherî Ebû Mansur, et-Tehzîb, el-Müessesetu’l-Mısriyyetu’l-Âmme, Mısır,
tsz., I/22.
25 Konu ile ilgili bkz. Akçakaya M. Ali, ‘el-Ezherî’nin Tehzîbu’l-Lüga Adlı Eserinin
Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin Elmalı, İzmir, 1987.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
138
el-Muhît fi’l-Luğa ( )المحيط في اللغة
Bu eser Ebu’l-Kâsım es-Sâhib İsmâ’îl b. ‘Abbâd b. Veziran b.
el-‘Abbâs (ö. 385/995) tarafından telif edilmiştir. Kendisi
Müeyyiduddevle Ebû Mansûr el-Buveyhî'nin veziri iken yedi cilt
halinde bu eseri telif etmiştir.
Bu eser de harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiş-
tir. Yaklaşık 810 bin kelime vardır. Müştak kelimelerin sayısı 40
bin kadardır. Eserde şevahidin çok az kullanılması dikkat çekmektedir. Bu yönüyle fazla rağbet görmemiştir.
Eserin h. 760 sene tarihli eksiksiz yazma nüshası İngiltere
Müzesi Kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu nüshadan başka h.
1117 sene tarihli yazması Kerbelâ’da ‘Şemsî el-Kazvinî Kütüphanesi’nde bulunmaktadır26.
el-Muhkem ve'l-Muhîtiu'l- A'zam ( ) المحكم والمحيط الأعظم
Bu eserin sahibi Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail b. Sîde (ö.
458/1066) 27’dir. İbn Side künyesiyle şöhret kazanmıştır. Bu eser
de harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir. Ancak elHalîl ve el-Ezherî’nin eserleri mahreç sırasına göre son üç harfi
( )و، ا، يolarak tertip edilmişken bu eserde aynı harfler ( )ا، ي، وşeklinde düzenlenmiştir. Kelimelerin tasrif ve iştikak durumları incelenmiştir. Müellif ele aldığı kelimelerin izahında yer yer tefsir ve
hadis şerhlerinden yararlanmıştır. 26 cilt gibi oldukça hacimli bir
sözlüktür.
İbn Side’nin bu eserinin yanında Mısır’da Bulak matbaasında
17 cilt olarak basılmış el-Muhassas adlı başka bir sözlük çalış-
ması daha vardır.
b- Kelimelerin Son Harfleri Esas Alınan Sözlükler:
Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler son harfleri esas
alınarak kendi içinde alfabetik düzene göre tertip edilmiştir.
Şimdi bu sözlük türlerini inceleyim:
Dîvânu’l-Edeb fî Beyâni Luğati’l-‘Arabديوان الأدب في بيان لغةالعرب
Bu sözlük Ebû İbrâhîm İshâk b. İbrâhîm el-Fârâbi (ö.
350/961) tarafından kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiştir. Sözlük Kitâbu’s-sâlim, Kitâbu”l-muzâ‘af, Kitâbu’l-
26 Geniş bilgi için bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, a.g.e, s. 200.
27 İbn Sîde hakkında bkz., Moh. Ben Cheneb, İbn Sîde, İA,V, 807.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
139
misâl, Kitâbu zevâti’s-selâse, Kitâbu zevâti’l-erba‘a ve Kitâbu’lhemze olmak üzere altı bölümden oluşmaktadır.
Her bölümde önce isimleri sonra da fiilleri ele almıştır. Kelimelerin işlenişinde vezinlerden hareket edilmiştir. Bu tertipte
hemze ve illet harfleri yer almamış, bunlar için ayrı bâblar açılmıştır. Buna göre mesela ( )دbölümünde bu harfle biten kelimeler
( )بbölümünde de yine bu harfle biten kelimeler yer almış ama
bölüm içindeki sıralama kelimenin ilk harfine göre alfabetik olarak yapılmıştır.
Fârâbî bu eseriyle Cevherî’ye öncülük etmiştir.
Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye ( ) تاج اللغة وصحاح العربية
Bu eserin sahibi İsmail b. Ahmed el-Cevherî (ö.
393/1001)’dir28. Türk asıllıdır29. Esere kısaca es-Sihâh’da denilmektedir. Bu isimle adlandırılmasının bir sebebi de seçilmiş olan
kelimelerin sahih ve güvenilir olmasıdır. Müellif, eserin mukaddimesinde bu mevzu ile alakalı olarak ‘sahih olan Arap lügatını
toplamış olduğunu’ vurgular30.
el-Cevherî Farab'da dünyaya gelmiş, İran'a, Ceziretu’l-Arab,
Suriye ve Mısır'a seyahat ettikten sonra Horasan'a dönmüş ve
son olarak Nisabur'da ikamet etmiştir.
Bu sözlük İslam dünyasındaki en önemli sözlüklerden biri
kabul edilir.
Eser kelimelerin son harfleri esas alınarak alfabetik düzende
tertip edilen bir sözlüktür. Müellif kelimenin son harfleri müşterek olan kelimeleri toplayarak alfabetik sıralamaya tabi tutmuş,
daha sonra bu kelimelerin birinci harflerini alfabetik sıraya göre
tertip etmiştir. Bu şekliyle son harfe ‘bâb’, bu bablar içinde yer
alan kelimelerin başladığı birinci harfe ise ‘fasl’ demiştir. Bu tertibe göre örneğin (َ )ذَهَبkelimesini araştıracak olan okuyucu bu
kelimeyi önce ‘bâ’ babından arayacak, ardından alfabetik sıralamaya göre ‘zâ’ faslından bulacaktır.
el-Cevherî hecâ harflerinden her birisi için özel bir bâb ayırmıştır. ()وharfi ile ( )يharflerini ise bir babta toplamıştır.( )هـharfini ( )وharfinden önceye almıştır. Kitabını ‘elif-i leyyine’ yani ()و
28 el-Hamevî Yakût, Mu’cemu’l-Buldân, Leipzig, 1868, III/733.
29 ez-Zehebî Şemsuddin, el-İber fî Haberi Men Gaber, Kuveyt, 1961.
30 el-Cevherî İsmail b. Hammad, es-Sıhah, Beyrut, 1972, II. Bsk. I/33.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
140
veya (’)وden munkalib olmayan ‘elif’le bitirmiştir. Fasıllarda dü-
zenli olmasa da sık sık ikili üçlü veya dörtlü kelimeleri zikretmektedir. Rubâi ve humâsilerin ikinci, üçüncü ve dördüncü harflerini dikkate almıştır. Sözlüğünün bir diğer önem arz eden farklılığı da kelimelerin harekelerini ( )بالكسر/ بالضم / بالتشديد/ بالتحريكgibi
ifadeleriyle vermiş olmasıdır.
Sözlüğü bir diğer özelliği de sarf ve nahiv meselelerine temas
ediyor olmasıdır.
el-Cevherî’nin kendi ifadesiyle ‘daha önce görülmemiş’ bu sisteme başvurmasının sebebi hakkında bazı tahliller yapılmıştır.
Bazıları bunun sebebinin şair ve yazarlara kolaylık sağlayacağı
görüşündedir. Zira yazarlar seci’e, şairler de kafiyelere önem verirler. Dolayısıyla kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip edilen böylesi bir sözlük onlar için oldukça önem arz edecektir. Kanaatimize göre el-Cevherî’nin tercih etmiş olduğu bu üslub,
lügattan daha kolay istifade edilebilmesi için konulmuştur. Zira
Arapça’da sözcüklerin vezinleri ( )فعلyapısı ile karşılanır. Kelimede
değişikliğe uğramayan tek harf sondaki lâm’dır.
Bu eserin çeşitli baskıları yapılmıştır. Tahkikli ilk baskısı
Ahmed Abdulğâfûr Attâr tarafından 1956 senesinde Kahire'de
yapılmış, daha sonra değişik tarihlerde Beyrut'ta yayınlanmıştır.
Eserin 1979 senesinde Beyrut’da yapılan 2. baskısında ‘es-Sıhah:
Tâcu’l-Lüga ve Sıhahu’l-Arabiyye’ şeklinde geçmektedir.
Bu eser Mehmet Vânî (ö. 1000/1591) tarafından ‘Vankuli
Lügatı’ ismiyle Türkçe’ye de çevrilmiştir. Eser İbrahim Müteferrika tarafından 1141 senesinde basılmıştır.
Lisânu’l-‘Arab ( ) لسان العرب
Bu eserin sahibi Ebu’l-Fadl Cemalu’d-din Muhammed b. el-
'İzz b. el-Mukerrem el-Ensârî İbn Manzûr (ö. 711/1311)31’dur.
Arap dilinin en sağlam sözlük kaynağı olarak kabul edilir. Kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip edilen el-Cevherî’nin esSıhâh adlı eseri ile aynı kategoride değerlendirilir 32.
Yukarıda da zikrettiğimiz üzere müellif bu eserini telif ederken başta Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî (ö. 370/
980)’nin Tehzîbu’l-Luğa adlı eseri olmak üzere el-Cevherî’nin es-
31 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, XII, 46-47.
32 Ibn Manzur, Ebi’l-Fadl Cemali’d-Din Muhammed el-İzz b. Mukerrem İbn
Manzur, Lisânu’l-‘Arab, 1/15, Beyrut/ 1994 (1414).
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
141
Sıhâh’ından, İbn Side’nin el-Muhkem, İbnu’l-Esîr’in en-Nihâye ve
İbn Dureyd’in el-Cemhere adlı eserlerinden istifade etmiştir.
Müellif eserde yaklaşık seksen bin kök harfli kelimeyi incelemiştir. Müştak kelimelerin sayısı 158 bin olup madde başlığı 10
bin kadardır.
Bu kelimelerin açıklanmasını da başta ayet ve hadis olmak
üzere Arap şiiri, emsâl ve hikmetli sözlerden yararlanmıştır. Eser
lügat olmasının yanında dil, tefsir, hadis ve edebiyat gibi konulara da yer veren bir ansiklopedi mahiyetindedir. Farklı baskıları
göz önüne alındığında 15-20 ciltler arasında değişen çok kapsamlı ansiklopedik bir dil kaynağı olduğu görülecektir.
el-Kâmûsu’l-Muhît ( ) القاموس المحيط
Bu eser büyük dilci Muhammed b. Ya‘kûb el-Fîrûzâbâdi33 (ö.
816/1413) tarafından telif edilmiştir. Bu eserin ilk telif edildiğinde 60 ciltten oluştuğu rivayet edilir. Bu gün elimizde mevcut olan
‘Kamus’ o kapsamlı kamusun ancak otuzda biridir34.
Yaklaşık 733 bin kelime vardır. Müştak kelimelerin sayısı 70
bin olup madde başlığı 11 bin kadardır.
Metot olarak kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip edilen el-Cevherî’nin es-Sıhâh ve İbn Manzûr’un Lisânu’l-‘Arab adlı
eserleri ile aynı kategoride değerlendirilir. Fîrûzâbâdi’nin bu eserinde Lisânu’l-‘Arab’tan istifade ettiği gözlemlenmektedir. Diğerinden farklı olan yönü şahıs ve yer isimlerinin de zikredilmiş
olmasıdır. Kitabını hecâ harfleri sayısınca 27 bâba ayırmıştır.
Bunlara ilave olarak tek bir babta ‘vav ve yâ’ harflerini incelemiş-
tir. Sonra her bâbı 28 fasla bölmüştür. Eserde dikkat çeken bir
diğer özellik ise ele alınan kelimelerin ‘aynu’l-harfleri’ zamme ve
kesre durumunda harekelenmiş olmasıdır.
Bu eser önce Merkez zâde Ahmed Efendi (ö. 963/1556) tarafından ‘Bâbus’ adı ile daha sonra da Mütercim Âsım Efendi (ö.
1235/1820) tarafından el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercemeti’lKâmûsi’l-Muhit adı ile Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Bu tercüme
33 el-Fîrûzâbâdî hakkında fazla bilgi için bkz., C. Brockelmann, Fîrûzâbâdî, İA,
IV, 653; Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, XII, 118-119.
34 Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Fehmi Efendi, Medresetu’l-Arab, İslam
Medeniyeti Tarihi, yayına hazırlayanlar: Elmalı Hüseyin, Eren Cüneyt, İstanbul, 2005, s. 105.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
142
Arapça-Türkçe en kapsamlı sözlüktür35. Bu tercümenin hem İstanbul hem de Mısır Bulak baskıları mevcuttur.
) تاج العروس ( Tâcu’l-‘Arûs
Bu sözlük Muhammed b. Muhammed el-Huseyn ez-Zebîdî (ö.
1205/1790) tarafından telif edilmiştir. Lisânu’l-‘Arab ve elKâmûsu’l-Muhît gibi kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiştir. Müellif el-Ezherî’nin Tehzîbu'l-Luğa ve elFîrûzâbâdi’nin el-Kâmûsu’l-Muhît adlı eserlerinden oldukça istifade etmiştir. Özellikle el-Kâmûsu’l-Muhît’in genişletilmiş hali oldu-
ğu söylenir. ez-Zebîdî bu ilaveleri ‘el-mustedrek’ ve ‘min mâ
yustedrek aleyh’ kayıtlarıyla yapmaktadır.
c- Kelimenin İlk Harfi Esas Alınan Sözlükler:
Kelimenin ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmış olan sözlükler geleneksel kök tertibine göre madde başlıkları elif harfinden
başlayarak yâ harfine kadar ilk aslî harflerine göre sıralanmıştır.
Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı da kendi içinde
alfabetik olarak düzenlemiştir.
Kökten türeyen fiiller genel olarak sülasi mücerretten başlayarak birleşik kullanımlarını takip eder şekilde sıralanır.
) آتاب الجـيم ( Kitâbu’l-Cîm
Bu sözlük Ebû ‘Amr İshâk b. Mirâr eş-Şeybânî (ö. 213/828)
tarafından telif edilmiştir. Kendisi İmam Ahmed b. Hanbel, Ebû
‘Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm ve Ya’kub b. es-Sikkît'in üstadıdır36.
Eser Kitâbu'l-Hurûf ve Kitâbu’l-Lüga isimleriyle de anılır.
Kelimenin ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmış olan ilk sözlüktür. Madde başlıkları elif harfinden başlayarak yâ harfine kadar ilk aslî harflerine göre yirmi sekiz bab olarak düzenlenmiştir.
Ancak kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı alfabetik
değildir. Dolayısıyla araştırımacılar için kullanımı zor bir sözlüktür.
35 Eski alimlerimiz, İslâmi ilimlerle uğraşan hiçbir bilginin kâmustan müstağni
olamayacağını göstermek için: ‘Rençbere çamus (manda), mollaya kamus gerekir’ demişlerdir. Asım Efendi, Ebu’l-Kemal, Kâmûs Tercümesi-elOkyanûsu’l-Basît fi Tercemeti Kâmusi’l-Muhît, I-IV, İstanbul 1304–1305.
35 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, II, 238-239.
36 ''Makâme-i Teyyibiye'' Makâmâtu'l-Harîrî'nin 32 makâmesidir. Bkz., a.g.e.,
Nşr. Muhammed Abdulkâdir, Bulak, 1317, I, 372-404.
36 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, XII, 186-187.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
143
) الـجمهرة في اللغة ( el-Cemhere
Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan b. Dureyd (ö. 321/931) tarafından telif edilmiş olan bu sözlüğe el-Cemhere fi’l-Lüğa veya
Cemheretu’l-Lüğa da denilmektedir. Sözlükteki kelimelerin tertibi
alfabetik sıralama esasına göredir. Ayrıca kalb sistemi ile anlamı
verilen kelimenin harflerinin yer değiştirilmesi ile meydana gelen
yeni kelimeleri de ele almaktadır. Bu esasa göre kelimeler, önce
sunâî, sülâsî, rubâî, humâsî, lefif, nevâdir vb. bâblara ayrılmış,
daha sonra bu bâblardaki kelimeler hemze'den yâ harfine kadar
alfabetik sıraya göre dizilmiştir37. Aslî harflerine göre sıralanmış
olan kelimelerle bunlardaki harflerin yerlerinin değişmesiyle
meydana gelen kelimelerin mânâları, aynı yerde bulunmaktadır.
Mesela (َ )ذَهَبmaddesinde önce bu kök, sonra da kalb sistemine göre elde edilen maklublarından (َ )بَذَهve (َ )ذَبَهmaddeleri incelenmiş, ardından (َ )ذَهَبve ( )َبَذَهmaddelerinin alfabetik sıraları geldiğinde de sadece daha önce geçtikleri yerlere işaret etmekle yetinilmiştir. Eser 13 bölümden oluşmaktadır. Son bölümde Arap
dili meselelerine temas edilmiştir.
Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luğa ( ) معجم مقاييس اللغة
Bu sözlük Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fârîs (ö. 395/1004) tarafından telif edilmiştir. Kendisinin bu sahada Kitâbu'l-Mucmel veya
el-Mucmel fi’l-Luğa adlı bir başka eseri daha vardır. Makâmât sahibi el-Harîrî, Makâme-i Tayyibiye’de kendisine övgülerde bulunur38.
Ahmed b. Fâris eserine temel teşkil eden kaynakları arasında
el-Halil’in el-Ayn’ını, Ebû ‘Ubeyd’in (ö. 224/834) Garîbü’lHadîs’iyle Mikyâsü’l-Garîb’ini, İbnü’s-Sikkît’in (ö. 244/858) elMantık’ını ve İbn Düreyd (ö. 321/933) ’in el-Cemhere’sini zikreder.
Mu‘cemu Makâyîsi’l-Luğa sözlükler içerisinde iştikak metodunun en güzel uygulandığı bir sözlüktür. Bu eser de kelimenin
ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Madde başlıkları elif
harfinden başlayarak yâ harfine kadar ilk aslî harflerine göre bö-
lümlere ayrılmıştır. Her bölüm kendi içinde muzâ‘af, sülâsî asıllı
37 Bkz. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, a.g.e, s. 59.
38 ''Makâme-i Teyyibiye'' Makâmâtu'l-Harîrî'nin 32 makâmesidir. Bkz., a.g.e.,
Nşr. Muhammed Abdulkâdir, Bulak, 1317, I, 372-404.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
144
ve asli harfleri üçten fazla olan kelimeler olmak üzere üçe ayrılmıştır. Ele alınan kelimenin birinci harfleri ve bu harfi takip eden
harfleri alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. Mesela ( )جbölümünde
( )جve ( )حile başlayan kelime alfabetik olarak bu sıranın bitişine
kadar sürer. Bu bölüm sona erdikten sonra ( )جve ( )ج( ),أve ()ج( ),ب
ve ( )تile başlayan kelimelere geçilir.
el-Mucmel fi’l-Luğa ( ) المجـمل في اللغة
Bu sözlük yukarıda da belirttiğimiz üzere Ebu’l-Huseyn
Ahmed b. Fârîs (ö. 395/1004) tarafından telif edilmiştir.
Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Madde
başlıkları elif harfinden başlayarak yâ harfine kadar ilk aslî harflerine göre bölümlere ayrılmıştır. İlk iki bölümde tertip esnasında
kelimelerin sadece ilk harflerini ve bu harfi takip eden harfleri
alfabetik sıraya göre esas almıştır.
Sözlük Züheyr Abdu’l-Muhsin Sultan tarafından tahkik edilmiş 1986 senesinde Beyrut’ta dört cilt olarak basılmıştır.
Esâsu’l-Belâğa ( ) أساس البلاغة
Bu eserin sahibi de Mahmûd b. ‘Umer ez-Zemahşerî (ö. 583
538/1143)’dir 39. Kelimenin ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Ancak ez-Zemahşerî, eş-Şeybâni’nin aksine bu sözlükte
kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışını da alfabetik
olarak düzenlemiştir. Bu sözlüğün özelliği kelimeleri hem lügat
hem de mecâzi anlamıyla birlikte vermesidir. Mecazî mânâlarda
kullanılan ne kadar kelime varsa hemen hemen hepsini derlemiştir. Eserde ayet, hadis, mesel, şiir, deyim ve meşhur sözlerle
şevahid getirilmiştir.
Bu eser ilk kez h. 1327 senesinde Mısır’da basılmıştır.
Muhtâru’s-Sıhâh ( ) مخـتار الصحاح
Bu sözlüğün sahibi Muhammed b. Ebî Bekr b. ‘Abdilkâdir erRâzî (ö. 666/1267'den sonra)'dir. Eser el-Cevherî’nin es-Sıhâh’da
yer alan kelimelerden seçilerek bir çeşit es-Sıhâh’ın özet yapılmış
halidir denebilir. Kelimelerin izahı yapılırken sıkça ayet ve hadis-i
şeriflerden istişhadlar yapılmıştır.
39 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, XII, 186-187.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
145
el-Mu‘cemu’l-Vasît ( ) المعجم الوسيط
‘Mısır Milli Eğitim Bakanlığı’nın rehberliğinde Arap Dil Kurumu üyelerinden İbrâhîm Mustafâ, Ahmed Hasan ez-Zeyyât,
Hâmid ‘Abdulkâdir ve Muhammed ‘Ali en-Neccâr tarafından hazırlanmış değerli bir sözlüktür.
Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı da alfabetik olarak
düzenlemiştir. Klasik sözlüklerde olmayan bir özelliği de ilmî ve
teknik terimleri, muarrab sözcükleri ihtiva etmiş olması, ayrıca
600 adet resimle zenginleştirmesidir.
Sözlükte 30.000 madde başlığı, 450 bin kelime vardır.
Yukarıda zikredilen bu sözlüklerin dışında son dönemde ilk
harf sistemine göre telif edilmiş sözlükler şunlardır:
el-Misbâhu’l-Münîr fi Ğaribi'ş-Şerhi’l-Kebîr ( المصباح المنير في
) غريب الشرح الكبير
Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî (ö. 770/1368) tarafından
telif edilmiştir. Kısaca el-Misbâhu’l-Münîr adıyla şöhret kazanmış-
tır. Zamehşeri’nin Esâsu’l-Belâga adlı eserinden oldukça etkilendiği, görüş ve kaynaklarından sıkça istifade ettiği görülmektedir.
Kaynakları arasında muasırı olduğu İbn Manzûr’un Lisânu’lArab’ın yer almaması dikkat çekicidir40.
Sözlük alfabetik sıraya göre kelimenin ilk harfi esas alınarak
ele alınmış sözlüklerdendir. Müellif hecâ harflerinden her birisi
için özel bir bâb ayırmıştır. ( )ي( ),وve ( )لاharflerini ise son babta
toplamıştır. Kelimelerin izahında hadis-i şeriflerden istifade edilmiştir. Lügat anlamlarının yanı sıra fıkhî anlamları da verilmiştir.
Fiillerin bablarına işaret edilmiş, yer yer gramatik bilgilere de işaret edilmiştir. Sözlüğün sonunda sarf ve nahiv mevzuları da eklenmiştir41.
Muhîtu’l-Muhît ( ) محيط المـحيط
Lübnanlı Butrûs el-Bustânî (ö. 1883) tarafından telif edilmiş-
tir. Modern denebilecek sözlüklerin ilki olma özelliğini taşır.
40 Bkz. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, a.g.e, s. 163.
41 Bkz. el-Feyyûmî Ahmed b. Muhammed, el-Misbâhu’l-Münîr fi Ğaribi'ş-Şerhi’lKebîr, s. Önsöz, Lübnan, 1987.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
146
Müellifin istifade ettiği temel kaynak el-Fîrûzâbâdi’nin elKâmûsu’l-Muhît’i olup bu esere ilavelerde bulunmuştur. Örneğin
müfret kelimelerin, bazıları kıyâsi olup zikredilmesinde fayda
mülahaza edilmeyen cemilerini eklemiş. Yine dile sonradan girmiş uydurukça, avamca ve Hıristiyan dinine ait kavramlar, kullanımlar, ilmî, teknik, felsefî terimler, bazı edebiyatçıların eser
isimleri ve nesir ve şiir örnekleri, nahve ve sarfa ait terimler ilave
etmiştir.
Yaklaşık 1 milyon 300 bin kelime vardır. Müştak kelimelerin
sayısı yaklaşık 85 bin kadardır.
Müellif bu eseri öğrencilerin daha kolay istifade etmeleri
maksadıyla daha sonra ‘Kutru’l-Muhît’ adı altında özetlemiştir 42.
Akrebu'l-Mevârid fî Fusahi'l-'Arabiyye ve'ş-Şevâhid ( أقرب
)الموارد في فصاح العربيةوالشواهد
Sa'îd b. 'Abdillâh b. Mihâîl eş-Şertûnî (ö. 1912) tarafından telif edilmiştir. Bu eser 1889 senesinde telif edilmiştir. Müellifin
istifade ettiği temel kaynak el-Fîrûzâbâdi’nin el-Kâmûsu’lMuhît’idir. Kendisi de sözlüğün mukaddimesinde beyan ettiği gibi
el-Kâmûsu’l-Muhît dışında Lisânu’l-Arab, Esâsu’l-Belâğa,
Muhtâru’s-Sıhâh, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye ve el-Mucmel
fi’l-Luğa istifade ettiği kaynaklar arasında yer almaktadır.
Bu sözlük çağdaş sözlüklerin yanında ilmi terimler, sonradan
uydurulmuş muhdes sözcükler ve halkın yaygın olarak
kullanageldiği avamca ve yabancı dillerden alınma kelimeleri de
ihtiva eder. Tertib olarak kelimelerin önce mâzi fiil kipi, ardından
isim ve sıfat halleri verilmiştir.
el-Müncid fi’l Lüğa vel ‘A’lam ( ) المنجد في اللغة و الأعلام
Rahip Luis Ma’luf el-Yesûî tarafından 1908 senesinde telif
edilmiş olan bu sözlük metot olarak geleneksel kök tertibine göre
ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Kelimelerin ikinci ve
üçüncü harflerinin sıralanışı da kendi içinde alfabetik olarak dü-
zenlemiştir.
Kısaca el-Müncid ismiyle şöhret kazanmıştır. Kaynak olarak
bazı eski sözlüklerle birlikte Butrûs el-Bustânî’nin ‘Muhîtu’lMuhît’ adlı sözlüğünden oldukça istifade edilmiştir.
42 Bkz. Nassar Hüseyin, a.g.e, I/568.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
147
Sözlük hakkında yapılan tenkitlerin başında sözlüğün Hıristiyanlık propagandası yaptığı, yer yer İslam akidesini tahrif edici
bilgiler aktarıldığı ve İslami terimlere özellikle yer vermediği şeklinde olmuştur 43. Örneğin (ُ- قَرَأKarae) maddesinden (- القرآنelKur’ân) kelimesini ele alırken bu kelimenin masdariyetine işaret
eder ve Kur’ân-ı Kerîm’den bir kelime dahi olsa bahsetmez44. Ancak Hıristiyan terminolojisine ait hemen hemen bütün kelime ve
kavramlar sözlükte yerini bulmuştur.
Sözlüğünde yeni olarak yabancı sözlüklerde kullanılan rumuzlara benzer işaretleri kullanmıştır. Bu babtan olmak üzere
mesela ( )فاrumuzunu ism-i fâil için, ( )مفعrumuzunu ism-i mef’ul
için, ( )مصrumuzunu masdar için, ( )جrumuzunu cem’i için, ()جج
rumuzunu cem’i cem’ için, ( )مrumuzunu müennes için, ( )مثrumuzunu müsennâ için, ( )هـrumuzunu da mefûl bih için kullanmıştır.
Önceleri sadece mücerret lügat sözlüğü şeklinde tasarlanmışken 1956 yılındaki baskılarından sonra Rahip Fernand Totıl
el-Yesûi tarafından içine a’lâm, atasözleri, Arap gramerine ait
özet bilgiler, imlâ kuralları, felsefe, sosyoloji, psikoloji, eğitim,
ekonomi, hukuk, matematik ve diğer pozitif bilimlere ait yeni terimler eklenmiştir.
Daha sonra bu sözlük esas alınarak özetlenmiş el-Muncidu’lEbcedî (1968), Muncidu’t-Tullâb (1968), el-Müncidu’l-İ’dâdî (1969),
el-Muncidu’l-Musavvar li’l-Etfâl gibi sözlükler telif edilmiştir.
el-Bustân ( ) البستان
Abdullah b. Mihâil el-Bustânî (ö. 1930) tarafında telif edilmiş-
tir. Mahmûd b. ‘Umer ez-Zemahşerî’nin Esâsu’l-Belâga adlı eserindeki metodla aynı olarak kelimenin ilk asli harfi esas alınarak
hazırlanmıştır. Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı
da alfabetik olarak sıralanmıştır. Her madde kendi içinde fiil,
isim ve sıfat sıralamasıyla düzenlenmiştir. Bazı ilavelerle birlikte
metod olarak Butrûs el-Bustânî’nin ‘Muhîtu’l-Muhît’ adlı sözlüğü-
nün bir benzeridir.
43 es-Sâlih Muhammed b. Ahmed, Takrîru’n ani’l-Müncid fi’l-Lügati ve’l-A’lâm,
Mecelletu’l-Buhûsu’l-İslâmiyye, 46/s. 243-250.
44 el-Yesûî Luyis Ma’luf, el-Müncid fi’l Lüğa vel ‘Alam, et-Tabatu’l-Katulikiyye, s.
617., 19. bsk., 1982, Lübnan.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
148
d- Kelimenin Okunduğu Şekliyle Tertip Edilen Sözlükler:
Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler, klasik Arapça
sözlüklerde olduğu gibi kök tertibi esasına göre değil okunduğu
gibi alfabetik sıraya göre tertip edilmiştir. Kahire’deki Arap Dili
Konseyi Genel Sekreteri Dr. İbrahim Medkûr bu tertibin okuyucu
için aslında klasik tasrif metoduna göre hazırlanmış sözlüklerden
daha kolay bir metod olduğunu ifade etmektedir45.
Şimdi bu sözlük türlerini inceleyim:
el-Merca’ ( ) المرجع
Bu sözlük Abdullah el-Alaylî el-Merca’ tarafından hazırlanmıştır. Yukarıda yer alan sözlük örneklerinden tamamen farklı
olarak kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlüktür. Bu sisteme terim olarak kısaca et-Tertîbu’n-Nutkî denilmiştir. Dolayı-
sıyla örneğin ( )الْمَجْهولkelimesini ( )جharfi grubunda, kelimenin iş-
tikaklarından arınmış aslî harfleri olan (َ )جَهَلkelimesinden değil
kelimelerin kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak
( )مharfi grubunda doğrudan ( )مَجْهولmaddesinde aranır.
Abdullah el-Alaylî kaleme aldığı bu eserle sistem olarak kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlükler kategorisine öncülük
etmiştir.
) الـرائد ( er-Râid
Cübran Mes’ud tarafından hazırlanmıştır. İlk defa 1964 senesinde neşredilmiştir. el-Merca’ gibi kelimenin okunduğu üzere
tertip edilen sözlüktür. Diğer bir tabirle idgam açılmamış, örne-
ğin (ٌ )تِكَّـةkelimesi ( )ت ك كbölümünde değil ( )ت ك تbölümünde yer
almıştır. Dolayısıyla kelimenin mastarı araştırılmadan doğrudan
alfabetik harf sıralaması gözetilmiştir. Ancak mezîd ve illetli fiillerin masdarlarına da o kelimenin başında parantez içerisinde işaret edilmiştir. Müellif mukaddimede sözlüğünün metodu hakkında yaptığı izahatta bunun araştırmacıya kolaylık sağladığınız
söyler 46.
Kelimelerin manaları önem sırasına göre verilmiştir. Ayrıca
sözlüğe felsefe, sosyoloji, psikoloji, eğitim, ekonomi, hukuk, matematik ve diğer pozitif bilimlere ait yüzlerce kelime eklenmiştir.
45 Bkz. el-Bustânî Fuad Efram, el-Muncidu’l-Ebcedî, s. 1., I. Bsk., Dâru’lMeşrık, Beyrut, 1967.
46 Mesud Cübran, er-Râid, II. Bsk. s. 13., Beyrut, 1967.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
149
Kelimelerin anlamları verilirken klasik sözlüklerde yer alan bilgiler muhafaza edilmiş, yer yer detaylara girilerek örneklendirilmiş-
tir.
Sözlükte yeni olarak Luis Ma’luf’in el-Muncid adlı sözlüğünde
olduğu gibi yabancı sözlüklerde kullanılan rumuzlara benzer işaretler yer almıştır. Örneğin ( )جrumuzunu cem’i için, ( )ججrumuzunu cem’i cem’ için, ( )مrumuzunu müennes için, ( )مثrumuzunu
müsennâ için, ( )مصrumuzunu masdar için, ( )فاrumuzunu ism-i
fâil için, ( )مفrumuzunu ism-i mef’ul için, ( )رrumuzunu karşılaş-
tırma için kullanmıştır.
Sözlüğün ikinci baskısı 1967 senesinde Beyrut’ta tek bir cilt
halinde, üçüncü baskısı da 1978 senesinde iki cilt olarak yapılmıştır.
el-Muncidu’l-Ebcedî ( ) المنجد الأبـجدي
Fuad Efram el-Bustânî tarafından hazırlanmıştır. Kısaca elMuncid adıyla anılagelmiştir. 1964 senesinde neşredilmiştir. Yine
el-Merca’ ve er-Râid gibi kelimenin okunduğu üzere tertip edilen
sözlüktür.
Sözlükte yabancı sözlüklerde kullanılan rumuzlara benzer
işaretler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları ( )فاrumuzunu ism-i
fâil için, ( )مفrumuzunu ism-i mef’ul için, ( )جrumuzunu cem’i
için, ( )ججrumuzunu cem’i cem’ için, ( )مrumuzunu müennes için,
( )مثrumuzunu müsennâ için, ( )مصrumuzunu masdar için, ()ز
ziraatla ile ilgili terimleri belirtmek için, ( )فكastronomi ile ilgili
terimleri belirtmek için, ( )كkimya ile ilgili terimleri belirtmek için,
( )رrumuzunu karşılaştırma için kullanmıştır. Sözlüğün ilk sayfalarında 10 sayfa kadar Arap Dili gramerine ait özet bilgiler verilmiştir47.
Dikkat çeken bir diğer husus da sözlükteki hecâ harfleri okuyucu tarafından pratik olarak kolayca bulunabilmesi için içe doğ-
ru gözeneklerle ayrılmıştır.
Rahip Luis Ma’luf el-Yesûî’nin el-Müncid fi’l Lüğa vel ‘Alam,
adlı eserinin bir çeşit özeti mahiyetindedir.
47 Bkz. el-Bustânî Fuad Efram, el-Muncidu’l-Ebcedî, önsöz.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
150
)لاروس المعجم العربى الحديث ( Larous
Halîl el-Cer tarafından hazırlanmıştır. Lügat bölümüne Muhammed Halil Paşa ve Hâni Ebû Muslih’in da katkıları olmuştur.
Muhammed eş-Şâyib de redaktesini yapmıştır. 1973 senesinde
neşredilmiştir.
Bu sözlük de el-Merca’, er-Râid ve el-Muncidu’l-Ebcedî gibi kelimenin okunduğu üzere tertip edilen sözlüktür.
Kelimelerin izahları şevahid ve örneklerle zenginleştirilmiştir.
Özellikle Kur’ân-ı Kerîm’den sıkça şevahid olabilecek türden
ayetler getirilmiştir. İzahları yapılan alet, edavat, insan, hayvan
ve bitkilerin resimleri eklenmiştir. Meşhur yazar ve şairlerin kullandıkları kelimeler dışında kullanımı kalkmış kelimeler özellikle
alınmamıştır Sözlükte ayrıca pozitif bilimlere ait yüzlerce kelime
bulunmaktadır. Bu arada yabancı dillerden Arapça’ya girmiş ve
günlük hayatta yaygın olarak kullanılmakta olan radyo, televizyon, sinema gibi kelimeler kullanıldıkları şekliyle alınmıştır.
Marife kelimeler ve masdarları diğerlerinden ayırmak için bold
yapılmıştır 48.
III. Sonuç
Sözlükler bir dilde yer alan kelimenin anlamını ortaya koyan
çalışmalardır. Arapça’da mu’cem, kâmus ve lügat kelimelerinin
karşılığıdır. Tarihte çağdaş diyebileceğimiz bilimsel kıstasları ile
metodolojik sözlük çalışmaları ilk kez Araplar tarafından yapılmıştır. Bu çalışmaların öncelikli olarak Kur’ân ve Hadis içerisindeki garip kelimeleri anlamaya yönelik Garîb’ul-Kur’ân ve
Garîbu’l-Hadîs adlarıyla şöhret kazanmış ‘mevzui lügat’ da denilen telifler olduğu görülmektedir.
Arapça sözlükler genel olarak harflerin mahreçleri, kelimelerin son harfleri, kelimenin ilk harfi esas alınan sözlükler ve kelimenin okunduğu şekliyle tertip edilen sözlüklerden olmak üzere
dört başlık altında toplanırlar.
Harflerin mahreçleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları
Kitâbu’l-‘Ayn, el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye, Tehzîbu’l-Lüğa,
el-Muhît fi’l-Luğa, Kitabu'l-Muhkam ve'l-Muhîti'l-‘A'zam; Kelimelerin son harfleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları Dîvânu’l-Edeb
fî Beyâni Luğati’l-‘Arab, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye,
Lisânu’l-‘Arab, el-Kâmûsu’l-Muhît, Tâcu’l-‘Arûs; kelimenin ilk harfi
48 Bkz. el-Cer Halîl, Larous, s. 2. Mektebetu Larous, Paris, 1973.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
151
esas alınan sözlüklerin başlıcaları Kitâbu’l-Cîm, el-Cemhere,
Mu‘cemu Makâyîsi’l-Luğa, el-Mucmel fi’l-Luğa, Esâsu’l-Belâğa,
Muhtâru’s-Sıhâh, el-Mu‘cemu’l-Vasît’tir. Bu metot günümüzde en
yaygın olan metotdur. Son olarak da kelimenin okunduğu şekliyle tertip edilen sözlüklerin başlıcaları ise el-Merca’, er-Râid, elMuncidu’l-Ebcedî ve Larous adlı eserlerdir.
Ali Cüneyt EREN•
ÖZET
Bu çalışmada Arapça alfabetik sözlüklerin tanıtımı ele alınmıştır. Bu bağlamda
Arapça sözlük çalışmaları tür ve şekilleri ayrıntılı olarak ortaya konmuştur.
Sözlük ve bu anlamı taşıyan müradif kelimeler izah edilerek yaygın dillerdeki
karşılıkları verilmiştir. Ayrıca sözlük çalışmalarının tarih boyunca geçirdiği evrelere temas edilmiştir. Çalışmada ayrıca Araplarda sözlüklerin ortaya çıkış nedenleri üzerinde durulmuştur.
Çalışma çerçevesinde belli başlı Arapça alfabetik sözlüklerin tesbit ve mahiyeti
hakkında genel bilgi de verilmeye çalışılmıştır.
Anahtar kelimeler: Sözlük, mu’cem, kâmus, lügat, sözlük bilim, müştak, hecâ
harfleri
ABSTRACT
Introduction to Arabic Alphabetical Dictionaries
This investigation first presents a brief introduction to Arabic alphabetical
dictionaries and then describes some kinds and forms of Arabic dictionary
studies in detail. It second explicates the word “dictionary” and its
synonymouses and gives their equivalents in common languages. It also
mentiones the phases of dictionary studies throughtouht history. It ends with
some findings regarding reasons about how dictionaries in Arabs have occured.
This paper aims to give common information about verse Arabic alphabetical
dictionaries then tries to introduce.
Key Words: dictionary, mu’cem, comprehensive dictionary (kâmus), lexicon,
lexicology,
derivative, letters of hecâ
I. Giriş
Sözlük kelime olarak Arapça mu’cem, kâmus veya lügat kelimeleri ile karşılanan; bir dilde yer alan kelimenin öncelikle birincil daha sonra da gelebilecek diğer anlamlarını, farklı telif
edilme gayelerine matuf olarak deyim veya cümle içinde söyleyiş
ve yazılış şekillerini, kelimenin iştikakını, kökünü, bunların telaf-
• Yrd.Doç.Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve
Belağatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
130
fuz ve başka unsurlarla meydana gelen söz ve anlamlarını bazen
de örneklendirerek veren çalışmalardır. Bu kelimeler içinde
‘mu'cem’ kelimesi ‘karışıklığı gidermek’ anlamında Arapça ‘a-ceme fiilinden gelir1.
A. Abdulkadir Attar mu’cem hakkında ‘Konularına veya hecâ
harflerine göre özel bir terkiple düzenlenmiş büyük mikdarda
dildeki müfredatı, şerhleri ve manalarının tefsiriyle birlikte içerisinde bulunduran kitaptır’, der. Bu itibarla tam bir mu’cem
lügattaki her kelimeyi kullanma yerlerini beyan eden şahidleri ve
telaffuzunu, iştikaklarını ve manalarının şerhlerini içermelidir2.
Kamus kelimesi de Arapça’da ‘deniz, denizin ortası ve deniz suyu’
anlamına gelir3. Mu’cem ile aynı anlamda kullanılır. Hüseyin
Nassar sözlüğün tanımını, ‘bir dildeki kelimelerin hepsini veya
bazılarını genellikle alfabe sırasına göre aynı dile veya başka dil
aracılığı ile tanımlayan kitap olarak,’ yapar 4.
Doğan Aksan sözlük ile sözlükbilim arasında ilişki kurarak
sözlük kavramını biraz daha farklı ele almaktadır. Ona göre sözlük bilim bir dilin ya da karşılaştırmalı olarak çeşitli dillerin söz
varlığını, sözlük biçiminde ortaya koymaya yönelen, bu amaçla
yöntemler koyarak uygulama yollarını gösteren bilim dalıdır.
Böylece sözlük kavramı ona göre dilbiliminin bir alt birimi şeklinde değerlendirilmiştir. Doğan Aksan sözlük bilimcisi Jacop
Grim’den naklen sözlük kelimesinin tanımı hakkında ayrıca ‘bir
dilin sözcüklerinin abecesel dizelgesi’ der5.
Tarihte ilk kez sözlük çalışmasını M.Ö. II. yüzyılda İskenderiye Müzesi kütüphanecisi Bizanslı Aristophanes’in yapmış olduğu
iddia edilir. M.Ö. XI. yüzyılda Bawetshi’nin hazırlamış olduğu
söylenen Çince sözlüğü de ilk yazılı lexicography örneği olarak
zikredilmektedir6. Terim olarak ilk kez ‘Lat. Dictionarium’ şeklinde 1225’te John Garland tarafından kullanıldığı söylenir7.
1 Bkz. İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan el-Ezdî, Kitâbü
Cemherati’l-Lüğa, II/104., Bağdat, 1344 h.
2 Bkz. Attar A. Abdulkadir, Mukaddemetu’s-Sıhâh, Beyrut, 1979, s. 38.
3 Bkz. İbn Fâris, el-İttibâ ve’l-Muzâvece, I/4; el-Ezherî, Tehzîbu’l-Lüga, III/173;
İbn Side, el-Muhassas, II/231.
4 Nassar Hüseyin, el-Mu’cemu’l-Arabî, Neşetuhu ve Tetavvuruhu, Mısır, 1988,
I/9.
5 Aksan Doğan, Her Yönüyle Dil, T.D.K., Ankara, 1995, s. 393.
6 Attar Abdulgafur, Mukaddimetu’s-Sıhah, s.40-41, Kahire, 1956.
7 Aksan Doğan, a.g.e., s. 394.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
131
Arap dünyasında ise lügat çalışmalarının temeli Kur’ân ve
Hadis içerisindeki garip kelimelerini anlamaya yönelik Garîb’ulKur’ân ve Garîbu’l-Hadîs tesmiyeleri ile şöhret kazanmış ‘mevzui
lügat’ da denilen teliflerle başlamıştır. Bu türün en belirgin kaynağı ise bedevi Arapların kullanmış olduğu dil ve özellikle de şiir
dili idi. Bu türe örnek teşkil eden ilk eser İbn Abbas (r.a)’ın
Garîbu’l-Kur’ân’ıdır. Kendisine nisbet edilen bu eser daha sonra
ondan ilim tahsil etmiş olan talebelerin rivayetleri ile yazılmıştır.
Onu tarihi silsile olarak Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’
(ö. 207/822)’nın Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Ebû Ubeyde (210/825)’nin
Mecâzu’l-Kur’ân’ı, Ebû ‘Abdirrahmân ‘Abdullâh b. Yahyâ b. elMubârek el-Yezîdî (ö. 237/851)’in Garîbu’l-Kur’ân ve Tefsîruh adlı
eseri, İbn Kuteybe (ö. 276/889)’nin Te’vîlu Muşkili’l-Kur’ân ve
Garîbu’l-Kur’ân’ı, Ebû ‘Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî (ö.
401/1011)’nin Kitâbu’l-Garîbeyn fi’l-Kur’ân ve’l-Hadîs adlı eseri,
er-Râğıb el-İsfehânî (ö. 502/1108)’in el-Mufredât’ı, Muhammed b.
Ebî Bekr er-Râzî (ö. 666/1267)’nin Tefsîru Garîbi’l-Kurâni’l-Azîm
adlı eseri takip eder. Yine hadislerde geçen garip lafızların anla-
şılmasına yönelik çalışmalar da bu kapsamda değerlendirilebilecek lügat çalışmalarıdır. Örnek olarak Ebû ‘Ubeyd el-Kâsım b.
Sellâm el-Herevî (ö. 224/838)’nin Garîbu’l-Hadîs adlı eseri, İbn
Kuteybe (ö. 276/887)’nin el-Kâsım b. Sellâm’ın eserine almadığı
garip kelimeleri konularına göre tasnif ettiği Garîbu’l-Hadîs adlı
eseri, Ebû Suleymân Hamd b. Muhammed el-Hattâbî (ö.
388/998)’nin Garîbu’l-Hadîs adlı eseri, Ebu’l-Kâsım Cârullâh ezZemahşerî (ö. 538/1143)’nin el-Fâ’ik fî Garîbil-Hadîs adlı eseri,
Mecduddîn Ebu’s-Se‘âdât b. el-Esîr el-Cezerî (ö. 606/1209)’nin
en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs adlı eseri zikredilebilir8. Ebû Mâlik
‘Amr b. Kirkire, Ebû ‘Amr eş-Şeybânî, el-Esma‘î, Ebû Zeyd elEnsârî vb. dilcilerin çalışmaları da bu bağlamda zikredilecek çalışmalardır. Ardından bedevi Arapların dilini keşfetmeye yönelik
Kitâbu’l-Hayl, Kitâbu’l-İbil, Kitabu’l-Haşarât gibi çalışmalar gelir.
Bu arada belirtmemiz gereken bir diğer husus da Arap dünyasında yukarıda bahsi geçen sözlük çalışmaları 7. asırda yapı-
lırken Avrupa’da kayda değer sözlük çalışmaları ancak 17. ve 18.
yüzyıllarda başlamış olduğudur. Örneğin ‘lexicography’ terimi İn-
8 Garibu’l-Hadis ile ilgili çalışmalar hakkında bilgi için bkz. Palabıyık
Abdülkadir, Garibu’l-Hadis Nevinin Doğuşu ve Abdulgâfir b. İsmail’in elMufhim li Şerhi Garîb Sahihi Muslim Adlı Eseri, İzmir, 1997.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
132
giltere’de 1680’de, Fransa’da da 1716 yılından sonra kullanılmaya başlamıştır9. Avrupa dillerinde kapsamlı ve hacimli sözlükler
ancak bu dönemlerde yazılmıştır. Örneğin; Fransa’da Larous, İngiltere’de Oxford sözlükleri 19. yüzyılın eserleridir10. Bütün bu
veriler Arap dünyasının ortaya koyduğu sözlük çalışmalarının
müstakil bir ilim olarak ‘lexicography’ alanında kendi içinde kaide ve kuralları ile en sistemli çalışmalar olduğu anlaşılmaktadır.
Aşağıda daha detaylı ele alacağımız üzere telif edilme gayesi
ve ihtiva ettikleri hususiyetleri açısından sözlükler farklı farklı
olan bu sözlüklerden bizim burada araştırmamıza bahis mevzuu
olan sözlükler salt dilin anlaşılmasını hedefleyen ve kendi içindeki tasniflerine göre genel olarak kelimelerin kök harflerinden birincisinden başlayarak sırayla maddeleme suretiyle alfabetik sı-
ranın esas alındığı sözlükler olup bu manada ilk sözlük çalışması
Kitâbu’l-Ayn adı ile Halil b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhidî
(ö. 170/786) tarafından kaleme alınmıştır.
Bu arada Türkiye’de de ele aldığımız konuyla ilgili bazı çalış-
malar yapılmıştır. Bunların içinde tarihi seyir içinde ilki Cemal
Muhtar’ın ‘İslâm’da Sözlük Çalışmaları II’, Marmara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 3, İstanbul, 1985, s.353-354 çalışması gelmektedir. Aynı konu müstakil olmasa da M Sadi
Çögenli ve Kenan Demirayak tarafından 1995 yılında hazırlanmış
olan Arap Edebiyatında Kaynaklar adlı eserde bir bölüm olarak
incelenmiştir. Ayrıca Suat Çelikkol’un Cumhuriyet Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 1998 yılında Sözlük Çalışmalarında Dilbilimsel Açıdan Yaklaşım ve Dr. Abdulvahid Kerem’in
‘Mucemu’l-Mustalahati’l-Kânuniyye’ Adlı Eseri ve Türkçe’ye Tercümesi adlı Yüksek Lisans Tezinin Alfabetik Sözlükler adlı bölü-
münün 22-35. sayfaları arasında ele alınmıştır. Bunların dışında
de Mehmet Nuri Alpak’ın Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü’nde 2006 yılında Arap Dilinde Sözlük Çalışmaları ve
Nazım Efendi’nin ‘Tercümanu’l-lügat’ Adlı Eserinin İncelenmesi adlı Yüksek Lisans Tezinin bir bölümünde konuya kısa da olsa temas da bulunulmuştur.
9 Muhammed Reşad Hamzâvî, Îmâlu Mecme’u’l-Luga al-‘Arabiyya, s. 491, Kahire, 1968; Yavuz Galip, Sözlükbilim ve Arapça Sözlük Çalışmalarına Tarihsel
Bir Yaklaşım’dan naklen.
10 İbrahim Medkur, el-Mu’cemu’l-Arabî fi’l-Karni’l-İşrîn, Mecmau’l-Luğatu’lArabiyye, sayı 16, s. 7, Kahire, 1963; Yavuz Galip, Sözlükbilim ve Arapça
Sözlük Çalışmalarına Tarihsel Bir Yaklaşım’dan naklen.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
133
II. Arapça Alfabetik Sözlük Türleri
Özellikle batı kaynaklı sözlüklerde yaygın olan metot mastarın madde başı olarak ele alınması şekliyledir. Arapça sözlüklerde ise bu durum daha farklı olarak genellikle fiilin üçüncü tekileril şahsına göre çekimi esas alınarak veya harflerin fonetik yapı-
ları gözetilerek kelimenin iştikaklarından arınmış aslî harflerini
esas alarak tertip edilmiştir. Bununla birlikte Arapça sözlükler
tarihi seyri içinde genel olarak:
a- Harflerin mahreçleri esas alınan sözlükler
b- Kelimelerin son harfleri esas alınan sözlükler
c- Kelimenin ilk harfi esas alınan sözlükler
d- Kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlükler olmak
üzere dört ayrı kategori altında toplanırlar.
a- Harflerin mahreçleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları
şunlardır:
Kitâbu’l-‘Ayn, el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye, Tehzîbu’lLüga el-Muhît fi’l-Luğa, el-Muhkem ve'l-Muhîtu'l-‘A'zam
b- Kelimelerin son harfleri esas alınan sözlüklerin
başlıcaları şunlardır:
Dîvânu’l-Edeb fî Beyâni Luğati’l-‘Arab, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-
‘Arabiyye, Lisânu’l-‘Arab, el-Kâmûsu’l-Muhît, Tâcu’l-‘Arûs
c- Kelimenin ilk harfi esas alınan sözlüklerin başlıcaları
şunlardır:
Bu metot günümüzde en yaygın olan metotdur.
Kitâbu’l-Cîm, el-Cemhere, Mu‘cemu Makâyîsi’l-Luğa, el-Mucmel
fi’l-Luğa, Esâsu’l-Belâğa, Muhtâru’s-Sıhâh, el-Mu‘cemu’l-Vasît
d- Kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlüklerin
başlıcaları şunlardır:
el-Merca’, er-Râid, el-Muncidu’l-Ebcedî, Larous
Şimdi öncelikle yukarıda adı geçen bu sözlükler tanıtılacak,
son bölümde de bu sözlüklerden kelime arama metodunu görelim.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
134
a- Harflerin Mahreçleri Esas Alınan Sözlükler
Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına göre dizilen harflerden başlayarak,
ardından dil, dış ve dudaktan çıkan harfler ve ardından da illetli
harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre tanzim edilmiştir.
Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı da kendi
içinde alfabetik olarak düzenlemiştir.
Kitâbu’l-‘Ayn ( ) آتاب العين
Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.
Amr b. Temîm el-Ferâhidî’dir11. Sibeveyh’in hocasıdır. Sözlüğü
Halil b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı da iddia edilmektedir12. Halil b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap vezinleri üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir alimdir. Kitâbu'n-Nağam, Kitâbu'ş-Şevâhid, Kitâbun-Nukat ve'ş-Şekl ve
Kitâbu'l-'Ayn'a zeyl olmak üzere Kitâbu Fâiti'l-'Ayn, Kitâbu'l-İkâ'
adlarında son derece faydalı ve son devir âlimlerine kaynak olan
çok sayıda eseri vardır.13
Bu sözlük harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir.
Halil b. Ahmed’den önce harflerin mahreçleri esas alınarak tertip
edilen bu metot üzere yazılmış bir sözlük çalışması olmamıştır14.
Sözlükte kelimeler önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına
göre dizilen harfler, ardından dil, diş ve dudaktan çıkan harfler
ve ardından da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre
tanzim edilmiştir.
Sözlük Ayn ( )عharfi ile başladığı için ‘Kitâbu’l-Ayn’ adı ile
şöhret bulmuştur. Eserde harflerin sayısı kadar bölümler bulunmaktadır. Dolayısıyla her birisi, ‘Kitâbu'l-'ayn’, ‘Kitâbu’l-hâ’,
‘Kitâbu'l-he’ vb. gibi harflerin adlarını koymuştur.
Lügatteki harflerin sıralaması şöyledir:
11 Bkz., İbnu'n-Nedîm, el-Fihrist, tah. İbrahim Ramazan, Beyrut, 1994, s. 48-
49.
12 İbnu'n-Nedîm, a.g.e., s. 42; el-Mufassal, s. 191; bkz. Demirayak Kenan,
Çögenli Sadi, Arap Edebiyatında Kaynaklar, s. 123, Erzurum, 1995.
13 Hakkında fazla bilgi için bkz. İbnu'n-Nedîm, a.g.e., göst. yer; el-Kıftî,
İnbâhu'r-Ruvât, I/341, İbn Hallikân, Vefeyatu'l-A'yân, II/244, Kehhâle,
Mu'cemu'l-Müellifîn, IV/112; İA, Moh. Ben Cheneb, V/158.
14 Bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, Mu’cemu’l-Meâcim, s. 192, Lübnan, 1993.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
135
)ع، ح، هـ ، خ، غ/ ق، ك/ ج، ش، ض/ ص، س، ز/ ط، د، ت/ ظ، ث، ذ/ ر، ل، ن/ ف، ب، م/
و، أ، ي/ همزة(
Dikkat edilecek olursa Halil b. Ahmed kelimelerin sırlanmasında kelimenin zâid veya başka bir harften maklub harflerini
dikkate almamış, aslî harflerine itibar etmiştir.
Ayrıca illetli ve mehmuz harfleri lefif babında sahîh sülâsi
bablardan sonra koymuştur15.
Bu sözlüğün en önemli özelliklerinden birisi kalb sistemini
uygulayarak anlamı verilen kelimenin harflerinin yer değiştirilmesi ile meydana gelen yeni kelimeleri de ele almasıdır. Buna gö-
re mesela (َ عَبَـدabd) kelimesi (عayn) bölümünde ele alınmış, (َعَبَـد
abd) kelimesinin maklubu olan ( ) دبع ، دعب، بعد، عدبkelimeleri de
burada zikredilmiş, ancak ( دdal) ve (بba) bölümüne gelince tekrar ele alınmamıştır16.
Bu eserin dikkat çekici bir diğer özelliği kelimelerin anlamlarını şevahidle istidlal etmesidir. Ayrıca fasih Arapça'ya uymayan
kelime ve deyimlerin de ayıklandığı gözlemlenmektedir. Bu suretle Arapça'nın fesahat ve belâğatının aslî güzelliği korunmuş ve
Arap dilinin diğer milletler arasında yayılması hedeflenmiştir17.
Eser kendinden sonra bu sahada yazılmış diğer çalışmalara örnek teşkil etmesinden büyük öneme haizdir. Ebû Bekr ez-Zebîdî
(ö. 375-989) bu eserde bulunan ve kullanılmayan kelimelerin
tamamını, kullanılan şevahidinin de büyük bir kısmını çıkartarak eseri özetlemiş, bu suretle daha kullanılır hale gelmiştir18.
el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye ( ) البارع في غريب اللغة العربية
Bu eser aslen Diyarbakırlı ve dedesi Selmân da Emevî Halifesi Abdulmelik b. Mervân'ın dostu olan lügat âlimlerinden Ebû Alî
İsmail b. el-Kasım el-Kâlî (ö. 356/966)’nin lügatıdır. Ebû Alî elKâlî, İbn Dureyd, İbnu'l-Enbârî ve Niftaveyhi gibi meşhur üstat-
15 Geniş bilgi için bkz. s. 27. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, el-Meâcimu’lArabiyye, II. bsk. Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1984.
16 Civelek Yakup, Arap Dil Bilime Giriş, Van 2003, s. 314.
17 Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Fehmi Efendi, İslam Medeniyeti Tarihi,
(Medresetu’l-Arab), Yayına hazırlayanlar: Elmalı Hüseyin, Eren Cüneyt, İstanbul, 2005, s. 94.
18 Konu ile ilgili bkz. Sümertaş Burhan, ‘el-Halil b. Ahmed’in Hayatı Eserleri ve
Kitabu’l-Ayn Adlı Eserinin Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin Elmalı, İzmir, 1994.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
136
lardan dersler almış, kendisinden de Ebû Bekr ez-Zebîdî elEndülüsî öğrenim görmüştür. Nasır Abdurrahman zamanında
Endülüs'e göçerek orada yerleşmiş ve h. 356 yılında Kurtuba'da
vefat etmiştir.
Ebû Alî İsmail b. el-Kasım el-Kâlî’nin alfabetik olarak telif ettiği bu lügati altı-yedi bin sayfadan ibarettir. Telifi tamamladıktan sonra temize çekmeden vefat etmiş, daha sonra dostları tarafından içinden sadece Kitâbu’l-âyn, Kitâbu’l-bâ ve Kitâbu’l-hemze
temize çekilmiştir. Kelime tertibi aynen ‘Kitâbu’l-Ayn’ de olduğu
gibi harflerin mahreçleri esas alınarak hazırlanmış, ancak mahreç sırasındaki harflerin dizilişleri aşağıda görüleceği üzere daha
farklı olmuştur:
) ع هـ ح خ غ / ض ج ش/ ل ر ن / ط د ت / ص ز س / ظ ذ ث / ف ب م / و أ ي(
Ardından el-muzaaf es-sünâi, es-sülâsi es-sahîh, es-sülâsi
es-mu’tel, el-havâşi, er-rübâi, ve el-humâsi şeklinde bablara
ayırmıştır. el-Havâşi babında hikayeler, sesler ve mankûs kelimeleri toplamıştır19. el-Kâlî bu eserinde aynen Halil b. Ahmed’in
Kitâbu’l-Ayn’de uygulamış olduğu kalb sistemini bazı farklılıklarıyla birlikte uygulamıştır. Bu lügatte Kitâbu’l-â(A)yn’dan farklı
olarak kelimelerin okunuşları tashif ve lahn’den korumak için
yazı veya vezinle kaydedilmiştir. Kısmen de kelimeleri işlerken
kimden aldığını da zikretmektedir.
Müellifin bunun dışında ayrıca ‘Kitâbu'l-Emâlî’ adlı edebiyat
ansiklopedisi hüviyetinde başka bir eseri daha vardır20.
el-Kâlî’nin talebesi Muhammed el-Fihrî bu esere bazı ilaveler
ekleyerek Cevâmi‘u Kitâbi’l-Bâri‘ adlı bir eser kaleme almıştır.
Bu eserin biri ‘İngiltere Müzesi’nde OR 9811 numarada, diğeri de ‘Paris Halk Kütüphanesi’nde 435 numarada olmak üzere iki
nüshası bulunmaktadır21.
Tehzîbu’l-Lüğa ( ) تـهذيب اللغة
Kelimeleri harflerinin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiş
bir diğer eser de Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî (ö.
370/ 980)22’nin Tehzîbu’l-Luğa adlı eseridir. Kendisi
19 Geniş bilgi için bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, a.g.e, s. 198.
20 Fazla bilgi için bkz., Elmalı Hüseyin, el-Emâlî, T.D.VİA, XI, 72.
21 Muhtar Cemal, İslamda Sözlük Çalışmaları II., Marmara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, sy. 4, s. 339, İstanbul, 1986.
22 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, VIII, 230-231.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
137
Niftaveyhi'den ders almış, ondan rivayet etmiş ayrıca ez-Zeccâc,
İbnu's-Serrâc ve İbnu'l-Enbârî ile çeşitli ilmi mütalaalarda bulunmuştur. Mukaddimesinde bu eseri yetmiş yaşını aştığında
tamamladığı anlaşılmaktadır.
Müellif Lügat konusunda en önemli kaynaklardan kabul edilen bu sözlüğün yazılma gayesini izah ederken konuyla ilgili olarak şöyle der: ‘Kur’an-ı Kerîm indi. Onun muhatapları üstün bir
beyana ve derin bir anlayışa sahip Arap kavmi idi. Yüce Allah
onu, onların dillerinde ve yetiştikleri ve konuşmaya alışık oldukları kelam şeklinde indirdi. Onlar da hitap şekillerini bildikleri ve
düzene koyma tekniklerini anladıkları bu kitap üzerinde çalışmalar yaptılar.’ der23.
Bu eserde kelimelerin diziliş şekli Kitâbu’l-Ayn’de olduğu gibidir. Müellif kelimelerin anlamlarınında şevahidle istidlal etmiş-
tir. Kendisinden önceki lügatçilerden farklı olarak Irak havalisini
ve çölleri gezip dolaşarak köklü araştırmalar yapmak suretiyle
onların işlemediği bazı kelimelerle, yer, memleket ve su kaynaklarının isimlerini de ele almıştır. Bu itibarla Kitâbu’l-‘Ayn’ın biraz
daha genişletilmiş şekli denebilir.
Müellif eserini Kitâbu’s-Sünâi el-Muzaaf, Kitâbu’s-Sülâsi esSahih, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mehmûz, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mu’tel,
Kitâbu’r-Rübâi ve Kitâbu’l-Hümâsi adları ile bölüm başlıklarına
ayırmıştır.
Tehzîbu'l-Luğa, kendinden sonra telif edilmiş Lisânu’l-‘Arab ve
Tâcu’l-‘Arûs gibi eserlerin birinci kaynağı kabul edilmiştir. Hatta
Tehzîbu'l-Luğa’da yer alan kelimelerin hemen hemen tamamı
Lisânu’l-‘Arab’ta yer almaktadır denebilir. İbn Manzûr bu hususta ‘Lügatlar içerisinde el-Ezheri’nin Tehzîbu'l-Luğa’sından daha
güzelini görmedim’ der24.
Abdusselâm Hârun ve arkadaşları tarafından tahkik edilerek
15 cilt halinde 1964–1967 yıllarında Kahire'de basılmıştır25.
23 Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Tehzîbü’l-Lüğa, Mısır, 1964, I/3.
24 Ezherî Ebû Mansur, et-Tehzîb, el-Müessesetu’l-Mısriyyetu’l-Âmme, Mısır,
tsz., I/22.
25 Konu ile ilgili bkz. Akçakaya M. Ali, ‘el-Ezherî’nin Tehzîbu’l-Lüga Adlı Eserinin
Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin Elmalı, İzmir, 1987.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
138
el-Muhît fi’l-Luğa ( )المحيط في اللغة
Bu eser Ebu’l-Kâsım es-Sâhib İsmâ’îl b. ‘Abbâd b. Veziran b.
el-‘Abbâs (ö. 385/995) tarafından telif edilmiştir. Kendisi
Müeyyiduddevle Ebû Mansûr el-Buveyhî'nin veziri iken yedi cilt
halinde bu eseri telif etmiştir.
Bu eser de harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiş-
tir. Yaklaşık 810 bin kelime vardır. Müştak kelimelerin sayısı 40
bin kadardır. Eserde şevahidin çok az kullanılması dikkat çekmektedir. Bu yönüyle fazla rağbet görmemiştir.
Eserin h. 760 sene tarihli eksiksiz yazma nüshası İngiltere
Müzesi Kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu nüshadan başka h.
1117 sene tarihli yazması Kerbelâ’da ‘Şemsî el-Kazvinî Kütüphanesi’nde bulunmaktadır26.
el-Muhkem ve'l-Muhîtiu'l- A'zam ( ) المحكم والمحيط الأعظم
Bu eserin sahibi Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail b. Sîde (ö.
458/1066) 27’dir. İbn Side künyesiyle şöhret kazanmıştır. Bu eser
de harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir. Ancak elHalîl ve el-Ezherî’nin eserleri mahreç sırasına göre son üç harfi
( )و، ا، يolarak tertip edilmişken bu eserde aynı harfler ( )ا، ي، وşeklinde düzenlenmiştir. Kelimelerin tasrif ve iştikak durumları incelenmiştir. Müellif ele aldığı kelimelerin izahında yer yer tefsir ve
hadis şerhlerinden yararlanmıştır. 26 cilt gibi oldukça hacimli bir
sözlüktür.
İbn Side’nin bu eserinin yanında Mısır’da Bulak matbaasında
17 cilt olarak basılmış el-Muhassas adlı başka bir sözlük çalış-
ması daha vardır.
b- Kelimelerin Son Harfleri Esas Alınan Sözlükler:
Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler son harfleri esas
alınarak kendi içinde alfabetik düzene göre tertip edilmiştir.
Şimdi bu sözlük türlerini inceleyim:
Dîvânu’l-Edeb fî Beyâni Luğati’l-‘Arabديوان الأدب في بيان لغةالعرب
Bu sözlük Ebû İbrâhîm İshâk b. İbrâhîm el-Fârâbi (ö.
350/961) tarafından kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiştir. Sözlük Kitâbu’s-sâlim, Kitâbu”l-muzâ‘af, Kitâbu’l-
26 Geniş bilgi için bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, a.g.e, s. 200.
27 İbn Sîde hakkında bkz., Moh. Ben Cheneb, İbn Sîde, İA,V, 807.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
139
misâl, Kitâbu zevâti’s-selâse, Kitâbu zevâti’l-erba‘a ve Kitâbu’lhemze olmak üzere altı bölümden oluşmaktadır.
Her bölümde önce isimleri sonra da fiilleri ele almıştır. Kelimelerin işlenişinde vezinlerden hareket edilmiştir. Bu tertipte
hemze ve illet harfleri yer almamış, bunlar için ayrı bâblar açılmıştır. Buna göre mesela ( )دbölümünde bu harfle biten kelimeler
( )بbölümünde de yine bu harfle biten kelimeler yer almış ama
bölüm içindeki sıralama kelimenin ilk harfine göre alfabetik olarak yapılmıştır.
Fârâbî bu eseriyle Cevherî’ye öncülük etmiştir.
Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye ( ) تاج اللغة وصحاح العربية
Bu eserin sahibi İsmail b. Ahmed el-Cevherî (ö.
393/1001)’dir28. Türk asıllıdır29. Esere kısaca es-Sihâh’da denilmektedir. Bu isimle adlandırılmasının bir sebebi de seçilmiş olan
kelimelerin sahih ve güvenilir olmasıdır. Müellif, eserin mukaddimesinde bu mevzu ile alakalı olarak ‘sahih olan Arap lügatını
toplamış olduğunu’ vurgular30.
el-Cevherî Farab'da dünyaya gelmiş, İran'a, Ceziretu’l-Arab,
Suriye ve Mısır'a seyahat ettikten sonra Horasan'a dönmüş ve
son olarak Nisabur'da ikamet etmiştir.
Bu sözlük İslam dünyasındaki en önemli sözlüklerden biri
kabul edilir.
Eser kelimelerin son harfleri esas alınarak alfabetik düzende
tertip edilen bir sözlüktür. Müellif kelimenin son harfleri müşterek olan kelimeleri toplayarak alfabetik sıralamaya tabi tutmuş,
daha sonra bu kelimelerin birinci harflerini alfabetik sıraya göre
tertip etmiştir. Bu şekliyle son harfe ‘bâb’, bu bablar içinde yer
alan kelimelerin başladığı birinci harfe ise ‘fasl’ demiştir. Bu tertibe göre örneğin (َ )ذَهَبkelimesini araştıracak olan okuyucu bu
kelimeyi önce ‘bâ’ babından arayacak, ardından alfabetik sıralamaya göre ‘zâ’ faslından bulacaktır.
el-Cevherî hecâ harflerinden her birisi için özel bir bâb ayırmıştır. ()وharfi ile ( )يharflerini ise bir babta toplamıştır.( )هـharfini ( )وharfinden önceye almıştır. Kitabını ‘elif-i leyyine’ yani ()و
28 el-Hamevî Yakût, Mu’cemu’l-Buldân, Leipzig, 1868, III/733.
29 ez-Zehebî Şemsuddin, el-İber fî Haberi Men Gaber, Kuveyt, 1961.
30 el-Cevherî İsmail b. Hammad, es-Sıhah, Beyrut, 1972, II. Bsk. I/33.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
140
veya (’)وden munkalib olmayan ‘elif’le bitirmiştir. Fasıllarda dü-
zenli olmasa da sık sık ikili üçlü veya dörtlü kelimeleri zikretmektedir. Rubâi ve humâsilerin ikinci, üçüncü ve dördüncü harflerini dikkate almıştır. Sözlüğünün bir diğer önem arz eden farklılığı da kelimelerin harekelerini ( )بالكسر/ بالضم / بالتشديد/ بالتحريكgibi
ifadeleriyle vermiş olmasıdır.
Sözlüğü bir diğer özelliği de sarf ve nahiv meselelerine temas
ediyor olmasıdır.
el-Cevherî’nin kendi ifadesiyle ‘daha önce görülmemiş’ bu sisteme başvurmasının sebebi hakkında bazı tahliller yapılmıştır.
Bazıları bunun sebebinin şair ve yazarlara kolaylık sağlayacağı
görüşündedir. Zira yazarlar seci’e, şairler de kafiyelere önem verirler. Dolayısıyla kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip edilen böylesi bir sözlük onlar için oldukça önem arz edecektir. Kanaatimize göre el-Cevherî’nin tercih etmiş olduğu bu üslub,
lügattan daha kolay istifade edilebilmesi için konulmuştur. Zira
Arapça’da sözcüklerin vezinleri ( )فعلyapısı ile karşılanır. Kelimede
değişikliğe uğramayan tek harf sondaki lâm’dır.
Bu eserin çeşitli baskıları yapılmıştır. Tahkikli ilk baskısı
Ahmed Abdulğâfûr Attâr tarafından 1956 senesinde Kahire'de
yapılmış, daha sonra değişik tarihlerde Beyrut'ta yayınlanmıştır.
Eserin 1979 senesinde Beyrut’da yapılan 2. baskısında ‘es-Sıhah:
Tâcu’l-Lüga ve Sıhahu’l-Arabiyye’ şeklinde geçmektedir.
Bu eser Mehmet Vânî (ö. 1000/1591) tarafından ‘Vankuli
Lügatı’ ismiyle Türkçe’ye de çevrilmiştir. Eser İbrahim Müteferrika tarafından 1141 senesinde basılmıştır.
Lisânu’l-‘Arab ( ) لسان العرب
Bu eserin sahibi Ebu’l-Fadl Cemalu’d-din Muhammed b. el-
'İzz b. el-Mukerrem el-Ensârî İbn Manzûr (ö. 711/1311)31’dur.
Arap dilinin en sağlam sözlük kaynağı olarak kabul edilir. Kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip edilen el-Cevherî’nin esSıhâh adlı eseri ile aynı kategoride değerlendirilir 32.
Yukarıda da zikrettiğimiz üzere müellif bu eserini telif ederken başta Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî (ö. 370/
980)’nin Tehzîbu’l-Luğa adlı eseri olmak üzere el-Cevherî’nin es-
31 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, XII, 46-47.
32 Ibn Manzur, Ebi’l-Fadl Cemali’d-Din Muhammed el-İzz b. Mukerrem İbn
Manzur, Lisânu’l-‘Arab, 1/15, Beyrut/ 1994 (1414).
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
141
Sıhâh’ından, İbn Side’nin el-Muhkem, İbnu’l-Esîr’in en-Nihâye ve
İbn Dureyd’in el-Cemhere adlı eserlerinden istifade etmiştir.
Müellif eserde yaklaşık seksen bin kök harfli kelimeyi incelemiştir. Müştak kelimelerin sayısı 158 bin olup madde başlığı 10
bin kadardır.
Bu kelimelerin açıklanmasını da başta ayet ve hadis olmak
üzere Arap şiiri, emsâl ve hikmetli sözlerden yararlanmıştır. Eser
lügat olmasının yanında dil, tefsir, hadis ve edebiyat gibi konulara da yer veren bir ansiklopedi mahiyetindedir. Farklı baskıları
göz önüne alındığında 15-20 ciltler arasında değişen çok kapsamlı ansiklopedik bir dil kaynağı olduğu görülecektir.
el-Kâmûsu’l-Muhît ( ) القاموس المحيط
Bu eser büyük dilci Muhammed b. Ya‘kûb el-Fîrûzâbâdi33 (ö.
816/1413) tarafından telif edilmiştir. Bu eserin ilk telif edildiğinde 60 ciltten oluştuğu rivayet edilir. Bu gün elimizde mevcut olan
‘Kamus’ o kapsamlı kamusun ancak otuzda biridir34.
Yaklaşık 733 bin kelime vardır. Müştak kelimelerin sayısı 70
bin olup madde başlığı 11 bin kadardır.
Metot olarak kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip edilen el-Cevherî’nin es-Sıhâh ve İbn Manzûr’un Lisânu’l-‘Arab adlı
eserleri ile aynı kategoride değerlendirilir. Fîrûzâbâdi’nin bu eserinde Lisânu’l-‘Arab’tan istifade ettiği gözlemlenmektedir. Diğerinden farklı olan yönü şahıs ve yer isimlerinin de zikredilmiş
olmasıdır. Kitabını hecâ harfleri sayısınca 27 bâba ayırmıştır.
Bunlara ilave olarak tek bir babta ‘vav ve yâ’ harflerini incelemiş-
tir. Sonra her bâbı 28 fasla bölmüştür. Eserde dikkat çeken bir
diğer özellik ise ele alınan kelimelerin ‘aynu’l-harfleri’ zamme ve
kesre durumunda harekelenmiş olmasıdır.
Bu eser önce Merkez zâde Ahmed Efendi (ö. 963/1556) tarafından ‘Bâbus’ adı ile daha sonra da Mütercim Âsım Efendi (ö.
1235/1820) tarafından el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercemeti’lKâmûsi’l-Muhit adı ile Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Bu tercüme
33 el-Fîrûzâbâdî hakkında fazla bilgi için bkz., C. Brockelmann, Fîrûzâbâdî, İA,
IV, 653; Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, XII, 118-119.
34 Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Fehmi Efendi, Medresetu’l-Arab, İslam
Medeniyeti Tarihi, yayına hazırlayanlar: Elmalı Hüseyin, Eren Cüneyt, İstanbul, 2005, s. 105.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
142
Arapça-Türkçe en kapsamlı sözlüktür35. Bu tercümenin hem İstanbul hem de Mısır Bulak baskıları mevcuttur.
) تاج العروس ( Tâcu’l-‘Arûs
Bu sözlük Muhammed b. Muhammed el-Huseyn ez-Zebîdî (ö.
1205/1790) tarafından telif edilmiştir. Lisânu’l-‘Arab ve elKâmûsu’l-Muhît gibi kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiştir. Müellif el-Ezherî’nin Tehzîbu'l-Luğa ve elFîrûzâbâdi’nin el-Kâmûsu’l-Muhît adlı eserlerinden oldukça istifade etmiştir. Özellikle el-Kâmûsu’l-Muhît’in genişletilmiş hali oldu-
ğu söylenir. ez-Zebîdî bu ilaveleri ‘el-mustedrek’ ve ‘min mâ
yustedrek aleyh’ kayıtlarıyla yapmaktadır.
c- Kelimenin İlk Harfi Esas Alınan Sözlükler:
Kelimenin ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmış olan sözlükler geleneksel kök tertibine göre madde başlıkları elif harfinden
başlayarak yâ harfine kadar ilk aslî harflerine göre sıralanmıştır.
Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı da kendi içinde
alfabetik olarak düzenlemiştir.
Kökten türeyen fiiller genel olarak sülasi mücerretten başlayarak birleşik kullanımlarını takip eder şekilde sıralanır.
) آتاب الجـيم ( Kitâbu’l-Cîm
Bu sözlük Ebû ‘Amr İshâk b. Mirâr eş-Şeybânî (ö. 213/828)
tarafından telif edilmiştir. Kendisi İmam Ahmed b. Hanbel, Ebû
‘Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm ve Ya’kub b. es-Sikkît'in üstadıdır36.
Eser Kitâbu'l-Hurûf ve Kitâbu’l-Lüga isimleriyle de anılır.
Kelimenin ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmış olan ilk sözlüktür. Madde başlıkları elif harfinden başlayarak yâ harfine kadar ilk aslî harflerine göre yirmi sekiz bab olarak düzenlenmiştir.
Ancak kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı alfabetik
değildir. Dolayısıyla araştırımacılar için kullanımı zor bir sözlüktür.
35 Eski alimlerimiz, İslâmi ilimlerle uğraşan hiçbir bilginin kâmustan müstağni
olamayacağını göstermek için: ‘Rençbere çamus (manda), mollaya kamus gerekir’ demişlerdir. Asım Efendi, Ebu’l-Kemal, Kâmûs Tercümesi-elOkyanûsu’l-Basît fi Tercemeti Kâmusi’l-Muhît, I-IV, İstanbul 1304–1305.
35 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, II, 238-239.
36 ''Makâme-i Teyyibiye'' Makâmâtu'l-Harîrî'nin 32 makâmesidir. Bkz., a.g.e.,
Nşr. Muhammed Abdulkâdir, Bulak, 1317, I, 372-404.
36 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, XII, 186-187.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
143
) الـجمهرة في اللغة ( el-Cemhere
Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan b. Dureyd (ö. 321/931) tarafından telif edilmiş olan bu sözlüğe el-Cemhere fi’l-Lüğa veya
Cemheretu’l-Lüğa da denilmektedir. Sözlükteki kelimelerin tertibi
alfabetik sıralama esasına göredir. Ayrıca kalb sistemi ile anlamı
verilen kelimenin harflerinin yer değiştirilmesi ile meydana gelen
yeni kelimeleri de ele almaktadır. Bu esasa göre kelimeler, önce
sunâî, sülâsî, rubâî, humâsî, lefif, nevâdir vb. bâblara ayrılmış,
daha sonra bu bâblardaki kelimeler hemze'den yâ harfine kadar
alfabetik sıraya göre dizilmiştir37. Aslî harflerine göre sıralanmış
olan kelimelerle bunlardaki harflerin yerlerinin değişmesiyle
meydana gelen kelimelerin mânâları, aynı yerde bulunmaktadır.
Mesela (َ )ذَهَبmaddesinde önce bu kök, sonra da kalb sistemine göre elde edilen maklublarından (َ )بَذَهve (َ )ذَبَهmaddeleri incelenmiş, ardından (َ )ذَهَبve ( )َبَذَهmaddelerinin alfabetik sıraları geldiğinde de sadece daha önce geçtikleri yerlere işaret etmekle yetinilmiştir. Eser 13 bölümden oluşmaktadır. Son bölümde Arap
dili meselelerine temas edilmiştir.
Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luğa ( ) معجم مقاييس اللغة
Bu sözlük Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fârîs (ö. 395/1004) tarafından telif edilmiştir. Kendisinin bu sahada Kitâbu'l-Mucmel veya
el-Mucmel fi’l-Luğa adlı bir başka eseri daha vardır. Makâmât sahibi el-Harîrî, Makâme-i Tayyibiye’de kendisine övgülerde bulunur38.
Ahmed b. Fâris eserine temel teşkil eden kaynakları arasında
el-Halil’in el-Ayn’ını, Ebû ‘Ubeyd’in (ö. 224/834) Garîbü’lHadîs’iyle Mikyâsü’l-Garîb’ini, İbnü’s-Sikkît’in (ö. 244/858) elMantık’ını ve İbn Düreyd (ö. 321/933) ’in el-Cemhere’sini zikreder.
Mu‘cemu Makâyîsi’l-Luğa sözlükler içerisinde iştikak metodunun en güzel uygulandığı bir sözlüktür. Bu eser de kelimenin
ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Madde başlıkları elif
harfinden başlayarak yâ harfine kadar ilk aslî harflerine göre bö-
lümlere ayrılmıştır. Her bölüm kendi içinde muzâ‘af, sülâsî asıllı
37 Bkz. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, a.g.e, s. 59.
38 ''Makâme-i Teyyibiye'' Makâmâtu'l-Harîrî'nin 32 makâmesidir. Bkz., a.g.e.,
Nşr. Muhammed Abdulkâdir, Bulak, 1317, I, 372-404.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
144
ve asli harfleri üçten fazla olan kelimeler olmak üzere üçe ayrılmıştır. Ele alınan kelimenin birinci harfleri ve bu harfi takip eden
harfleri alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. Mesela ( )جbölümünde
( )جve ( )حile başlayan kelime alfabetik olarak bu sıranın bitişine
kadar sürer. Bu bölüm sona erdikten sonra ( )جve ( )ج( ),أve ()ج( ),ب
ve ( )تile başlayan kelimelere geçilir.
el-Mucmel fi’l-Luğa ( ) المجـمل في اللغة
Bu sözlük yukarıda da belirttiğimiz üzere Ebu’l-Huseyn
Ahmed b. Fârîs (ö. 395/1004) tarafından telif edilmiştir.
Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Madde
başlıkları elif harfinden başlayarak yâ harfine kadar ilk aslî harflerine göre bölümlere ayrılmıştır. İlk iki bölümde tertip esnasında
kelimelerin sadece ilk harflerini ve bu harfi takip eden harfleri
alfabetik sıraya göre esas almıştır.
Sözlük Züheyr Abdu’l-Muhsin Sultan tarafından tahkik edilmiş 1986 senesinde Beyrut’ta dört cilt olarak basılmıştır.
Esâsu’l-Belâğa ( ) أساس البلاغة
Bu eserin sahibi de Mahmûd b. ‘Umer ez-Zemahşerî (ö. 583
538/1143)’dir 39. Kelimenin ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Ancak ez-Zemahşerî, eş-Şeybâni’nin aksine bu sözlükte
kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışını da alfabetik
olarak düzenlemiştir. Bu sözlüğün özelliği kelimeleri hem lügat
hem de mecâzi anlamıyla birlikte vermesidir. Mecazî mânâlarda
kullanılan ne kadar kelime varsa hemen hemen hepsini derlemiştir. Eserde ayet, hadis, mesel, şiir, deyim ve meşhur sözlerle
şevahid getirilmiştir.
Bu eser ilk kez h. 1327 senesinde Mısır’da basılmıştır.
Muhtâru’s-Sıhâh ( ) مخـتار الصحاح
Bu sözlüğün sahibi Muhammed b. Ebî Bekr b. ‘Abdilkâdir erRâzî (ö. 666/1267'den sonra)'dir. Eser el-Cevherî’nin es-Sıhâh’da
yer alan kelimelerden seçilerek bir çeşit es-Sıhâh’ın özet yapılmış
halidir denebilir. Kelimelerin izahı yapılırken sıkça ayet ve hadis-i
şeriflerden istişhadlar yapılmıştır.
39 Bkz., Kahhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, XII, 186-187.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
145
el-Mu‘cemu’l-Vasît ( ) المعجم الوسيط
‘Mısır Milli Eğitim Bakanlığı’nın rehberliğinde Arap Dil Kurumu üyelerinden İbrâhîm Mustafâ, Ahmed Hasan ez-Zeyyât,
Hâmid ‘Abdulkâdir ve Muhammed ‘Ali en-Neccâr tarafından hazırlanmış değerli bir sözlüktür.
Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı da alfabetik olarak
düzenlemiştir. Klasik sözlüklerde olmayan bir özelliği de ilmî ve
teknik terimleri, muarrab sözcükleri ihtiva etmiş olması, ayrıca
600 adet resimle zenginleştirmesidir.
Sözlükte 30.000 madde başlığı, 450 bin kelime vardır.
Yukarıda zikredilen bu sözlüklerin dışında son dönemde ilk
harf sistemine göre telif edilmiş sözlükler şunlardır:
el-Misbâhu’l-Münîr fi Ğaribi'ş-Şerhi’l-Kebîr ( المصباح المنير في
) غريب الشرح الكبير
Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî (ö. 770/1368) tarafından
telif edilmiştir. Kısaca el-Misbâhu’l-Münîr adıyla şöhret kazanmış-
tır. Zamehşeri’nin Esâsu’l-Belâga adlı eserinden oldukça etkilendiği, görüş ve kaynaklarından sıkça istifade ettiği görülmektedir.
Kaynakları arasında muasırı olduğu İbn Manzûr’un Lisânu’lArab’ın yer almaması dikkat çekicidir40.
Sözlük alfabetik sıraya göre kelimenin ilk harfi esas alınarak
ele alınmış sözlüklerdendir. Müellif hecâ harflerinden her birisi
için özel bir bâb ayırmıştır. ( )ي( ),وve ( )لاharflerini ise son babta
toplamıştır. Kelimelerin izahında hadis-i şeriflerden istifade edilmiştir. Lügat anlamlarının yanı sıra fıkhî anlamları da verilmiştir.
Fiillerin bablarına işaret edilmiş, yer yer gramatik bilgilere de işaret edilmiştir. Sözlüğün sonunda sarf ve nahiv mevzuları da eklenmiştir41.
Muhîtu’l-Muhît ( ) محيط المـحيط
Lübnanlı Butrûs el-Bustânî (ö. 1883) tarafından telif edilmiş-
tir. Modern denebilecek sözlüklerin ilki olma özelliğini taşır.
40 Bkz. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, a.g.e, s. 163.
41 Bkz. el-Feyyûmî Ahmed b. Muhammed, el-Misbâhu’l-Münîr fi Ğaribi'ş-Şerhi’lKebîr, s. Önsöz, Lübnan, 1987.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
146
Müellifin istifade ettiği temel kaynak el-Fîrûzâbâdi’nin elKâmûsu’l-Muhît’i olup bu esere ilavelerde bulunmuştur. Örneğin
müfret kelimelerin, bazıları kıyâsi olup zikredilmesinde fayda
mülahaza edilmeyen cemilerini eklemiş. Yine dile sonradan girmiş uydurukça, avamca ve Hıristiyan dinine ait kavramlar, kullanımlar, ilmî, teknik, felsefî terimler, bazı edebiyatçıların eser
isimleri ve nesir ve şiir örnekleri, nahve ve sarfa ait terimler ilave
etmiştir.
Yaklaşık 1 milyon 300 bin kelime vardır. Müştak kelimelerin
sayısı yaklaşık 85 bin kadardır.
Müellif bu eseri öğrencilerin daha kolay istifade etmeleri
maksadıyla daha sonra ‘Kutru’l-Muhît’ adı altında özetlemiştir 42.
Akrebu'l-Mevârid fî Fusahi'l-'Arabiyye ve'ş-Şevâhid ( أقرب
)الموارد في فصاح العربيةوالشواهد
Sa'îd b. 'Abdillâh b. Mihâîl eş-Şertûnî (ö. 1912) tarafından telif edilmiştir. Bu eser 1889 senesinde telif edilmiştir. Müellifin
istifade ettiği temel kaynak el-Fîrûzâbâdi’nin el-Kâmûsu’lMuhît’idir. Kendisi de sözlüğün mukaddimesinde beyan ettiği gibi
el-Kâmûsu’l-Muhît dışında Lisânu’l-Arab, Esâsu’l-Belâğa,
Muhtâru’s-Sıhâh, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye ve el-Mucmel
fi’l-Luğa istifade ettiği kaynaklar arasında yer almaktadır.
Bu sözlük çağdaş sözlüklerin yanında ilmi terimler, sonradan
uydurulmuş muhdes sözcükler ve halkın yaygın olarak
kullanageldiği avamca ve yabancı dillerden alınma kelimeleri de
ihtiva eder. Tertib olarak kelimelerin önce mâzi fiil kipi, ardından
isim ve sıfat halleri verilmiştir.
el-Müncid fi’l Lüğa vel ‘A’lam ( ) المنجد في اللغة و الأعلام
Rahip Luis Ma’luf el-Yesûî tarafından 1908 senesinde telif
edilmiş olan bu sözlük metot olarak geleneksel kök tertibine göre
ilk asli harfi esas alınarak hazırlanmıştır. Kelimelerin ikinci ve
üçüncü harflerinin sıralanışı da kendi içinde alfabetik olarak dü-
zenlemiştir.
Kısaca el-Müncid ismiyle şöhret kazanmıştır. Kaynak olarak
bazı eski sözlüklerle birlikte Butrûs el-Bustânî’nin ‘Muhîtu’lMuhît’ adlı sözlüğünden oldukça istifade edilmiştir.
42 Bkz. Nassar Hüseyin, a.g.e, I/568.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
147
Sözlük hakkında yapılan tenkitlerin başında sözlüğün Hıristiyanlık propagandası yaptığı, yer yer İslam akidesini tahrif edici
bilgiler aktarıldığı ve İslami terimlere özellikle yer vermediği şeklinde olmuştur 43. Örneğin (ُ- قَرَأKarae) maddesinden (- القرآنelKur’ân) kelimesini ele alırken bu kelimenin masdariyetine işaret
eder ve Kur’ân-ı Kerîm’den bir kelime dahi olsa bahsetmez44. Ancak Hıristiyan terminolojisine ait hemen hemen bütün kelime ve
kavramlar sözlükte yerini bulmuştur.
Sözlüğünde yeni olarak yabancı sözlüklerde kullanılan rumuzlara benzer işaretleri kullanmıştır. Bu babtan olmak üzere
mesela ( )فاrumuzunu ism-i fâil için, ( )مفعrumuzunu ism-i mef’ul
için, ( )مصrumuzunu masdar için, ( )جrumuzunu cem’i için, ()جج
rumuzunu cem’i cem’ için, ( )مrumuzunu müennes için, ( )مثrumuzunu müsennâ için, ( )هـrumuzunu da mefûl bih için kullanmıştır.
Önceleri sadece mücerret lügat sözlüğü şeklinde tasarlanmışken 1956 yılındaki baskılarından sonra Rahip Fernand Totıl
el-Yesûi tarafından içine a’lâm, atasözleri, Arap gramerine ait
özet bilgiler, imlâ kuralları, felsefe, sosyoloji, psikoloji, eğitim,
ekonomi, hukuk, matematik ve diğer pozitif bilimlere ait yeni terimler eklenmiştir.
Daha sonra bu sözlük esas alınarak özetlenmiş el-Muncidu’lEbcedî (1968), Muncidu’t-Tullâb (1968), el-Müncidu’l-İ’dâdî (1969),
el-Muncidu’l-Musavvar li’l-Etfâl gibi sözlükler telif edilmiştir.
el-Bustân ( ) البستان
Abdullah b. Mihâil el-Bustânî (ö. 1930) tarafında telif edilmiş-
tir. Mahmûd b. ‘Umer ez-Zemahşerî’nin Esâsu’l-Belâga adlı eserindeki metodla aynı olarak kelimenin ilk asli harfi esas alınarak
hazırlanmıştır. Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı
da alfabetik olarak sıralanmıştır. Her madde kendi içinde fiil,
isim ve sıfat sıralamasıyla düzenlenmiştir. Bazı ilavelerle birlikte
metod olarak Butrûs el-Bustânî’nin ‘Muhîtu’l-Muhît’ adlı sözlüğü-
nün bir benzeridir.
43 es-Sâlih Muhammed b. Ahmed, Takrîru’n ani’l-Müncid fi’l-Lügati ve’l-A’lâm,
Mecelletu’l-Buhûsu’l-İslâmiyye, 46/s. 243-250.
44 el-Yesûî Luyis Ma’luf, el-Müncid fi’l Lüğa vel ‘Alam, et-Tabatu’l-Katulikiyye, s.
617., 19. bsk., 1982, Lübnan.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
148
d- Kelimenin Okunduğu Şekliyle Tertip Edilen Sözlükler:
Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler, klasik Arapça
sözlüklerde olduğu gibi kök tertibi esasına göre değil okunduğu
gibi alfabetik sıraya göre tertip edilmiştir. Kahire’deki Arap Dili
Konseyi Genel Sekreteri Dr. İbrahim Medkûr bu tertibin okuyucu
için aslında klasik tasrif metoduna göre hazırlanmış sözlüklerden
daha kolay bir metod olduğunu ifade etmektedir45.
Şimdi bu sözlük türlerini inceleyim:
el-Merca’ ( ) المرجع
Bu sözlük Abdullah el-Alaylî el-Merca’ tarafından hazırlanmıştır. Yukarıda yer alan sözlük örneklerinden tamamen farklı
olarak kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlüktür. Bu sisteme terim olarak kısaca et-Tertîbu’n-Nutkî denilmiştir. Dolayı-
sıyla örneğin ( )الْمَجْهولkelimesini ( )جharfi grubunda, kelimenin iş-
tikaklarından arınmış aslî harfleri olan (َ )جَهَلkelimesinden değil
kelimelerin kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak
( )مharfi grubunda doğrudan ( )مَجْهولmaddesinde aranır.
Abdullah el-Alaylî kaleme aldığı bu eserle sistem olarak kelimenin okunduğu gibi tertip edilen sözlükler kategorisine öncülük
etmiştir.
) الـرائد ( er-Râid
Cübran Mes’ud tarafından hazırlanmıştır. İlk defa 1964 senesinde neşredilmiştir. el-Merca’ gibi kelimenin okunduğu üzere
tertip edilen sözlüktür. Diğer bir tabirle idgam açılmamış, örne-
ğin (ٌ )تِكَّـةkelimesi ( )ت ك كbölümünde değil ( )ت ك تbölümünde yer
almıştır. Dolayısıyla kelimenin mastarı araştırılmadan doğrudan
alfabetik harf sıralaması gözetilmiştir. Ancak mezîd ve illetli fiillerin masdarlarına da o kelimenin başında parantez içerisinde işaret edilmiştir. Müellif mukaddimede sözlüğünün metodu hakkında yaptığı izahatta bunun araştırmacıya kolaylık sağladığınız
söyler 46.
Kelimelerin manaları önem sırasına göre verilmiştir. Ayrıca
sözlüğe felsefe, sosyoloji, psikoloji, eğitim, ekonomi, hukuk, matematik ve diğer pozitif bilimlere ait yüzlerce kelime eklenmiştir.
45 Bkz. el-Bustânî Fuad Efram, el-Muncidu’l-Ebcedî, s. 1., I. Bsk., Dâru’lMeşrık, Beyrut, 1967.
46 Mesud Cübran, er-Râid, II. Bsk. s. 13., Beyrut, 1967.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
149
Kelimelerin anlamları verilirken klasik sözlüklerde yer alan bilgiler muhafaza edilmiş, yer yer detaylara girilerek örneklendirilmiş-
tir.
Sözlükte yeni olarak Luis Ma’luf’in el-Muncid adlı sözlüğünde
olduğu gibi yabancı sözlüklerde kullanılan rumuzlara benzer işaretler yer almıştır. Örneğin ( )جrumuzunu cem’i için, ( )ججrumuzunu cem’i cem’ için, ( )مrumuzunu müennes için, ( )مثrumuzunu
müsennâ için, ( )مصrumuzunu masdar için, ( )فاrumuzunu ism-i
fâil için, ( )مفrumuzunu ism-i mef’ul için, ( )رrumuzunu karşılaş-
tırma için kullanmıştır.
Sözlüğün ikinci baskısı 1967 senesinde Beyrut’ta tek bir cilt
halinde, üçüncü baskısı da 1978 senesinde iki cilt olarak yapılmıştır.
el-Muncidu’l-Ebcedî ( ) المنجد الأبـجدي
Fuad Efram el-Bustânî tarafından hazırlanmıştır. Kısaca elMuncid adıyla anılagelmiştir. 1964 senesinde neşredilmiştir. Yine
el-Merca’ ve er-Râid gibi kelimenin okunduğu üzere tertip edilen
sözlüktür.
Sözlükte yabancı sözlüklerde kullanılan rumuzlara benzer
işaretler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları ( )فاrumuzunu ism-i
fâil için, ( )مفrumuzunu ism-i mef’ul için, ( )جrumuzunu cem’i
için, ( )ججrumuzunu cem’i cem’ için, ( )مrumuzunu müennes için,
( )مثrumuzunu müsennâ için, ( )مصrumuzunu masdar için, ()ز
ziraatla ile ilgili terimleri belirtmek için, ( )فكastronomi ile ilgili
terimleri belirtmek için, ( )كkimya ile ilgili terimleri belirtmek için,
( )رrumuzunu karşılaştırma için kullanmıştır. Sözlüğün ilk sayfalarında 10 sayfa kadar Arap Dili gramerine ait özet bilgiler verilmiştir47.
Dikkat çeken bir diğer husus da sözlükteki hecâ harfleri okuyucu tarafından pratik olarak kolayca bulunabilmesi için içe doğ-
ru gözeneklerle ayrılmıştır.
Rahip Luis Ma’luf el-Yesûî’nin el-Müncid fi’l Lüğa vel ‘Alam,
adlı eserinin bir çeşit özeti mahiyetindedir.
47 Bkz. el-Bustânî Fuad Efram, el-Muncidu’l-Ebcedî, önsöz.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
150
)لاروس المعجم العربى الحديث ( Larous
Halîl el-Cer tarafından hazırlanmıştır. Lügat bölümüne Muhammed Halil Paşa ve Hâni Ebû Muslih’in da katkıları olmuştur.
Muhammed eş-Şâyib de redaktesini yapmıştır. 1973 senesinde
neşredilmiştir.
Bu sözlük de el-Merca’, er-Râid ve el-Muncidu’l-Ebcedî gibi kelimenin okunduğu üzere tertip edilen sözlüktür.
Kelimelerin izahları şevahid ve örneklerle zenginleştirilmiştir.
Özellikle Kur’ân-ı Kerîm’den sıkça şevahid olabilecek türden
ayetler getirilmiştir. İzahları yapılan alet, edavat, insan, hayvan
ve bitkilerin resimleri eklenmiştir. Meşhur yazar ve şairlerin kullandıkları kelimeler dışında kullanımı kalkmış kelimeler özellikle
alınmamıştır Sözlükte ayrıca pozitif bilimlere ait yüzlerce kelime
bulunmaktadır. Bu arada yabancı dillerden Arapça’ya girmiş ve
günlük hayatta yaygın olarak kullanılmakta olan radyo, televizyon, sinema gibi kelimeler kullanıldıkları şekliyle alınmıştır.
Marife kelimeler ve masdarları diğerlerinden ayırmak için bold
yapılmıştır 48.
III. Sonuç
Sözlükler bir dilde yer alan kelimenin anlamını ortaya koyan
çalışmalardır. Arapça’da mu’cem, kâmus ve lügat kelimelerinin
karşılığıdır. Tarihte çağdaş diyebileceğimiz bilimsel kıstasları ile
metodolojik sözlük çalışmaları ilk kez Araplar tarafından yapılmıştır. Bu çalışmaların öncelikli olarak Kur’ân ve Hadis içerisindeki garip kelimeleri anlamaya yönelik Garîb’ul-Kur’ân ve
Garîbu’l-Hadîs adlarıyla şöhret kazanmış ‘mevzui lügat’ da denilen telifler olduğu görülmektedir.
Arapça sözlükler genel olarak harflerin mahreçleri, kelimelerin son harfleri, kelimenin ilk harfi esas alınan sözlükler ve kelimenin okunduğu şekliyle tertip edilen sözlüklerden olmak üzere
dört başlık altında toplanırlar.
Harflerin mahreçleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları
Kitâbu’l-‘Ayn, el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye, Tehzîbu’l-Lüğa,
el-Muhît fi’l-Luğa, Kitabu'l-Muhkam ve'l-Muhîti'l-‘A'zam; Kelimelerin son harfleri esas alınan sözlüklerin başlıcaları Dîvânu’l-Edeb
fî Beyâni Luğati’l-‘Arab, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye,
Lisânu’l-‘Arab, el-Kâmûsu’l-Muhît, Tâcu’l-‘Arûs; kelimenin ilk harfi
48 Bkz. el-Cer Halîl, Larous, s. 2. Mektebetu Larous, Paris, 1973.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
151
esas alınan sözlüklerin başlıcaları Kitâbu’l-Cîm, el-Cemhere,
Mu‘cemu Makâyîsi’l-Luğa, el-Mucmel fi’l-Luğa, Esâsu’l-Belâğa,
Muhtâru’s-Sıhâh, el-Mu‘cemu’l-Vasît’tir. Bu metot günümüzde en
yaygın olan metotdur. Son olarak da kelimenin okunduğu şekliyle tertip edilen sözlüklerin başlıcaları ise el-Merca’, er-Râid, elMuncidu’l-Ebcedî ve Larous adlı eserlerdir.
Konular
- Arapça Cümle Örnekleri-5 İstekte Bulunmak
- Arapça Cümle Örnekleri-6 Havalimanındayım
- Arapça Cümle Örnekleri-7 Gümrükteyim
- Arapça Cümle Örnekleri-8 Döviz İşleri
- Arapça Cümle Örnekleri – 9 Taksideyim
- Arapça Cümle Örnekleri-10 Oteldeyim
- Arapça Cümle Örneklerim-11 Otelde İhtiyaçlarım
- Arapça Cümle Örnekleri-12 Otel Şikayetlerim
- Arapça Cümle Örnekleri-13 Kahvaltıdayım
- Arapça Cümle Örnekleri-14 Otelden Ayrılıyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-15 Lokantadayım
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-1
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-2
- Arap Halkın Yaygın Olarak Kullandığı Bazı Tabirler-3
- Arapça Cümle Örnekleri-16 (Lokanta) Salatalarım
- Arapça Cümle Örnekleri-17 (Lokanta) Çorbalarım
- Arapça Cümle Örnekleri-18 (Lokanta) Et Seçeneklerim
- Arapça Cümle Örnekleri-19 Lokantadan Hesap İsterken…
- Arapça Cümle Örnekleri-20 Lokanta Şikayetlerim
- Arapça Cümle Örnekleri-21 Kahve-Tatlı İstiyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-22 Uçak Bileti Satın Alıyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-23 Tren Bileti Satın Almak
- Arapça Cümle Örnekleri-24 Otobüs Bileti Satın Alıyorum.
- Arapça Cümle Örnekleri-25 Şehir Turundayım
- Arapça Cümle Örnekleri-26 Bir Yeri Gezmek İstiyorum
- Arapça Cümle Örnekleri-27 Spordayım
- Arapça Cümle Örnekleri-28 Ayrıntılı Tanışma Cümleleri-1
- Arapça Tanışma Cümleleri-29 Ayrıntılı Tanışma Cümleleri-2
- Arapça Cümle Örnekleri-30 Hava Durumu
- Arapça - Türkçe Sözlük