ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN KAZAK TÜRKÇESİNE UYARLANMASI

Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2015 Bahar (22), 167-201
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN KAZAK TÜRKÇESİNE
UYARLANMASI
Hilal OYTUN ALTUN
Özet: Arapça alıntı kelimeler Kazak Türkçesinde sesbilgisel olarak düzeltilir. Bu
ses değişmelerinden en karakteristik görüneni Arapça alıntı kelimelerdeki uzun
ünlülerin Kazak Türkçesinde düzenli olarak kısalmasıdır. Kısalma olayı bazen
kelimede öndamaksıllaşma ve telafi türemeleri gibi seslik iz bırakmaktadır.
Kazak Türkçesinde ünlü uyumu bulunduğundan Arapça alıntı kelimelerde ünlü
uyumu esasında benzeşme gerçekleşmiştir. Ayrıca Kazak Türkçesi, Türkiye
Türkçesinde ünlü uyumunu durdurucu etki yapan öndamaksıl parçacıkları
(opaque segment) artdamaksıllaştırmayı tercih etmektedir.
Artdamaksıllaştırılmamış bu parçacıkların birkaç kelimede opaque olduğu da
görülmektedir. Ses sıralaması Kazak Türkçesi sesbilgisi için uygun olmayan
Arapça alıntı kelimeler önseste, içseste ve sonseste ünlü türemesi veya ünsüz
düşmesi ile düzeltilir. Kazak Türkçesinde Arapça alıntı kelimelerde görülen
değişmelerin Türkiye Türkçesinden daha ileri olması, Kazak Türkçesine bu
kelimelerin yazı yoluyla değil sözlü edebiyat yoluyla ve başka bir Türk lehçesi
aracılığı ile girmiş bulunması ile açıklanabilir.
Anahtar kelimeler: Kazak Türkçesi, Arapça alıntı kelimeler, sesbilgisi,
sesbilim, uyarlama.
Adaptation of Arabic Loanwords in Kazakh Turkish
Abstract: Arabic loanwords in Kazakh written language were phonetically
corrected. Regular shortening of long vowels in Arabic borrowings seems to be
the most typical phonetic change in Kazakh. Shortening has left some phonetic
traces like fronting or epenthesis. Since Kazakh has the vowel harmony, Arabic
borrowings were corrected accordingly. Palatal segments which are opaque for
vowel harmony in Turkey, Turkish were mostly velarised in Kazakh. At some
words in Kazakh these segments are opaque when they weren’t velarised. Arabic
borrowings which are illform for Kazakh were corrected via epenthesis, or
syncope. Kazakh’s making phonetical corrections further than Turkey Turkish,
can be explained with these words borrowed (codes copied) from Arabic via
another Turkic language and these words firstly lived in oral Kazakh literature,
not the written literature.
Key words: Kazakh, Arabic borrowings (loanwords), phonetics, phonology,
adaptation.
Rüstemov (1982, s. 21), Radlov’u (1870, s. 17) kaynak göstererek Kazak
Türkçesinde Arap ve Farsça kelimelerin ses bilgisi yönünden diğer Türk
lehçelerine nazaran fazlasıyla değiştiğini ve sayıca da daha az olduğunu
kaydetmektedir. Kazakça kaynaklardaki Arapça ve Farsça kelimelerin oranı
benzer nitelikteki Özbekçe kaynaklardakinin yarısı kadar veya yarısından azdır
(Rüstemov, 1982, ss. 21-23). Arapça ve Farsça kelimeler işlek olarak kullanılan,
halkın diline yerleşmiş kelimelerin, “aktif söz varlığı”nın (aktivti leksika) yüzde
168 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
15’ini, kullanım sıklığı az, sadece yazılı metinlerde kalmış, kelimelerin, “pasif
söz varlığı”nın (passivti leksika) yüzde 7’sini oluşturmaktadır (Rüstemov, 1982,
ss. 23, 79). Orta Çağ’da diğer Türk lehçelerinin sözlüklerine yerleşmiş ve
günümüzde Rusça kanalıyla Orta Asya Türk dillerine girmiş uluslararası
bilimsel terimlerin yanında yaşamaya devam eden Arapça bilimsel terimler
Kazak Türkçesinde bulunmamaktadır (Rüstemov, 1982, s. 31). Bu durum
Kazakların göçebe yaşam tarzından; çok geniş coğrafi bölgelerde dağınık hâlde
yaşamaları, büyük şehirlerin bulunmaması ve dolayısıyla Kazakların
İslamiyet’le doğrudan temasının az olması gibi sebeplerden kaynaklanmaktadır
(Rüstemov, 1982, s. 23).
Kazakçanın Arapça ile ilişkileri, Kazakların henüz bir millet görünümü arz
etmedikleri 15. yüzyıla kadar ve 15. yüzyıldan sonrası olmak üzere iki dönemde
incelenmelidir (Rüstemov, 1982, ss. 45, 79). Arapça kelimeler Kazak
Türklerinin sözlüğüne esasen Klasik Çağatay edebiyat ürünleri ve Özbek
Türkçesi kanalıyla yerleşmiştir. Özbek Türkçesinin de Arapça kelimeler için
temel kaynağı Farsça ve Tacikçedir (Rüstemov, 1982, ss. 44-51). Benzer
süreçler diğer Türk lehçe ve şivelerinde de gözlemlenebilir (Pekacar, 2007;
İşler, 2004). Ayrıca 19. yüzyılın son yarısı ile 20. yüzyılın ilk yarısında Kazak
Türklerine İslamiyet’i anlatmak için yazılmış, Kazak Türkçesindeki tabirle
“eskişil” (eskicil) eserler Arap, Fars, Çağatay, Özbek ve Tatar dillerinden pek
çok kelimeyi barındırıyordu. Bu eserler Arapça alıntı kelimelerin Kazak
Türkçesine yerleşmesinde etkili olmuştur (Rüstemov, 1982, s. 50). Ancak bu
dönemde alıntılanan kelimeler yukarıda anılan “pasif söz varlığı”nın (passivti
leksika) bir parçası olmuşlardır (Rüstemov, 1982, ss. 50, 79).
Rüstemov’un (1982) değerlendirmediği bir olgu vardır: 20. yüzyılın başlarında
Kazak yazı dili oluşturulurken, Kazak aydınlarının yazı dili olarak kullandıkları
Orta Asya edebî Türk dili Çağatayca kaynak olarak kullanılmamış, Güney
Kazakistan halk ozanlarının eser verdikleri diyalektler esas alınmıştır. Böylece
Kazak Türkçesi yazı diline kaynak olan ağız, klasik yazı dilinden ziyade sözlü
Kazak edebiyatına dayandırılmıştır. Bu ağızda Arapça ve Farsça kelimeler imla
yoluyla değil sözlü olarak varlığını sürdürmüştür. Karşılaştırmak bakımından;
Türkiye Türkçesinin Osmanlı Türkçesinden devraldığı Arapça ve Farsça
kelimelerin ses bilgisi özellikleri imla sayesinde ince ayrıntılarına kadar
yansıtılmakta idi. Hatta Latin alfabesi ile oluşturulan Türkiye Türkçesi
imlasında bu ses bilgisi ayrıntıları düzeltme ve kesme işaretleri ile yaşatılmaya
çalışılmış, Arapça ve Farsça kelimelerin aslına uygun telaffuzuna dikkat
edilmiştir. Türkiye Türkçesinde sıklıkla görülen uzun ünlülerin ve ünlü
uyumsuzluklarının Kazak Türkçesinde bu derecede uyarlanmış (adaptation)
olmasında, Rüstemov’un (1982) açıkladığı etmenlerin yanında, yazı dili/sözlü
dil geleneklerinin de etkisi olsa gerektir; çünkü alıntı kelimenin imlasının alıcı
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 169
dilin üyeleri tarafından biliniyor olması uyarlama sürecinde etkili olmaktadır
(Peperkamp ve Dupoux, 2003, s. 369).
Türk topluluklarının İslamlaşmaya başlamasından itibaren Türk lehçe ve
şivelerine Arapça ve Farsçadan yoğun kelime girişi olmuş ve bu yabancı
unsurların Türkçeleştirilme süreçleri çeşitli çalışmalarda incelenmiştir (Oral
Seyhan, 2004; Azmun, 2000; Pekacar, 2006; Yazıcı Ersoy, 2006, vb.). Bizim
çalışmamıza konu olan Kazak Türkçesi sözlüğünde yer alan Arapça
kelimelerdeki ses değişmelerinin kısmen ele alındığı çalışmalar da mevcuttur
(Eker, 1998; Akın, 2011). Bu ses değişmelerinin temel sebebi olarak Kazak
Türkçesinin uzun ünlüler, ünlü uyumsuzlukları ve hece sonunda çift ünsüzlerle
ilgili kuralları gösterilebilir. Ancak yukarıda açıklanan tarihî süreç göz önünde
bulundurulduğunda bu kelimelerden ne kadarının Kazak Türkçesinde, ne
kadarının Arapça kelimelerin Kazak Türkçesine girişine aracılık eden dilde
gerçekleştiğini şu anki bilgilerimizle açıklayamıyoruz. Aracı dillerdeki ses
değişmeleri üzerine yapılacak çalışmalar bu sorulara cevap oluşturabilir. Ancak
mevcut tabloda Kazak Türkçesinin Arapça kelimeleri çok düzenli bir şekilde
uyarladığı (adaptation) görülmektedir.
Bu çalışmada, yukarıda Kazak Türkçesindeki mevcudiyetlerinin tarihi ile ilgili
kısaca bilgi verilen Arapça alıntı kelimelerdeki ses değişmeleri maddeler
hâlinde örnekler verilerek sıralanmıştır.
İmla Açıklamaları
Kazak Türkçesi kelimelerin imlasında “Qazaqstan Respublikasınıñ Mädeniyet
Ministrliginiñ til komiteti (Memlekettik til portalı, www.til.gov.kz)” tarafından
kullanılan Latin alfabesi esas alınmıştır.
Kazak yazı dilinde varyantları bulunan kelimelerin açıklanan ses değişikliğine
konu olmayan varyantı diğer şeklin yanında köşeli ayraç içinde verilmiştir:
“Metatez - İsrâfil > Surapıl [Israpıl]”
Arapça kelimelerdeki ünlülerin imlasında şu kural uygulanmıştır:
Düz geniş ünlü ä
Düz geniş uzun ünlü â
Dar yuvarlak ünlü u
Dar yuvarlak uzun ünlü û
Dar düz ön ünlü i
Dar düz uzun ön ünlü î
170 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
Arapça kelimelere özgü ünsüzlerin imlasında da şu simgeler kullanılmıştır:
ء] ʕ] ’ ض] dˁ] ḍ
ث] θ] ṡ ط] tˁ] ṭ
خ] x] ḫ ظ] ðˁ] ẓ
ح] ħ] ḥ ع] ʔ] ‘
ذ] ð] ẕ غ] γ] ġ
ص] sˁ] ṣ ق] q] ḳ
Terminoloji Açıklamaları
Bir dile ait bir kelimenin başka bir dilin sözlüğünde de yer etmesi süreciyle
ilgili Türkçede birkaç terim bulunmaktadır. Bunlardan Türkçede kullanılan
“ödünçleme” terimi “loanword/ borrowing” terimlerinin tercümesidir.
Johanson’un (1998, s. 327) çerçevesini çizdiği “code-copying” veya Türkçesi
“kopyalama” ise son derece detaylı ve doğru ifade edilmiş olmakla birlikte, biz
bu çalışmada kopyalama (code copying / geleneksel terimle borrowing)
çeşitlerini değil fonolojik olarak uyarlama (loanword adaptation) sürecini
incelediğimiz için “alıntı” terimini kullanmayı tercih ettik.
Bu çalışmamızda, yazıda adı geçen Türk dillerinden bahsederken Türk Dil
Kurumunun önerdiği “Türk lehçeleri” ve “Kazak Türkçesi” terimlerini
kullandık.
İnceleme
Kazak Türkçesine Arapçadan giren kelimelerin fonolojik olarak uyarlanması
(adaptation) süreçleri bu çalışmada “ünlü değişmeleri”, “ünsüz değişmeleri”,
“ses düşmesi”, “ses türemesi”, “yer değiştirme”, “hece düşmesi” başlıkları
altında incelenmektedir. Kazak Türkçesindeki Arapça kelimelerin listesini
Januzakov (2008) sözlüğünü tarayarak oluşturduk. Kelimelerin Arapça imla ve
anlamları için Mutçalı (2012) ve Türkçedeki durumla karşılaştırmak için
Devellioğlu (1988) sözlüklerinden faydalandık.
1. Ünlü Değişmeleri
1.1. Uzun Ünlünün Kısalması (Shortening)
Kazak Türkçesinde uzun ünlü bulunmamakta ve alıntı kelimelerde bulunan
uzun ünlüler düzenli olarak kısalmaktadır. Kazak Türkçesindeki uzun ünlülerin
tarihî gelişimi Eker (1998) tarafından incelenmiştir. Adı geçen çalışmada ana
Kıpçakça aslî uzunlukların bugün modern yazı dillerinde bulunmadığı, bunların
tarihî metinler yardımıyla takip edilebileceği belirtilmektedir (Eker, 1998,
s. 44). Uzun ünlüler kısalırken Modern Kıpçak lehçelerindeki şu seslik izleri
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 171
bırakmışlardır: ön damaksıllaşma (ay. s. 64), ünlü türemesi (ay. s. 70), ünlü
ikizleşmesi (ay. s. 71), ötümlüleşme (ay. s. 78), ünsüz türemesi (ön seste y (> c),
v,h) (ay. s. 81), ünsüz ikizleşmesi (ay. s. 83). Aynı çalışmada kısalan ünlüler de
listelenmiştir (Eker, 1998, s. 88).
Modern Kazak yazı dili sözlüğündeki Arapça kelimelerin uzun ünlüleri
kısalırken görülen seslik değişmeler ön damaksıllaşma ve telafi türemeleridir.
Eker (1998, ss. 64-65) Kazak Türkçesindeki /ä/ ünlüsünü Ana Kıpçakça aslî /â/
uzun ünlüsüne bağlar. Arapça alıntı kelimelerdeki kısalmalarda da bu değişim
çok yaygındır.
Telafi türemeleri (Eker, 1998, ss. 76-83) ise /î/ uzun ünlüsünün etkisiyle /y/ yarı
ünlüsünün; /â/ ve /û/ etkisiyle ise /w/ yarı ünlüsünün türemesidir.
1.1.1. Ön Damaksıllaşma (Fronting):
/â/ > /ä/
Ön seste: âdät > ädet
ʿâdil > ädil
ʿâläm > älem
İç seste: billâhi > bellähï
dâ’im > däyim
ḥâżir > äzir
kâfir > käpir
lâzim > läzim
musâfir > müsäpir
/â/ > /e/
İç seste ve son seste yer alan /â/ bazı kelimelerde /e/ ünlüsüne dönüşür.
İç seste: dävrân > däwren
dukkân > düken
fälâkät > bäleket/päleket
kärâmät > keremet
nikâḥ > neke
ävlâd > äwlet
mäkân > meken
ʿäyâl > äyel
172 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
Son seste: bälâ > bäle/päle
dunyâ > dünïe
ävliyâ > ävlïe
/â/ > /i/
İç seste /â/, vurgusuz orta hece ünlüsü olarak birkaç örnekte hem ön
damaksıllaşmış hem daralmıştır. Ancak vurgusuz orta hece ünlüsünün daralması
uzun ünlü ile ilgili bir seslik iz sayılmamaktadır.
ʿädâlät > ğadilet /ädilet
xilâfät > xalïfat
1.1.2. Telafi Türemesi:
/w/ yarı vokalinin türemesi: Kazak Türkçesi imlasında /w/ dudak yarı vokalini
de gösteren konsonant işareti aynı anda /u/, /uw/ sesleri için de kullanılmaktadır.
Aşağıdaki örnekte “w” harfinin telaffuzunda duyulan ses /w/ yarı vokalidir.
/â/ > /aw/ âmîn > awmïn [ämïn]
/û/ > /w/
Kazak Türkçesi imlasında üç farklı fonemi gösteren tek işaretin kullanılması
telaffuz farklarını yansıtmakta eksik kalmaktadır. Örneğin /w/ yarı ünlüsü
türemiş olan kapalı hecede sesin uzunluğu telaffuzda kaybolmaktadır. Biz bu
yazıda Kazak Türkçesi imlasındaki bu harfin transliterasyonunda “w” harfini
kullanmaktayız ancak, kelimenin Kazak Türkçesindeki telaffuzunu belirtmek
üzere ünlü değeri de yansıtacak şekilde gerekli yerlere “u” harfini koyuyoruz.
Aşağıdaki örneklerin ilkinde /uw/ sesi mevcutken, ikincisinin telaffuzunda yarı
ünlünün varlığı telaffuzda hissedilmemektedir:
ṣûrät > suwret
mäḥfûẓ > maxpuz
/y/ yarı ünlüsünün türemesi:
/î/ ünlüsü ön seste kısalırken telafi türemesine neden olur. Türeyen ses /y/ yarı
ünlüsüdür (krş. ünlü ikizleşmesi. Eker, 1998, s. 71) (Öztekten, 2001, s. 321).
/î/ > /ï/(/ıy/) ʿäzîz>ğazïz [äziz]
ḥaqîqat > aqïqat
xalîfä > xalïfa
îmân > ïman
ʿimârät > ğïmarat
şärî‘ât > şarïğat
tärâvîḥ > tarawïx
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 173
Son seste bulunan /î/ bazı kelimelerde kısalırken yarı ünlü türemesine sebep
olur:
/î/ > /ï/(/ıy/) qâḍî > qazï
‘ilmî > ğılımï
siyâsî > sayasï
târîxî > tarïxï
/î/ > /ï/(/iy/) äskärî > äskerï
billâhî > bellähï
hicrî > hïjrï
mädänî > mädenï
tabi‘î > tabïğï
/î/ bazı kelimelerde iç seste kısalırken genişler ve telafi türemesine sebep olur:
/î/ > /ay/ ḥîlä > ayla/qayla
/î/ > /ey/ zînät > zeynet
1.1.3. Seslik İz Bırakmadan Kısalma:
/â/ sesi seslik iz bırakmadan kısalır:
Ön seste: âxir > aqır
âdäm > adam
âṡâr > asar
ʿâr > ar
İç seste: äẕâb > azap
ʿâşıq > ğaşıq
ämânät > amanat
bâqî > baqï
ḥâżir > qazir [äzir]
idârä > ïdara
qâbiliyyät > qabіlet
Türkiye Türkçesinde kelime sonunda iç sesteki uzun vokal (CVC) kısalmakta
ancak ünlü ile başlayan ek aldığında uzun ünlü ortaya çıkmaktadır (Zülfikar,
1995). Kazak Türkçesinde bu kelimelere eklenebilecek ünlü ile başlayan ek
bulunmadığından uzun ünlü ortaya çıkmamaktadır: amân > aman, cävâb >
jawap, zamân> zaman, vb.
174 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
Son seste: dävâ’ > dawa
cäzâ’ > jaza
şifâ’ > şïpa
/î/ son seste seslik iz bırakmadan kısalır:
/î/ > /i/ kullî > külli
/î/ ünlüsünün kısalırken önlük-artlık uyumuna bağlı olarak art damaksıllaşması
uzun ünlüden kalan bir seslik iz değildir.
/î/ > /ı/ xamîr > qamır
xazînä > qazına
İç seste /û/ seslik iz bırakmadan kısalmıştır:
/û/ > /u/ ‘arûḍ > aruz
mäḥrûm > maqrum
mäʿqûl > maqul
märḥûm > marqum
ḍärûrät > zarurat
İç seste /û/ kısalırken ön damaksıllaşmıştır, ancak bunu kısalmadan kaynaklanan
bir seslik iz olarak değerlendirmek Kazak Türkçesinde çok güçlü olan önlükartlık
uyumunu görmezden gelmek anlamına gelir.
/û/ > /ü/ mäcbûr > mäjbür
mäcnûn > mäjnün
zäytûn > zäytün
mäşhûr > mäşhür
Kelimenin ikinci hecesindeki /û/ darlaşmıştır.
/û/ > /ı/ nâmûs > namıs
qäbûl > qabıl
mäymûn > maymıl
ḥuqûq > quqıq/xuqıq
ḥuḍûr > xuzır
/û/ > /i/ ḥukûmät > ükimet/ökimet
maʿlûm > mälіm [mağlum]
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 175
1.2. Ön Damaksıllaşma (Fronting)
Kazak Türkçesindeki Arapça alıntı kelimelerde bulunan art ünlülerin bir kısmı
ön damaksıllaşmaktadır. Bunun başlıca sebebi artlık-önlük uyumunu
korumaktır.
/ä/ > /e/ ʿäbäṡ > äbes
ḥadîṡ > ädis
qadîm > kädim
vâcib > wäjip
/u/ > /ü/ dunyâ > dünïe
mumkin > mümkin
musâfir > müsäpir
Türkiye Türkçesinde ünlü uyumunu durdurucu etki yapan (opaque segment;
Clements ve Sezer, 1982; ayrıca bk. Zimmer, 1985; Levi, 2001) ön damaksı /l/,
/r/, /k/ seslerini Kazak Türkçesi ünlü uyumu lehine ön damaksıllaştırıcı olarak
kullanır, bu sesleri içeren kelimelerde bulunan art ünlüler, art damaksı ünsüzler
bulunmadığı durumlarda ön damaksıllaşmaktadır: (krş. 1.3)
ävlâd > äwlet
dukkân > düken
kâfir >käpir/käwir
mäkân > meken
kullî > külli
Bu ünsüzler, varyantlaşmanın sebeplerinden biri gibi görünmektedir; bu şekilde
kelimelerin hem ince sıradan hem kalın sıradan şekilleri oluşmuştur. Kalın
sıradan şekillerin oluşmasında Arapçanın gırtlak sesleri etkili olmuştur.
mäʿlûm > mälіm/ mağlum
ʿâläm> älem/ ğalam
äṣîl> äsil/ asıl
tä‘lîm> tağlım/ tağlim/ tëlim
ʿizzät> izet/ ğïzzat
ġärîb > kärib/ ğarip/ ğarıp/ qarıp
qähr>qahar/ kär/ ker
176 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
1.3. Art Damaksıllaşma (Backing)
Art damaksıllaşma, genellikle kısa ünlülerin kelimedeki diğer art ünlülerin
etkisiyle art damaksıllaşması şeklinde görülmektedir. Bu olay pek çok örnekte
benzeşme (similarisation) kaynaklıdır.
Önseste: älmas > almas
älvân > alwan
äẕân > azan
ärvâḥ > arwaq
İçseste: xäncär > qanjar
äkbär > äkbar
ʿämäl > amal
cävâb > jawap
cäzâ’ > jaza
ʿibrät > ğïbrat
qähr>qahar [kär / ker]
käwṡär> qawsar [käwsar / kewser]
mäḥşär > maqşar
märḥûm > marqum
mävsim > mawsım
mäydân > maydan
qäfäs > qapas
qiymät > qımbat
ṣuḥbät > suxbat
xuṭbä > qutpa
Son seste: idârä > ïdara
ḥâşiyä > haşïya
kälimä > kälïma
zuhrä > zuhra
/i/ > /a/ siyâsät > sayasat
/î/, /i/ > /ı/ ʿaqîq > aqıq
âxirät > aqıret
ġarîb > ğarıp/ qarıp [ğarip/ kärip]
intiẓâr > ıntızar
iqbâl > ıqpal
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 177
inṣâf > ınsap / nısap
taʿẓîm > tağzım
‘äcâ’ib > ğajayıp
miṡâl > mısal
xidmet > qızmet
mu’min > momın
fäqîr>baqır / paqır
Yukarıda anılan ön damak /k/, /l/, /r/, /t/ ünsüzleri (opaque segment) Kazak
Türkçesinde ünlülere göre şekillenir ve ünlü uyumu lehine art damaksıllaşır
veya yanındaki ünlüyü önlüleştirir. (krş. 1.2) Karşılaştırma yapmak bakımından;
Türkiye Türkçesinde aynı kelimelerde artlık-önlük uyumsuzluğuna sebep de
olsa ön damaksıl ünsüzler korunmuş, Kazak Türkçesinde ünlü uyumu
öncelenmiştir: emanet/ amanat, fakir/paqır, gayret/qayrat, hançer/qanjar,
kıymet/qımbat, mahşer/maxşar, merhum/marqum, vb. Ayrıca ünlü uyumunu
durduran ön damak ünsüzlerinin etkisi olmaksızın da Türkçede ünlü uyumuna
aykırı kelimeler mevcuttur, bunlar Kazak Türkçesinde yine ünlü uyumuna
uygun durumdadır: mezar/mazar, hutbe/qutpa, kadem/kadam, kafes/qapas, vb.
Bazı örneklerde kelimede art ünlü veya art damak ünsüzü olmadan da ön
ünlüler art damaksıllaşır.
/i/ > /ı/ cinn > jın
cins > jınıs
/ä/ > /a/ cähd > jahat
şähr > şahar [şär]
säfär > sapar
mixnät > mexnat
mävsim > mawsım
/ä/ > /a/ şärbät > şärbat
äbcäd > abjad
äcäl > ajal
cähännäm > jahannam
Kazak Türkçesinde aykırılaşma (dissimilation) örnekleri de mevuttur.
zälzälä > zilzala örneğinde ön damak /l/ ünsüzü ilk hecede ön damaksıllaşmaya,
art damak /l/ ünsüzü ikinci ve üçüncü hecede art damaksıllaşmaya sebep
olmuştur.
lä‘nät> lağnet/lağınet kelimesinde art damak ünsüzü /ğ/ ilk hecede ünlüyü
artlılaştırmış ancak kelime sonundaki /t/ etkisi ile olsa gerek ikinci hecede ön
178 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
ünlü korunmuştur. Kelimenin artlık-önlük uyumlu bir varyantı da mevcuttur:
nälet
xidmät > qızmet Bu örnekte /q/ ünsüzü ilk hecede art damaksıllaşmaya, son
sesteki /t/ ünsüzü ikinci hecede ön damaksıllaşmaya sebep olmuştur. Bu
kelimeler Türkiye Türkçesinde ünlü uyumunda belirleyici olan ön damak /k/, /l/,
/r/, /t/ ünsüzlerinin Kazak Türkçesinde ünlü uyumu bakımından durdurucu
(opaque segment) işlev gördüğü nadir örneklerdir.
1.4. Genişleme (Widening)
Ön seste:
/u/ > /ö/ ʿumr > ömir [ğumır]
ḥukm>ökim
İç seste:
/i/ > /e/ billâhî > bellähï
dälîl > dälel
ḥisâb > esep
kâmil > kämel
mixnät > mexnat
nikâḥ > neke
/i/ > /a/ ġiybät > qaybat/ğaybat
ictihâd > ijdağat
mäʿrifät > marapat
siyâsî > sayasï
şimâl > samal
/i/ > /ä/ zinbîl > zämbil
1.5. Daralma (Breaking)
Vurgusuz orta hece ünlüsünde daralma:
/ä/ > /i/ şäcärä > şejire
Vurgusuz orta hece ünlüsü daralırken telafi türemesi gerçeklemiştir:
/ä/ > /ï/ (/ıy/) mäṣläḥät > mäslïxat
İlk hecede daralma:
/a/ > /ı/ xayâl > qïal
/ä/ > /i/ zälzälä > zilzala
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 179
Ayrıca Arapçada açık /ä/ sesinin Kazak Türkçesindeki nispeten kapalı bir ses
olan /e/ sesine dönüşmesi de bir daralma hadisesi olarak kabul edilebilir:
/ä/ > /e/ fälâkät > bäleket/päleket
mädäniyyet > mädenïet
mähkämä > mekeme
mämläkät > memleket
märtäbä > märtebe
mäs’älä > mäsele
1.6. Düzleşme (Unrounding)
Düzleşme görülen kelimelerde iki tür aykırılaşma mevcuttur: Dudak seslerinin
aykırılaşması /mu/ > /mi/ ve artlık-önlük aykırılaşması.
/u/ > /i/ munâcât > minajat
munâsib > minäsip
Düzleşmenin yanı sıra genişleme görülmektedir, önlüleşme ise benzeşme
sebebiyle gerçekleşir.
/u/ > /e/ täväkkul > täwekel
muḥkäm >bekem
Kazak Türkçesi imlasında ilk heceden sonraki yuvarlak ünlüler /w/ [uw] dışında
yazılmamaktadır. Telaffuzda da bu sesler düzdür:
/u/ > /ı/ nâmûs > namıs
qabûl > qabıl
ṣâbûn > sabın
1.7. Yuvarlaklaşma (Rounding)
Çift dudak ünsüzlerinin etkisiyle birkaç kelimede düz ünlü yuvarlaklaşmaktadır.
/ä/ > /u/ mänârä > munara
/i/ > /u/ qimâr > qumar
qiblä > qubıla
Kazak Türkçesinde ön seste bulunmayan Arapça /v/ ünsüzü düşerken yanındaki
ünlünün yuvarlak bir ünlüye dönüşmesine neden olur:
/vâ/ > /o/ vâq a > oqïğa
vâllah > olda
180 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
/vä/ > /o/ väbâ > oba
väbâl > obal
väfâ > opa
väfât > opat
vätän > otan
/vä/ > /ö/ väkil > ökil [wäkil]
Bir örnekte dudak ünsüzlerinin doğrudan etkisinin dışında bir yuvarlaklaşma
görülmektedir:
/ä/ > /ö/ kärîm > körim [kerim]
2. Ünsüz Değişmeleri
2.1. Önlüleşme (Palatalisation)
Arapça kelimelerde bulunan art damak ayn ع] ʔ], ön seste düşürülmediği
durumlarda kendine nispetle daha öndeki bir ses olan /ğ/ [ʁ] sesine dönüşür:
(Ayrıca bk. 3.1 ve 3.2.) Söz konusu art damak ünsüzleri Türkiye Türkçesinde
çoğu örnekte düşmektedir (Tekin, 1958; Öztekten, 2001).
/ʿ/ > /ğ/
Ön seste: ‘äcâ’ib > ğajayıp
‘äcäb > ğajap
‘ädâlät > ğadilet [ädilet]
ʿâlim > ğalım
ʿimârät > ğïmarat
ʿulämâ > ğulama
ʿibâdät > ğïbadat
‘aẕâb > ğazap [azap]
‘äzîz > ğaziz [äziz]
äqliyyä > ğaqlïa
‘ärâṣat > ğarasat
ʿibrät > ğïbrat
ʿinâyät > ğïnayat
Aynı ses değişimi iç seste de görülür. Yine en fazla kullanılan ikame ses /ğ/ [ʁ]
sesidir.
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 181
/ʿ/ > /ğ/
İç seste: äʿḍâ > ağza
ba‘ḍ > bağzı
qâʿidä > qağïda
sâ‘ät > sağat [sät]
taʿzîm > tağzım
täâ’lâ > tağala
qänâʿät > qanağat
läʿnät > lağınet
väʿdä > wağda [wäde]
muʿällim > muğalim
ma‘nâ > mağına [män]
/ʿ/ > /ğ/
Son seste: ruqûʿ > ruquğ
Bazı kelimelerde ise Arapçaya özgü gırtlak ünsüzü /ʿ/ içseste /y/ ve /w/ yarı
ünlülerine dönüşür:
/ʿ/ > /y/ fâ’iz > payız
şâ‘ir > şayır
dâ’im > däyim / dayım
Son seste: qâri’ > qarï
/‘/ > /w/ su‘âl > sawal
du‘â > duwa [duğa]
Sızıcı gırtlak sesi /h/ iç seste ön damak sesi olan /y/ ve bir kelimede çift dudak
/w/ ünsüzüne değişir.
/h/ > /y/ vähm > uwayım
ẓâhir > zayır
fähm > payım
ẕihn > zeyin
/h/ > /w/ ällähuäkbär > Allawaqbar
Arapçanın gırtlak seslerinden / غ] /ɣ], iç seste Kazak Türkçesinin sedalı art
damak patlayıcısı /ğ/ [ʁ] sesine dönüşür:
/ġ/ > /ğ/ bälâġät > balağat /balıyğat
ġäzâl > ğazal
ġäzâvät > ğazawat
182 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
ġayb > ğayıp
ġâzî > ğazı
ġiybät > ğaybat
luġät > luğat
Bir başka ön damaksıllaşma hadisesi art damak patlayıcısının /q/ ön damak
patlayıcısına /k/ dönüşmesidir. Bu değişim kelimedeki ön ünlüler sebebiyle
gerçekleşir:
/q/ > /k/ qâʿidä > käde
qähr > kär [qahar]
qädîm > kädim
qadr > kädir
Diş arası ünsüzünün damak-diş yuvası ünsüzüne dönüştüğü bir örnek:
ẓ>j taʿẓîm > täjim
2.2. Art Damaksıllaşma (Velarisation)
Lateral /ḽ/ Kazak Türkçesinde art ünlünün yanında art damaksıllaşır. Yukarıda
1.3’te bu ön damak ünsüzlerinin Kazak Türkçesinde ünlü uyumu lehine art
damaksıllaştığı belirtilmişti.
/ḽ/ > /l/ axvâl > axwal(ı)
ʿalâmät > ğalamat
ʿâlim > ğalım
ʿamäl > amal(ın)
iḥtimâl > ıqtïmal(dıq)
iqbâl > ıqpal(ı)
qabûl > qabıl(daw)
qaläm > qalam
qavl > kawlı
lävâzim > lawazım
maʿqûl > maqul(daw)
maʿlûmât > mağlumat
ẓulmät > zulmat
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 183
Ön damak /ṱ/ sesi art ünlülerin yanında art damaksılaşır.
/ṱ/ > /t/ qanâʿat > qanağat(tan)
luġat > luğat(tı)
naṣîḥat > nasïxat(tal)
sâʿat > sağat(tı)
şärbät > şärbat(tı)
şärîʿat > şarïğat(qa)
/h/ > /q/1
Ön seste: ḥâcc > qajı
ḥäyrân > qayran
ḥäräkät > qareket [äreket]
ḥâcet > qajet
ḥurmät > qurmet
ḥisâb > qïsap
ḥuccät > qujat
xäṭâ > qate
xäzân > qazan
xämîr > qamır
xäyâl > qïyal
xärâcât > qarajat
xiyânät > qïyanat
xäfiya > qupïya
xidmät > qızmet
İç seste: axbâr > aqpar
äḥmâq > äqımaq
äḥvâl > äqwal
âxir > aqır
buḥâr > buqar
iḥtimâl > ıqtïmal
ixtiyâr > ıqtïyar
muḥtâc > muqtaj

1
xäbär > xabar, xälâ’iq > xalayıq, xälq > xalıq, xäṭṭ > xat kelimelerinin başındaki /x/
sesi imlada korunmakla birlikte söyleyişte ötümsüz art damak patlayıcısına /q/
dönüşür (Rüstemov, 1982, s. 94). Ayrıca bk. 3.1. ve 3.2.
184 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
maḥşär > maqşar
märḥûm > marqum
Son seste: ärvâḥ > arwaq
mäşâyîx > maşayıq
/h/ > /x/
Ön seste: ḥakîm > xakim (hakîm)
İç seste: meḥnät > mexnat
k > q Kä‘bä > Qağba
2.3. Ötümsüzleşme (Devoicing)
Ön seste Arapça /غ] /ɣ] Kazakçada ötümsüzleşerek art damak /q/ sesine
dönüşür. Bir örnekte ise aynı ses, ikinci hecedeki /i/ etkisiyle önlüleşen ilk ünlü
sebebiyle ötümsüz ön damak patlayıcısı /k/ sesine dönüşmüştür.
/ġ/ > /q/ ġämm > qam
ġäyrät > qayrat
ġälâf > qınap
ġâzî > qazı
ġiybät > qaybat
/ġ/ > /k/ ġarîb > kärip
Ön seste bir başka ötümsüzleşme örneği /b/ > /p/ değişmesidir.
/b/ > /p/ belâ > päle
İç seste: iqbâl > ıqpal
äsbâb > aspap
äxbârât > aqparat
älif be > älippä
Son seste ötümlü patlayıcının yerini ötümsüz patlayıcıya bırakması Türkiye
Türkçesi için olduğu gibi Kazak Türkçesi için de tipiktir:
/b/ > /p/ ädäb > ädep
xärâb > xarap
‘acâ’ib > ğajayıp
a‘ceb > ğajap
vâcib > wäjip
tärtîb > tärtip
näsäb > nesep
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 185
/d/ > /t/
Ön seste: deccâl > tajal
Son seste: ävlâd > äwlät
cehd > cahat
maqṣad > maqsat
mävlid > mäwlit
ziyâdä > zïyat
2.4. Ötümlüleşme (Voicing, Sonorization)
/t/ > /d/ ṭäyyâr > dayar
ṭahâret > däret
İç seste: ictihâd > ijdağat
/q/ > /ğ/ ṭâqät > tağat
täqdîr > tağdır
2.5. Süreksizleşme (Fortition)
Kazak Türkçesinde en sık rastlanan süreksizleşme örnekleri dudak ünsüzleri ile
ilgildir. Süreksizleşen ünsüzlerin başında genel Türkçe için yabancı bir ses olan
/f/ gelmektedir.
/f/ > /p/
Ön seste: fâ’idä > payda
färâsät > parasat
färq > parıq
fätvâ > pätwa
fikr > pikir
fänn > pän
varyantlar: fälâkät > päleket [bäleket]
fäqîr > paqır [baqır]
fähm>payım [bayım]
furṣät > pursat [mursat]
İç seste: âfät > apat
cäfâ > japa
ġâfil > ğapıl / qapıl
kâfir > käpir [käwir]
käfîl > kepil
kulfät > küplet
186 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
qafäs > qapas
qäṭîfä > qatïpa
qiyâfät > qıyapat
maḥfûẓ > maxpwz
maʿrifät > marapat
musâfir > müsäpir
şifâ’ > şïpa
väzîfä > wäzïpa
säfär > sapar
Son seste: älif > älip
inṣâf > ınsap / nısap
isrâf > ısırap
käyf > keyip
täräf > tarap
‘urf > ğurıp
/f/ > /b/
Ön sesteki ve iç sesteki /f/ ise bazı örneklerde ötümlü patlayıcı çift dudak sesine
/b/ dönüşür:
Ön seste: fâtiḥa > bata [fatïqa]
fälâkät > bäleket [päleket]
fäqîr > baqır [paqır]
fähm>bayım [payım]
fuqärâ > buqara
İç seste: ḥâfiẓ > abız
käfän > kebin
äfḍäl > abzal
Diğer dudak ünsüzleri:
Kelime başında /v/ genel Türkçe için olduğu gibi Kazak Türkçesi için de
yabancı bir durumdur ve değişime maruz kalır:
/v/ > /b/ muqävvâ > muqaba
käcâvä > kejebe
/v/ > /p/ väräq > paraq
täşvîş > täşpiş
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 187
/m/ > /b/
Genizsi dudak sesinin /m/ süreksizleşerek patlayıcı dudak sesine /b/ dönüşmesi
aynı zamanda ağızsılaşmadır:
Ön seste: mäxnät > beynet [mexnät, mehnet]
muxkäm > bekem [mekem]
maʿqûl > baqul
İç seste: ġänîmät > ğanïbet
märḥämät > marxabat [marqabat]
Aşağıdaki süreksizleşme örneğinde ötümsüzleşme /s/ etkisiyle gerçekleşmiştir:
/sm/ > /sp/
/m/ > /p/ Uṡmân > Ospan
Dudak sesleri ile ilgili olmayan iki süreksizleşme örneği ise şöyledir:
/l/ > /d/ ḥälâl > adal
/ṡ/ > /t/ mäṡäl > metel
2.6. Sızıcılaşma (Affrication)
/c/ > /j/
Genel Türkçe için genç bir ses olan /c/ ünsüzü Kazak Türkçesinde
bulunmamakta, bu ses sadece geç dönemde Rusçadan girmiş olan kelimelerde
yer almaktadır. Doğu dillerinden alıntılanmış kelimelerde bu ses sızıcı dengi
olan /j/ sesine dönüşmektedir:
Önseste: cädîd > jädït
cäfâ > japa
cämâʿat > jamağat
cämâl > jamal
cäzâ’ > jaza
cihâz > jihaz
cumʿa > juma
İç seste: bâdincân > baqlajan
däräcä > däreje
ḥâcät > qajet
xancär > qanjar
xarc > qarjı
hicrî > hïjrï
mäclis > mäjіlіs
188 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
nätîcä > nätije
şäcärä > şejire
vicdân > ujdan
/ḍ/ > /z/
Arapçaya özgü bir ses olan /ض] /dˁ] Kazak Türkçesinde sızıcı diş arası /s/ veya
patlayıcı diş damak /d/ sesine dönüştürülür:
/ḍ/ > /s/ ḍiyâfät > sïyapat
/ḍ/ > /d/ xiḍr > qıdır
2.7. Dişsileşme
Damak diş eti ünsüzünün diş yuvası ünsüzüne dönüşmesi:
/ş/ > /s/ şäkl > sekil [sıqıl]
şärîk > serik
şäytân > saytan
şimâl > samal
nişân > nısan
2.8. Akıcılaşma (Deaffrication)
İç seste sızıcı diş-dudak, /f/ sesi akıcı çift dudak /w/ sesine dönüşür:
f > w kâfir > käwir [käpir]
İç seste patlamalı çift dudak /b/ sesi akıcı çift dudak /w/ sesine dönüşür:
b > w ṭäbîb > täwip
näbât > nawat
käbâb > kewep
2.9. Dudaksıllaşma (Labialization)
Bir örnekte çift dudak /b/ sesi, kendinden önceki nazal diş-damak /n/ sesini
başka bir nazal ses olan çift dudak /m/ sesine dönüştürür.
/n/ > /m/ zinbîl > zämbil
2.10. Genizsilleşme (Nasalization)
Çok fazla örneği olmayan bu ses değişimi dudak /b/, /f/ seslerini ve lateral /l/
sesini etkilemiştir:
/b/ > /m/ inṭibâq ıntımak
/f/ > /m/ furṣät > mursat [pursat]
/l/ > /n/ ġälâf > qınap
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 189
2.11. Aykırılaşma (Dissimilation)
Yan yana iki lateral /l/ sesinden ikincisi en yakındaki lateral ve nazal olmayan
/d/ sesine; nazal /m/ ve /n/ sesleri ise en yakındaki nazal olmayan sese
dönüştürülmektedir.
/ll/ > /nd/ cällâd > jendet
/ll/ > /ld/ Allah > alda [alla]
dällâl > deldal
mollâ > molda
vâllah > olda
/nn/ >/nd/ minnät > mindet
sunnät > sündet
/mm/>/mb/ ümmet > ümbet
3. Ses Düşmesi (Deletion, Apocope)
3.1. Ön Ses Ünsüz Düşmesi
/‘/ > Ø Ön seste bulunan Arapçaya özgü gırtlak ünsüzü [ʔ] Kazak Türkçesinde
düşmektedir. (Ayrıca bk. 2.1.)
ʿâläm > älem [ğalam]
‘äzâ > aza
‘äyd > ayt
‘ämäl > ‘amal
‘âdët > ädet
‘äsäl > äsel
/v/ > Ø Diş-dudak sesi /v/ ön seste düşerken kendinden sonraki ünlüyü
yuvarlaklaştırır:
vatan > otan
vaqʿa > oqïğa
väkîl > ökil
vasiyät > ösïet
vicdân > ujdan
vallâhî > ollahï
väfâʿ > opa
väfât > opat
väbal > obal
190 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
/ḥ/ > Ø Gırtlak ünsüzü /ḥ/ [ħ] ön seste düşmektedir.
ḥâkim > äkim
ḥâl > äl
ḥädîs > ädis
hälâk > älek
ḥälqä > alqa
ḥälvâ > alwa
ḥukûmät > ükimet/ökimet
Bu ses bazı kelimelerde art damak patlayıcısı /q/ sesine dönüşmekte, bazı
kelimelerde ise her iki değişimi de göstererek varyantlaşmaya neden olmaktadır.
ḥâcät > äjet [qajet]
ḥâḍir > äzir [qazir]
ḥäräkät > äreket [qareket]
ḥäyvân > aywan [qaywan]
ḥîlä > ayla [qayla]
ḥisâb > esep [qïsap]
Nadiren /ḥ/ ön seste korunur:
ḥäqîqät > aqıyqat /ḥaqïqat
/h/ > Ø Gırtlak ünsüzü /h/ ön seste düşmektedir.
häväs > äwes
hävî > awa
häybät > aybat [äybat]
3.2. İç Ses Düşmesi (Syncope)
/ʿ/ > Ø Arapçaya özgü gırtlak ünsüzü [ʔ] iç seste de düşmektedir (Ayrıca bk.
2.1.)
maʿlûm > mälіm
qalʿa > qala
vaʿdä > wäde
qâʿidä > käde
cumʿä > juma
näʿl > näl
täʿlîm > tälim [tağlım]
maʿrifät > marapat
mäs’älä > mäsele
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 191
/h/ > Ø maḥkämä > mekeme
qahr > qär [qahar]
şähr > şär [şahar/şähär]
İç seste yan yana iki ünsüzden birinin düşmesi:
/sc/ > /ş/ mäscid > meşit
/bh/ > /b/ şubhä > şübä
/yf/ > /p/ käyfiyyät > kepïet
/cc/ > /j/ ḥuccät > kujat
İkiz ünsüzün tek ünsüze dönüşmesi:
/ll/ > /l/ muʿallim > muğalim
/vv/ > /w/ quvvät > quwat
ävväl > äweli
/qq/ > /q/ baqqal > baqal
mäşaqqat > maşaqat
zakkum > zaqım
ḥaqq > aqı / qaqı
/kk/ > /k/ dukkân > düken
Mäkkä > Meke
/zz/ > /z/ ʿizzät > izet
/rr/ > /r/ ẕurriyyät > züriyat
/yy/ > /y/ mäyyit > mäyit
‘äyyâr > ayar
ḫasiyyät > qasïet
3.3. Son Ses Düşmesi
Kazak Türkçesi Arapça kelimelerin sonundaki gırtlak /h/ ve /ʿ/ ünsüzlerini
düşürür.
/h/ > Ø Allah > Alla
günâh > künä
nikâḥ > neke
siyâh > sïa
/ʿ/ > Ø ḍâyi‘ > zaya
żiyâ’ > zïya
192 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
Kelime sonunda çift ünsüzden birinin düşmesi:
/ch/ > /j/ väch > wäj
/sh/ > /s/ mäsḥ > mäsi
/qt/ > /q/ vaqt > waq [waqıt]
/ht/ > /q/ baht > baq [baqıt]
/yl/ > /l/ säyl > sel
Son seste ikiz ünsüzden biri düşer:
/nn/ > /n/ cinn > jın
/mm/ > /m/ ġamm > qam
3.3.1. Son Seste Ünlü Düşmesi
Son seste ünlü düşmesi örneği olarak bir kelime tespit edebildik:
daʿvî > daw
4. Ünlü Türemesi (Anaptyxis)
4.1. Ön Seste Ünlü Türemesi (Prothesis)
Kazak Türkçesinde birkaç kelimede ön seste /r/, /l/ ve ön seste düzenli olarak
düşen /v/ seslerinden önce ünlü türemiştir:
/r/ > V/r/ räcäb > erejep
riḍâ > ırza
/l/ > V/l/ lâzim > ılazım [lazım]
lâ’iq > ılayıq [layık]
ruḥṣät > ulıqsat [ruqsat/luqsat]
/v/ > V/w/ vähm > uwayım
4.2. İç Seste Ünlü Türemesi
Orta hecede ünlü türemesi:
Kelime ortasında Kazak Türkçesi ses bilgisine aykırı çift ünsüz içeren birkaç
kelimede iki ünsüz arasında damak uyumuna uygun olarak düz dar bir ünlü
türemektedir. Bu ünsüz çiftlerinde ikinci ünsüz /l/, /m/, /n/, /r/, /v/, /y/, /ğ/ sedalı
sızıcılarından biridir:
Art damak sesleri+sedalı sızıcı
/ql/( ıqılas
/qm/ ( aqımaq
/ğn/ ( lağınet
/qr/ iqrâr > ıqırar
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 193
Bir örnekte türeyen ses düz geniş ünlüdür /a/:
/ğy/ ( tağayın
Bir başka örnekte düz dar ünlünün yanında /y/ yarı ünlüsü türemiştir:
/qğ/ ( oqïğa
Çift dudak sesi+sedalı sızıcı
/bl/ iblis > ibilis, qiblä > qubıla
/br/ Cäbrâ’îl > Jebireyil
Diş sesleri+sedalı sızıcı
/dr/ qudrät > qudiret
/tr/ ätrâf > atırap
/lw/ ( aluwa
/rw/ ( aruwaq
/ny/ dunyâ > dünïe
Diş arası sesleri+sedalı sızıcı:
/sl/ täslîm > täsilim
/sr/ ḥasrät > qasiret, isrâf > ısırap
/zr/ ḥäżrät > äziret / xaziret / qaziret, ʿäzrâ’îl > äzireyil
/jl/ ( mäjіlіs
/jr/ ( täjіrïbe
Gırtlak sesi+sedalı sızıcı
/hr/ ṣäḥrâ > saxara
Yukarıda verilen örneklerden ṣäḥrâ > saxara, taʿyîn > tağayın, kelimelerinde
türeyen orta hece ünlüsü geniştir: vaqʿa > oqïğa örneğinde ise bir ünlü ve bir
yarı ünsüz türemiştir.
Kelime sonunda çift ünsüz arasında:
Arapça alıntı kelimelerde bulunan bazı kelime sonu çift ünsüzleri (word final
consonant clusters) Kazak Türkçesi ses bilgisine aykırıdır. Bu kelimelerin son
hecesinde iki ünsüz arasında artlık/önlük uyumuna uygun olarak düz dar bir
ünlü türemektedir. Aşağıdaki listede ünsüz çiftleri, ilk ünsüzün teşekkül noktası
esasına göre sınıflanmıştır.
Çift dudak sesleri:
/br/ ṣäbr > sabır, cäbr > jäbir, qäbr > qabir
/mr/ ʿumr > ömir/ğumır
/mz/ rämz > rämiz
/pw/ ( ğap(u)w
194 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
/wq/ ( zawıq
/wm/ ( qawım
/wr/ ( däwir
/ws/ qävs > qawıs
/wz/ ( äwiz /xawız
Diş-damak sesleri
/dl/ ʿädl > ädil
/dr/ qadr > qadir
/tm/ xatm > xatım/qatım
/tn/ mätn > mätin
/tr/ fiṭr > pitir, ʿiṭr > ätir
/np/ ( sınıp
/ns/ cins > jınıs
/ym/ ( wayım, fähm > payım
/yn/ ( zeyin
/yp/ ( ayıp
/yp/ ( keyip
/yt/ bäyt > beyit
/yr/ xayr > qayır
/lp/ (> /lb/) sulb > sulıp
/lk/ mulk > mülik
/lq/ xalk > xalıq
/lm/ ʿilm > ğılım / ilim, ẓulm > zulım
/rq/ färq > parıq
/rp/ ( ärip, ʿurf > ğurıp
/rş/ ʿärş > ğarış
/rz/ ʿärz > arız, färḍ > parız, qärḍ > qarız
Diş arası sesleri
/sl/ äṣl > asıl, näsl > näsil
/sm/ räsm > räsіm
/sp/(>/sb/) käsb > käsip
/sr/ äṣr > ğasır, käsr > kesir
/şr/ ‘uşr > ğuşır/quşır
/zq/ rızq > rïzıq
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 195
/zl/ häzl > äzil
/zm/ näẓm > nazım, häzm > äzim
/zn/ väzn > wäzin
/zr/ xiḍr > qıdır
Damak sesleri
/km/ ḥukm > ükim/ökim
/qm/ ( raqım
/kr/ fikr > pіkіr, şukr > şükir, ẕikr > zikir
/qr/ ( sïqır
/ql/ ‘äql > aqıl, näql > naqıl
/kl/ şäkl > sekil/ sıqıl
/qş/ näqş > naqış
/qt/ väqt > waqıt [waq]
/qt/ ( baqıt
/ğz/ ( wağız
İlk hecesinde düz-geniş ünlüden sonra “/h/C” içeren kelimelerde ise ünsüz çifti
arasında düz geniş ünlü türemektedir: (krş. ṣäḥrâ > saxara)
/hr/ şähr > şahar/şähär, qähr > qahar
/ht/( cahat
4.3. Kelime Sonunda Ünlü Türemesi
Kelime sonunda Kazak Türkçesi ses bilgisine aykırı olarak ikiz ünsüz veya çift
ünsüz içeren birkaç kelimede son seste ünlü uyumuna uygun düz dar bir ünlü
türemektedir:
-CCØ > -CCV räbb > rabbı
ḥädd > äddi
näfs > näpsi
qävl > qawlı
xärc > qarjı
näqd > naqtı
Bazı örneklerde bu çift ünsüzden biri düşmektedir:
-CCØ > CV ḥäcc > qajı
ḥäqq > qaqı/ aqı
mäsḥ > mäsi
196 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
İç seste:
ävväl > äweli
Şu örnekte türeme çift ünsüz bulunmaksızın gerçekleşmiştir:
xärâc > qaraşa
4.4. Yarı Ünlü Türemesi
/i/ > /ï/(/ıy/) qiṣṣa > qïssa
ḥisâb > qïsap/ xïsap [esep]
imâm > ïmam
iḥtimâl > ıqtïmal
qirâ’at > qïrağat/qırağat
idârä > ïdara
/i/ > /iy/ täcribä > täjіrïbe
iltifât > iltïpat
/î/ > /ay/ ḥîlä > ayla [qayla]
5. Ulama (Connection)
/ʿi/ > /y/ ‘äcâʿib > ğajayıp
ḍâʿif > zayıp
ġâʿib > ğayıp
/’i/ > /y/ ‘Äzrâ’il > Ezireyil
Cäbrâ’il > Jebireyil
xälâ’iq > xalayık
fâ’idä > payda
tâ’ifä > taypa
6. Hece Düşmesi (Haplology)
VCV > V/y/ älḥämdülillah > älxamdïllä
CV > V/y/ ziyârät > zïrat [zïyarat]
VC > Ø fâtiḥa > bata
VCC > Ø qâbiliyyät > qabіlet
VC > Ø ṭähâret > däret
VC > Ø sâ‘ät > sät [sağat]
CV > Ø qâʿidä > käde
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 197
7. Yer Değiştirme (Metatez)
/lf/ > /pl/ kulfät > küplet
/VC/ > /CV/ insâf > nısap [insap]
İsrâfil > surapıl [Israpıl]
/VC/ > /CV/ bâdincân > (badılcan > badlıcan >) baqlajan
väläd (valet) > balta
Uzak yer değiştirme örneği:
lä‘nät> nälet [lağnet/lağınet]
8. Birleştirme
Ses düşmesi yoluyla birleştirme örneği:
Havva ana > Xawana
Ses türemesi yoluyla birleştirme örneği:
âb-ı xäyât > abılhayat
9. Varyantlaşma
Arapça alıntı kelimelerin Kazak Türkçesi sözlüğünde birkaç farklı varyantı
bulunmaktadır. Varyantlar ünlülerin nöbetleşmesiyle (a), ünsüzlerin
nöbetleşmesiyle (b), ses düşmesiyle (c) ve ses türemesiyle (ç) oluşmaktadır.
(a) /â/>/a/, /ä/, /e/
‘âläm> ğalam, älem
munâcât > munajat, münäjät
sâ‘ät > sät, sağat
nikâḥ > neke
/ä/>/a/, /ä/, /e/
‘äzîz> ğazïz, äziz
äṣîl> asıl, äsil
qähr> qahar, kär, ker
käwṡär> qawsar, käwsar, kewser
läzzät> läzzat, läzzät, läzzet
vä‘dä> wağada, wağda, wäde
/î/> /ı/, /i/
ġärîb > kärib, ğarip, ğarıp, qarıp
(b) /b/> /b/, /p/
bälâ > bäle, päle
198 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
/f/> /b/, /p/, /w/
fähm> bayım, payım
fäqîr> baqır, paqır
kâfir > käpir, käwir
/’/> /ğ/, /q/
‘uşr> ğuşır, quşır
/ġ/> /ğ/, /k/, /q/
ġärîb > kärib, qarıp, ğarıp, ğarip
ġâfil > ğapıl, qapıl
/x/> /x/, /y/
mäxnät > mexnät, beynet, mehnet
/q/> /k/, /q/
qähr>qahar, kär, ker
/r/ > /l/ ruḥṣät > ruqsat, luqsat, ulıqsat
(c) /’/> /ğ/, Ø
‘izzät> ğïzzat, izet
mä‘lûm> mağlum, mälim
tä‘lîm> tağlım/tağlim, tëlim
/ḥ/> /x/, /q/, Ø
ḥâcc > xajı, qajı
ḥâcet > xajet, qajet
ḥâḍir >käzir, qazır, äzir
ḥäyvân >qaywan, xaywan, aywan
ḥîlä > qayla, ayla
ḥisâb > qïsap, xïsap, esep
ḥävz > xawız, äwiz
/x/> /q/, Ø
xäyrân > qayran, ayran
(ç) /’/> /ğ/, /ğı/
lä‘nät> lağnet/lağınet, nälet
/l/ > V/l/ lâzim > ılazım, lazım
lâ’iq > ılayıq, layık
/r/ > V/r/
ruḥṣät > ulıqsat, ruqsat, luqsat
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 199
Sonuç
Alıntı kelimelerin ses bilgisel düzeyde uyarlanmasında alıcı dilin ses bilgisine
yüzde yüz uygunluk hiçbir zaman gerçekleşmemektir (Peperkamp, 2005,
s. 341). Kazak Türkçesi Arapça kelimeleri uyarlamada Türkiye Türkçesine
kıyasla dikkat çekecek derecede ileridedir.
Kazak Türkçesi, Türkiye Türkçesinden farklı olarak uzun ünlüleri düzenli
olarak kısaltmaktadır. Kısalan ünlüler bazı kelimelerde ön damaksıllaşma ve
telafi türemeleri gibi seslik izler bırakmaktadır.
Kazak Türkçesi Arapça kelimelerdeki ünlü uyumu aykırılıklarını “kuralsız”
(illform) kabul eder ve istikrarlı bir şekilde düzeltir. Bu düzeltme art
damaksıllaşmayla sonuçlanan bir benzeşme olabilmekte veya aynı kelimenin
ince ve kalın sıradan varyantları oluşabilmektedir. Türkiye Türkçesinde ünlü
uyumunu durduran (opaque) ön damak (palatal) /k/, /l/, /r/, /t/ sesleri, Kazak
Türkçesinde sadece birkaç kelimede bu etkiyi yapmaktadır. Bu parçacıklar
Kazak Türkçesinde ünlü uyumu gerektiriyorsa art damaksıllaşır: saat+ten
/sağat+tan; hançer/qanjar, vakit/waqıt, vb. Ön damaksı bu ünsüzler kelimede
ünlüleri artlılaştıran bir ünsüz yoksa yanındaki ünlüyü önlüleştirebilir ve
böylelikle ince ve kalın sıradan iki varyant oluşur: asıl/äsil, mälim/mağlum,
ğarıp/kärip, ğalam/älem, munajat/münäjät, vb.
Kazak Türkçesine Arapçadan alınmış kelimelerin ünlülerinde art damaksıllaşma
(backing) yanında, ön damaksıllaşma (fronting), daralma (breaking), genişleme
(widening), yuvarlaklaşma (rounding) ve düzleşme (unrounding) olayları da
görülmektedir ve bunlar genellikle benzeşme, nadiren de aykırılaşma
örnekleridir.
Ön seste ünlü türemesi, Kazak Türkçesinin ön ses kurallarına aykırı bir
ünsüzden önce gerçekleşmektedir, ancak bu tip örnekler çok değildir ve varyant
meselesi burada da mevcuttur: lazım/ılazım, layıq/ılayık, vb. İç seste ünlü
türemesi yan yana iki ünsüz arasında gerçekleşerek bir orta hece yaratmaktadır.
İç seste ve son seste ünlü türemesinin en önemli bir başka sebebi kelime
sonunda çift ünsüzdür (word final consonant clusters). Kazak Türkçesi Türkçe
kökenli kelimelerde kelime sonu çift ünsüzü düzelttiği gibi (krş. dinç/tınış,
alp/alıp, berk/berik, vb.) alıntı kelimeleri de iki ünsüz arasında dar ünlü
türemesiyle düzeltir (CC > CVC). Bazı örneklerde ise son seste ünlü türer: harc
> qarjı, kawl > kawlı. Birkaç kelimede son ses ünsüzü düşer: baht > baq,
(bî)vaqt > (bey)waq.
‘afv > ğapuw (/ʿ/ > /ğ/, /f/ > /p/, CC > CVC), xiyânät > qïyanat (C+dar düz
V+C+â+C+ät > (C)+dar düz V+C+a+C+at) gibi örneklerde Kazak
Türkçesindeki tipik uyarlama eğilimlerinin çoğu bir arada görülebilmektedir.
200 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
Kazak Türkçesi Arapçadan alıntı kelimelerde uyarlamanın (adaptation) bu
derece ileri olmasının sebeplerinin başında bu kelimelerin Kazak Türkçesine
aracı dillerden girmiş olması, yani kelimelerin orijinal şekilleriyle tanışılmamış
olması gelmektedir. Bir diğer sebep Kazak Türklerinin genellikle çok geniş
coğrafyada ve büyük şehirler kurmadan yaşamış olmaları, böylelikle halkın
Kazak aydınlarının kullandığı Çağatay edebî dilinden ziyade sözlü edebiyatla
haşır neşir olması ve Kazak Türkçesi yazı dili kurulurken de Çağatay edebî dili
yerine sözlü geleneğe dayanan ağızların kaynak alınmış olmasıdır. Bu ağızlarda
da Arapça ve Farsça kelimeler imla yoluyla değil sözlü olarak varlığını
sürdürmüştür. Daha sonra Kazak Türkçesi yazı dili tarihinin büyük bölümünde
etkin olan Sovyet döneminde, Arapça ve Farsça alıntı kelimeler önce Latin
sonra Kiril alfabesi imlasıyla okurun önüne gelmiştir. Kazak Türkçesi
bünyesine dâhil ettiği Arapça ve Farsça unsurları, yukarıda sayılan sebeplerle
orijinal imlanın ve kaynak dille doğrudan temasın sınırlayıcı etkisinden azade
bir şekilde uyarlayabilmiştir.
Kaynakça
Akın, C. (2011). Kırgız Türkçesinde Alıntı Kelimelerde Ses Değişmeleri. Turkish
Studies, 6(1), 606-619.
Azmun, Y. (2000). Türkmen Dilinde Farsça ve Arapça Sözcükler ve Uğradıkları
Değişiklikler Üzerine Notlar. Journal of Turkish Studies, 24(3), 7-38.
Clements G. N. and Sezer, E. (1982). Vowel and Consonant Disharmony in Turkish.
http://www.linguistics.ucla.edu/people/hayes/251VowelHarmony/readings/Cle
mentsSezer1982TurkishVowelHarmony.pdf adresinden erişildi.
Devellioğlu, F. (1988). Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın.
Eker, S. (1998). Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi. Basılmamış
Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
İşler, E. (2004). Türkçedeki Arapça Alıntı Kelimelerde Farsça Etkisi. V. Uluslararası
Türk Dili Kurultayı Bildirileri I 20-26 Eylül 2004 içinde (ss. 1409-1420).
Ankara: TDK.
Januzakov, T. S. (Ed.). (2008). Kazak Tilining Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Dayk-Press.
Johanson, L. (1998). Code-Copying in Irano-Turkic. Language Sciences. 20(3), 325-
337.
Levi, V. (2001). Glides, Laterals and Turkish Vowel Harmony. Chicago Linguistic
Society, 37, 379-393.
Mutçalı, S. (2012). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık.
Oral Seyhan, T. (2004). Orta Türkçede Arapça ve Farsçadan Alıntılarda Türkçeleştirme.
V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II 20/26 Eylül 2004 içinde (ss.
2687-2706). Ankara: TDK.
Öztekten, Ö. (2001). Türkçedeki Arapça Alıntıların Fonolojisi Üzerine. Ege
Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 10, 315-321.
Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması 201
Pekacar, Ç. (2006). Kumuk Türkçesine Arapça ve Farsçadan Geçen Kelimelerdeki Ses
Olayları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 53-71.
Pekacar, Ç. (2007). Kumuk Türkçesindeki Arapça Alıntı Kelimelerde Son Ses /U/
Meselesi ve Türkçe-Arapça İlişkileri. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı
Bildirileri II 24/29 Eylül 2000 içinde (ss. 1465-1474). Ankara: TDK.
Peperkamp, S. (2005). A Psycholinguistic Theory of Loanword Adaptations. (M.
Ettlinger, N. Fleischer and M. Park-Doob, Eds.), Proceedings of the 30th
Annual Meeting of Berkeley Linguistic Society içinde (ss. 341-352). Berkeley,
CA: The Society.
Peperkamp, S. and Dupoux E. (2003). Reinterpreting Loanword Adaptations: the Role
of Perception. (M.J. Sole, D. Recasens and J. Romero, Eds.), Proceedings of
the 15th International Congress of Phonetic Changes in (pp. 367-370).
Adelaide: Causal Productions.
Rüstemov, L. Z. (1982). Qazirgi qazaq tilindegi arab-parsı kirme sözderi. Almatı:
Ğılım.
Tekin, T. (1958). Ayınlı ve Hemzeli Kelimeler. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi,
VIII(86), 110-113.
Yazıcı Ersoy, H. (2006). Başkurt Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alıntı
Kelimelerdeki Ünlü ve Ünsüz Değişmeleri. Türkbilig: Türkoloji Araştırmaları,
12, 143-162.
Zimmer, K. (1985). Arabic Loanwords and Turkish Phonological Structure.
International Journal of American Linguistics, 51(4), 623-625.
Zülfikar, H. (1995). Doğu Kökenli Kelimelerin Son Hecelerindeki Uzun Ünlülerin
Kısalması. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, 1995/I(521), 435/448.
202 Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi

Konular