ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
189
TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINAN
SÖZCÜKLERİN ÜNLÜLERİNDEKİ SES OLAYLARI
PHONETIC EVENTS IN TURKMEN TURKISH’S VOWELS OF
WORDS TAKEN FROM ARABIC AND PERSIAN
Engin GÖKÇÜR
Özet:
Türkmen Türkçesi Türk dilleri ailesinin Güney-Batı grubunda yer alır. Bu
yönüyle Oğuz grubu Türk dillerinin doğu kolunu teşkil eder. Türkmen Türkleri 18.
yüzyıla kadar Orta Asya Türklerinin ortak yazı dili olan Çağatay Türkçesini
kullanmışlardır. Türkmen Türkçesinin temeli 18. yüzyıldan sonra kaleme alınan
eserlerin dili ile oluşturulmuştur. Türkmen Türkçesinin söz varlığının büyük bir
oranını Türkçe sözcükler oluşturur. Bunun yanında Rusçadan, Arapçadan, Farsçadan
ve Moğolcadan alınan sözcükler de oldukça büyük bir oran oluşturur. Özellikle
Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerdeki seslik değişmeler sözcükleri
tanınmayacak hale getirmiştir. Bu çalışmada Türkmen Türkçesi edebî ürünleri ve
sözlüklerindeki Arapça ve Farsçadan alınmış sözcüklerin ünlülerinde görülen ses
olayları incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türkmen Türkçesi, Ünlüler, Ses Olayları, Alıntı
Sözcükler, Söz Varlığı.
Abstract:
Turkmen Turkish is involved in South-Western groups of Turkish language
family. In this respect, it constitutes the eastern arm of the Oghuz group of the
Turkish languages. Turkmen Turks have used the Chagatai Turkish’s literary
language, which is common in Turkey until the 18th century. The foundation of
Turkmen Turkish language was created with the language of works which were
penned after the 18th century. Turkish words form a great rate of Turkmen
vocabulary. In addition, the words taken from Russian, Arabic, Persian and
Mongolian also create a quite large proportion. Especially allophonic changes in the
words taken from Arabic and Persian words have made it beyond recognition. In this
study, the phonetic events seen in the vowels of words borrowed from Arabic and
Persian located in Turkmen Turkish literary products and its dictionaries are
examined.
Key words: Turkmen Turkish, Vowels, Phonetic Events, Quote Words,
Vocabulary.

 Yrd. Doç. Dr., Gümüşhane Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü -
Gümüşhane engingokcur1@gmail.com
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
190
GİRİŞ
Türkmen Türkçesinde üç alfabe kullanılmıştır. 1928’e kadar Arap
Alfabesi, 1928-1940 yılları arasında Latin alfabesi, 1940’tan günümüze
kadar gelen süreçte ise Kiril Alfabesi kullanılmıştır. 1928-1940 yılları
arasında kullanılan Latin Alfabesinde dokuzu kısa yedisi ise uzun olmak
üzere toplam 16 ünlü kullanılmıştır. Bu alfabede kapalı ve açık e seslerinin
uzun şekilleri kullanılmamıştır. Bu dönemde ünlü uzunlukları ikiz ünlü
şeklinde gösterilmiş, 1930’dan sonra uzunulukların gösterilmesi alfabeden
çıkarılmıştır. Benimsenen Kiril Alfabesiyle de uzun ünlülerin bir kısmı “ıy,
iy, üy” şekillerinde diftonglu gösterilmiştir. Bunun dışındaki uzunluklar ise
belirtilmemiştir (Azmun, 1990, s. 75).
1. ÜNLÜLER
Türkmen Türkçesinde dokuz ünlü vardır. Bunlar; a, e, ä, ı, i, o, ö, u, ü
ünlüleridir. Bu ünlülerden açık e sesi “ä” Türkiye Türkçesinde kullanılmaz.
Bu ünlü a ile e arasında boğumlanır. Bu ünlünün gerek uzun şekli ve gerekse
de kısa şekli çoğunlukla Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerde görülür:
cäht < Ar. cehd; mährap < Ar. miḥrāb; mähir < Far. mihr; şäher < Far. şehr;
zäher < Far. zehr; ääşgäär (TDS. äşgär) “aşikār” < Far. āşikār; tääç (TDS.
täç) “taç” < Ar. tāc; helääk (TDS. heläk) < Ar. helāk; hünkäär (TDS. hünkär)
< Ar. ḫunḳār; övlüyää (TDS. övlüyä) < Ar. evliyā; nääz (TDS. näz) < Far.
nāz; tääze (TDS. täze) < Far. tāze vb. Bu ünlünün Türkçe sözcüklerde
kullanımı nadirdir: äber- “alıvermek”, äkel- “getirmek”, äkit- “alıp gitmek,
iletmek”; bääbek (TDS. bäbek) “bebek”; dääli (TDS. däli) “deli”; äädik
(TDS. ädik) “çizme”; gääbe (TDS. gäbe) “şişkin”; nääçe (TDS. näçe) “kaç”;
nääme (TDS. näme) “ne”.
1.1. Uzun Ünlüler
1.1.1. Birincil Uzun Ünlüler (Asli Uzun Ünlüler)
Bilindiği gibi Türkiye Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma
sözcüklerdeki birincil uzun ünlülerin bir kısmı yazı dilinde gösterilmemesine
karşın konuşma dilinde korunmuştur: şair (şa:ir), numune (numu:ne), iman
(i:man) vb. Bu ünlülerin bir bölümü ise normal süreli ünlüye dönüşmüştür:
ihmal, kemal, metruk, beyaz, hiç, rahat, ruh vb. (Ergenç, 2002, s. 37; Yazım
Kılavuzu, 2009, s. 5). Türkmen Türkçesinde Türkçe sözcüklerde olduğu gibi
Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerdeki birincil uzun ünlülerin
korunduğu görülür: aadam “insan”, aalım “aalim, bilgin”; aaşık “āşık”;
dessaan “destan”, belaa “bela”; coğaap “cevap”; dovaam “devam”; kaanuun
“kanun”; şaadıyaan “mutlu” (Kara, 2012, s. 30-32); TrkmT. aahır ~ TT. ahir
< Ar. āḫir; TrkmT. aasuuda < Far. āsūde; TrkmT. caan ~ TT. can < Far. cān;
TrkmT. naazeniin ~ TT. nazenin < Far. nāzenîn; TrkmT. alaamat ~ TT.
alamet < Ar. ʿalāmet “iz, işaret”; TrkmT. ıkbaal ~ TT. ikbal < Ar. iḳbāl;
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
191
TrkmT. ıklıım ~ TT. iklim < Ar. iḳlîm; TrkmT. ıkraar ~ TT. ikrar < Ar.
iḳrār; TrkmT. peryaat ~ TT. feryat < Far. feryād.
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsça menşeli sözcüklerin bir
kısmındaki birincil uzun ünlüler yarım ünlü değerindeki /w/, /y/ ünsüzleriyle
diftonglu olarak yazıya aktarılmıştır: TrkmT. röwşen “parlak, aydın” < Far.
rū+şen; TrkmT. dowzah “cehennem” < Far. dūzaḫ; TrkmT. gedaay ~ TT.
geda < Far. gedā; TrkmT. beyhuuş “akılsız, anlayışsız” < Far. bî + hūş;
TrkmT. hudaay ~ TT. hüda < Far. ḫudā; TrkmT. humaay “Başına konuduğu
kimseye mutluluk getirdiğine inanılan talih kuşu” ~ TT. hüma < Ar. humā;
TrkmT. kirey ~ TT. kira < Ar. kirā’; TrkmT. küyze “testi” < Far. kūze;
TrkmT. pervaay “kaygı, üzüntü, endişe” ~ TT. perva < Far. pervā “çekinme,
sakınma korku”; TrkmT. veyran ~ TT. viran < Far. vîrān; TrkmT. Eyran
“İran” < Far. îrān; TrkmT. eliipbiy ~ TT. elifba < Ar. elif + bā; TrkmT.
beyhuuda ~ TT. beyhude < Far. bî-hūde.
1.1.1.1. Birincil Uzun Ünlülerin Kısalması
Bilindiği gibi Ana Türkçedeki birincil uzun ünlüler Çağdaş Türk
lehçelerine kadar uzanan süreçte “ünsüz ikizleşmesi, ön seste y-, v-, htüremesi,
ünlü genişlemesi, ötümlüleşme, ön damaksıllaşma, ünlü türemesi
ve ünsüz türemesi gibi seslik olaylarla kısalmaya maruz kalmışlardır (Tekin,
1995, s. 123-160; Başdaş, 2007, s. 89-101).
Öte taraftan Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınan
sözcüklerdeki asli uzun ünlülerin bir kısmının değişik nedenlerle kısalmaya
maruz kaldıkları görülür. Volkan Coşkun, Arapça ve Farsçadan alınma
sözcüklerdeki uzun ünlülerin bir kısmının ünlü benzeştirmeleri ve ünlü
genişlemesi neticesinde kısaldıklarını belirtir. Sözcüğün bünyesindeki kısa
ünlünün uzun ünlüyü kensisine benzettiğini belirtir (Coşkun, 2010, s. 54,
57). Hilal Oytun Altun, Türkiye Türkçesinde Arapçadan alınan bazı
sözcüklerdeki uzun ünlülerin kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık
uyumunun etkisiyle başka seslere dönüşme aşamasında kısaldıklarını belirtir
ve örnek olarak ʿaynî > aynı, ḳumrî > kumru, kürsî > kürsü, Türkî > türkü,
zeytūn > zeytin sözcüklerini verir (Oytun, 2012, s. 59). Bazı dilbilimciler
Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerdeki asli uzun ünlülerin açık hecede
korunduğunu, kapalı hecedeki uzunlukların ise kısaldıklarını belirtir. Kapalı
hece teşkil eden bu uzun ünlülerin ünlü ile başlayan bir ek alındığı takdirde
ise yeniden belirdiklerini ifade ederler. (Demircan, 2013, s. 62; Zülfikar,
1995, s. 439).
Arapça ve Farsçadan alınan aşağıda tespit ettiğimiz sözcüklerin
bünyesindeki asli uzun ünlüler, ünlü benzeştirmeleri ve ünlü uyumları
neticesinde ses değişikliğine maruz kalmış ve kısalmışlardır.
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
192
1.1.1.1.1. /ā/ > /a/ Değişimi
TrkmT. adıl ~ TT. adil < Ar. ādil; TrkmT. arassa “temiz” < Far. āreste;
TrkmT. asmaan ~ TT. asuman < Far. āsmān; TrkmT. bahana ~ TT. bahane <
Far. bahāne; TrkmT. cahan ~ TT. cihan < Far. cihān; TrkmT. daana “bilgili”
< Far. dānā; TrkmT. amanat ~ TT. emanet < Ar. emānet; TrkmT. owarra
“uzak yer” ~ TT. avare < Far. āvāre.
1.1.1.1.2. /ā/ > /e/ Değişimi
TrkmT. seyis ~ TT. seyis < Ar. sāyis; TrkmT. terezi ~ TT. terazi < Far.
terāzū.
1.1.1.1.3. /ā/ > /o/ Değişimi
TrkmT. owaaz ~ TT. avaz < Far. āvāz; TrkmT. owarra “uzak yer” ~
TT. avare < Far. āvāre.
1.1.1.1.4. /î/ > /e/ Değişimi
TrkmT. neşder ~ TT. neşter < Far. nîşter.
1.1.1.1.5. /î/ > /ı/ Değişimi
TrkmT. tootı “papağan” < Far. tūtî; TrkmT. zıncır ~ TT. zincir < Far.
zencîr; TrkmT. husuusı ~ TT. hususi < Ar. husūsî; TrkmT. raazı ~ TT. razı <
Ar. rāżî; TrkmT. sımruug ~ TT. simurg < Far. sîmurg; TrkmT. tagsır ~ TT.
taksir < Ar. taḳṣîr; TrkmT. vagşı ~ TT. vahşi < Ar. vaḥşî.
1.1.1.1.6. /î/ > /i/ Değişimi
TrkmT. şirin ~ TT. şirin < Far. şîrîn; TrkmT. dürbi ~ TT. dürbün < Far.
dūr + bîn; TrkmT. şärik ~ TT. şerik < Ar. şerîk.
1.1.1.1.7. /î/ > /ü/ Değişimi
TrkmT. derwüş ~ TT. derviş < Far. dervîş.
1.1.1.1.8. /ū/ > /ı/ Değişimi
naamıs ~ TT. namus < Ar. nāmūs; TrkmT. saabın ~ TT. sabun < Ar.
ṣābūn; TrkmT. maayıp “hastalıklı, sakat” < Ar. maʿyūb “ayıplı, ayıplanan,
kusurlu”; TrkmT. keywaanı “kadın, ev hanımı” < Far. ked+bānū.
1.1.1.1.9. /ū/ > /i/ Değişimi
TrkmT. terezi ~ TT. terazi < Far. terāzū.
1.1.1.1.10. /ū/ > /o/ Değişimi
TrkmT. çopan ~ TT. çoban < Far. çūbān; TrkmT. bossaan ~ TT. bostan
< Far. būstān; TrkmT. possun “gocuk” < Far. pūstîn “kürk”.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
193
1.1.1.1.11. /ū/ > /ö/ Değişimi
TrkmT. nöker “hizmetçi” < Far. nūger.
1.1.1.1.12. /ū/ > /u/ Değişimi
TrkmT. dessur ~ TT. destur < Far. destūr.
1.1.1.1.13. /ū/ > /ü/ Değişimi
TrkmT. hüjüm ~ TT. hücum < Ar. hucūm.
1.1.2. İkincil Uzun Ünlüler
Bir dilin ilk yazılı kaynaklarında normal süreli olup daha sonradan bir
ses olayı neticesinde değişikliğe uğramış, boğumlanma süreleri normal süreli
ünlülere göre daha uzun olan ünlülere ikincil uzun ünlü diyoruz. İkincil uzun
ünlüler çoğunlukla ses düşmelerine bağlı olarak ortaya çıkar. Sözcüklerdeki
seslerin düşmelerinde iki ünlünün, bir ünlü ile bir ünsüzün, bir ünlü ile iki
ünsüzün, iki ünsüz ile bir ünlünün boğumlanma sürelerinin birleşmesinden
ortaya çıkar (Buran, 2006, s. 3-4). Hece kaynaşmasına bağlı olarak ortaya
çıkan ikincil uzun ünlüler ise genellikle iki ya da daha çok hecenin
kaynaşması neticesinde oluşur. İkincil uzun ünleri aşağıda belirtildiği üzere
çeşitli başlıklar altında incelemeyi uygun gördük.
1.1.2.1. Ünsüz Yitimi Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler
Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerde iç ve son ses konumundaki
çoğunlukla yarı ünlü değerindeki /v/, /y/, /h/ ünsüzleri erime eğilimi gösterir.
Eriyen bu ünsüzlerin yükünü üstlenen ünlülerin ise uzamaya maruz kaldığı
görülür. Öte taraftan yarı ünlü değerindeki bu ünsüzler Arapçada vezne tabii
kalındığında sözcük sonlarında son ses konumunda, kapalı hecelerin başında
ve sonunda eriyip yanlarındaki ünlüyü uzattıkları görülür: medvar > medār,
müdvir > müdîr (devr), muhtayir > muhtār (hıyar)…vb. (Öztekten, 2001, s.
318-320).
1.1.2.1.1. /d/ Erimesi Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler
Son ses konumundaki /d/ ünsüzünün düşmesi neticesinde, düşen
ünsüzün yükünü alan ünlünün uzamaya maruz kaldığı görülür: käähüda “
kethüda” < Far. ked + ḫudā.
1.1.2.1.2. /h/ Erimesi Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsça menşeli sözcüklerin
bünyesindeki iç ve son ses konumundaki /h/ ünsüzlerinin düşmesi
neticesinde, düşen ünsüzün yükünü alan ünlünün uzamaya maruz kaldığı
görülür: kööne “eski” < Far. köhne; määkäm “muhkem” < Ar. muḥkem;
määtääç (TDS. mätäç) “muhtaç” < Ar. muḥtāc; sabaa < Ar. ṣabaḥ; sääv
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
194
“sehiv, yanılma” < Ar. sehv; şaazaada “şehzade” < Far. şeh+zāde; tääsiin <
Ar. taḥsiin; bääs “yarış, galibiyet” < Ar. baḫs.
1.1.2.1.3. /v/ Erimesi Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler
İç ve son ses konumundaki /v/ ünsüzünün yanındaki ünlüyü
yuvarlaklaştırması akabinde düşmesi neticesinde düşen ünsüzün yükünü alan
ünlünün uzadığı görülür: noobahar “nevbahar” < Far. nev+bahar; noobat
“nöbet” < Ar. nevbet; tooba “tövbe” < Ar. tevbe; moolla < Ar. mevlā.
1.1.2.1.4. /y/ Erimesi Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler
İç ve son ses konumundaki /y/ ünsüzünün düşmesi neticesinde düşen
ünsüzün yükünü alan ünlünün uzadığı görülür: gııbat “gıybet” < Ar. ġiybet;
hääsiyet “özellik” < Ar. ḫays̱iyyet; miive “meyve” < Far. meyve; şııḫ “şeyh”
< Ar. şeyḫ; pııgamber “peygamber” < Far. peygām-ber.
1.1.2.2. Hece Kaynaşması Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler
Hece kaynaşması çoğu zaman iki farklı hecenin ünlülerinin yan yana
gelmesi durumunda ya da ünsüz yitimi neticesinde yan yana gelen
ünlülerden birinin düşmesi sonucu oluşur. Türkmen Türkçesinde iç seste
bulunan b, k, g, ğ, n/ñ, h, v, y ünsüzlerinin düşmesi neticesinde bu
ünsüzlerin yanlarında bulunan ünlüler ilk planda ikiz ünlü oluşturur.
Ardından bu ikiz ünlüler hece kaynaşması neticesinde uzun ünlülere
dönüşme eğilimi gösterirler: çaarşaav “çarşaf” < Far. çāder+şeb; çaarçuva
“çerçeve” < Far. çehar + çuube; çääryek “çeyrek” < Far. çehar + yek; tääret
“taharet, temizlik < Ar. taḫāret; päälvaan “pehlivan” < Far. Pehlevān; işdää
“iştah” < Ar. iştihā’; paataa < Ar. faatiḥa; sıır- < sıyır-; soor- “içine
çekmek” < soğur- ; Määmmet < Ar. Muḥammed.
1.1.2.3. Ayınlı ve hemzeli uzunluklar
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi (Tekin, 1958, s. 110-113) Türkmen
Türkçesinde de bünyesinde ayın /ع /ve hemze /ء /bulunan sözcüklerdeki
ünlülerin uzadığı görülür: määde (TDS. mäde) “mide” < Ar. miʿde; möömin
“mümin” < Ar. mü’min; määlim (TDS. mälim) “malum” < Ar. maʿlūm;
tääsiir “teesir” < Ar. te’siir; näälet “lanet” < Ar. laʿnet; TrkmT. daawaa ~
TT. dava < Ar. daʿvā; TrkmT. maayıp “hastalıklı, sakat” < Ar. maʿyūb
“ayıplı, ayıplanan, kusurlu”.
1.2. Ünlü Uyumları
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınmış kelimeler büyük
bir yekûn oluşturur. Bugün Türkiye Türkçesinde ünlü uyumlarının dışında
kalan sözcüklerin çoğunun Türkmen Türkçesinde ünlü uyumlarına
bağlandıkları görülür.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
195
1.2.1. Kalınlık-İncelik Uyumu
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerde
kalınlık-incelik uyumunun oldukça sağlam olduğu görülür. Bu uyumun bu
kadar sağlam olmasında ünlü benzeştirmelerinin, ünlü uyumlarının ve
ünsüzlerin ünlüler üzerindeki etkisi belirleyici olmuştur: alamat (alamet),
amanat (emanet), aşına (aşina), cahan (cihan), gapıl (gafil), ımam (imam),
palav (pilav); (Buran-Alkaya, 2007, s. 122); Far. āsūde > Tkm. aasuuda, Far.
bahāne > Tkm. bahana, Far. būse > Tkm. poosa, Ar. cāhil > Tkm. caahııl,
Far. cihān > Tkm. cahan, Ar. devām > Tkm. dovaam, Ar. emānet > Tkm.
amanat, Ar. kalem > Tkm. galam, Far. kalender > Tkm. galandar, Far.
mihmān > Tkm. mııhmaan (Kara, 2012, s. 40); TrkmT. kasam ~ TT. kasem
< Ar. ḳasem; TrkmT. maşgala ~ TT. meşgale < Ar. meşġale; TrkmT.
maatam ~ TT. matem < Ar. mātem; TrkmT. nagma ~ TT. nağme < Ar.
nağme; TrkmT. naala ~ TT. nale < Far. nāle; TrkmT. saaya ~ TT. saye < Ar.
sāye “gölge”; TrkmT. nışaan ~ TT. nişan < Ar. nişān “iz, alamet”; TrkmT.
nıyaz ~ TT. niyaz < Far. niyāz; TrkmT. nızaam ~ TT. nizam < Ar. niẓām;
TrkmT. rakııp ~ TT. rakip < Ar. raḳîb; TrkmT. sıyaası ~ TT. siyasi < Ar.
siyāsî; novruz ~ TT. nevruz < Far. nev+rūz; TrkmT. rova ~ TT. reva < Ar.
revā.
,/غ/ ,/ع/ ,/ظ/ ,/ط/ ,/ض/ ,/ص/ ,/ح/ ,/خ/ ünsüzlerinin damak art Arapçada
/ق /yanında art ünlülerin; aynı şekilde öndamak ünsüzlerinin “/ک/ ,/ڵ“/
yanında ön ünlülerin bulunması Türkmen Türkçesinde etkisini kalınlıkincelik
uyumu ile ünlü-ünsüz uyumunda göstermiştir. Bu durumda Arapçada
ve Farsçadan alınma kalınlık-incelik uyumu dışındaki birçok sözcük
Türkmen Türkçesinde ünlü-ünsüz uyumu ve ünlü benzeştirmelerinin
etkisiyle kalınlık-incelik uyumuna bağlanmıştır: TrkmT. ıkbaal ~ TT. ikbal <
Ar. iḳbāl; TrkmT. ıklıım ~ TT. iklim < Ar. iḳlîm; TrkmT. ıkraar ~ TT. ikrar
< Ar. iḳrār; TrkmT. gaflat ~ TT. gaflet < Ar. ġaflet; TrkmT. magşar ~ TT.
mahşer < Ar. maḥşer; TrkmT. sahaavat “cömertlik” < Ar. seḫāvet; TrkmT.
sahııpa ~ TT. sayfa < Ar. ṣaḥîfe; TrkmT. tankııt ~ TT. tenkit < Ar. tenḳîd.
TrkmT. sahııpa ~ TT. sayfa < Ar. ṣaḥîfe; TrkmT. gııbat ~ TT. gıybet < Ar.
ġiybet; TrkmT. dıkgat ~ TT. dikkat < Ar. diḳḳat; TrkmT. ığtıyaar ~ TT.
ihtiyar < Ar. iḫtiyār; TrkmT. ıktısaad ~ TT. iktisat < Ar. iḳtiṣād; TrkmT.
ınsaap ~ TT. insaf < Ar. inṣāf; kapıya ~ TT. kafiye < Ar. ḳāfiye; TrkmT.
haadıısa ~ TT. hadise < Ar. ḥādis̱e; TrkmT. ıhlaas ~ TT. ihlas < Ar. iḫlāṣ;
TrkmT. ınkılaap ~ TT. inkılap < Ar. inḳilāb; TrkmT. zıyaapat ~ TT. ziyafet
< Ar. żiyāfet; TrkmT. sıyaahat ~ TT. seyahat < Ar. siyāḥat; TrkmT.
muşakgat ~ TT. meşakkat < Ar. meşaḳḳat; TrkmT. ganıımat ~ TT. ganimet
< Ar. ganîmet, TrkmT. gazal ~ TT. gazel < Ar. ġazel; TrkmT. haana ~ TT.
hane < Far. hane; TrkmT. haraba ~ TT. harabe < Ar. ḫarābe, TrkmT. hızmat
~ TT. hizmet < Ar. ḫidmet / ḫıẕmet; TrkmT. galam ~ TT. kalem < Ar.
ḳalem; TrkmT. gudrat ~ TT. kudret < Ar. ḳudret; näälet “lanet” < Ar. laʿnet;
TrkmT. ääşgäär (TDS. äşgär) ~ TT. aşikār < Far. āşikār; TrkmT. emlääk
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
196
(TDS. emläk) ~ TT. emlak < Ar. emlāk; TrkmT. kääse (TDS. käse)~ TT.
kāse < Far. kāse; TrkmT, inkäär (TDS. inkär) ~ TT. inkār < Ar. inkār;
TrkmT. lääle (TDS. läle) ~ TT. lale < Far. lāle; TrkmT. kerwen ~ TT. kervan
< Far. kārbān; TrkmT. kööne ~ TT. köhne < Far. kohne; TrkmT. günää
(TDS. günä) ~ TT. günah < Ar. gunāh; TrkmT. kääkil (TDS. käkil) ~ TT.
kakül < Far. kākül.
1.2.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu
Türkmen Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık uyumunun alıntı sözcüklerde
çok sağlam olmadığı görülür. Dudakların konumuna bağlı olan bu uyumda
alıntı sözcüklerin ilk hecesindeki düz ünlüler yuvarlaklaştırıcı ünsüzlerin
etkisiyle yuvarlaklaştığından Arapça ve Farsça menşeli sözcüklerin bir
kısmının uyuma bağlandığı görülür. Bazı Arapça ve Farsça sözcüklerin
uyuma bağlanmasında ünlü benzeştirmelerinin ve ünlü uyumlarının etkisi
söz konusu olmuştur: TrkmT. müñkür ~ TT. münkir < Ar. münkir; TrkmT.
owsun ~ TT. efsun < Far. efsūn; TrkmT. müñkür ~ TT. münkir < Ar.
munkir; TrkmT. miyesser ~ TT. müyesser < Ar. muyesser; TrkmT. tekepbir
~ TT. tekebbür < Ar. tekebbür.
Ses değişiklikleri neticesinde değişikliğe uğrayan bazı sözcüklerin ise
uyum dışında kaldığı görülür: TrkmT. müdiir ~ TT. müdür < Ar. mudîr;
TrkmT. gowı TT. kavi < Ar. ḳavî; TrkmT. dervüş ~ TT. derviş < Ar. dervîş;
TrkmT. husııt “cimri” < Ar. hasūd; TrkmT. uslııp ~ TT. üslup < Ar. uslūb;
TrkmT. möömin ~ TT. mümin < Ar. muʿmin.
1.3. Ünlü Değişmeleri
Dildeki ünlülerin değişmelerinde en belirgin etken ünlü
benzeştirmeleri ve ünlü uyumlarıdır. Ünlüler; kalınlık-incelik uyumu,
düzlük-yuvarlaklık uyumu, ilerleyici ve gerileyici benzeştirmelerin etkisiyle
değişime uğrar. Bunun yanında /ş/, /y/, /c/, /ç/ ünsüzlerinin ünlüler üzerinde
öndamaksıllaştırıcı; /b/, /p/, /m/, /f/, /v/ ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı; /y/
ünsüzünün de ünlüler üzerinde daraltıcı etkisi vardır (Eker, 2010, s. 264).
Ayrıca birincil uzun ünlülerin kısalması neticesinde ünlü genişlemesi
gerçekleşir (Coşkun, 2010, s. 57).
1.3.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi
Sözcüklerdeki ünlü incelmelerindeki en belirgin faktör ünlü
benzeştirmeleri ve ünlü uyumlarıdır. Bunun yanında /ş/, /y/, /l/, /c/, /ç/
ünsüzlerinin ön damaksıllaştırıcı etkisi de söz konusudur (Coşkun, 2010, s.
58; Eker, 2010, s. 264). Arapça ve Farsçadan alınma kalın ünlülü bazı
sözcüklerdeki ünlü incelmelerinde ön damaklı ünsüzlerin ve ünlü-ünsüz
uyumunun etkisi söz konusudur.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
197
1.3.1.1. /ā/ > /ää/ Değişimi
Arapça ve Farsça sözcüklerin bünyesindeki birincil uzun ünlü
konumundaki /aa/ ünlüsü /s/, /ş/, /y/, /l/, /c/, /ç/, /z/ inceltici ünsüzlerinin
etkisiyle Türkmen Türkçesinde uzun açık e (ää) ünlüsüne dönüşür: TrkmT.
çääre (TDS. çäre) ~ TT. çare < Far. çāre; TrkmT. ääşgäär (TDS. äşgär) ~ TT.
aşikār < Far. āşikār; TrkmT. emlääk (TDS. emläk) ~ TT. emlak < Ar. emlāk;
TrkmT. tääç (TDS. täç) ~ TT. taç < Ar. tāc; TrkmT. helääk (TDS. heläk) ~
TT. helak < Ar. helāk; TrkmT. dünyää (TDS. dünyä) ~ TT. dünya < Ar.
dunyā; TrkmT. övlüyää (TDS. övlüyä) ~ TT. evliya < Ar. evliyā; TrkmT.
nääz (TDS. näz) ~ TT. naz < Far. nāz; TrkmT. tääze (TDS. täze) ~ TT. taze
< Far. tāze.
Bünyasinde /h/ ünsüzü bulunan Arapça ve Farsça menşeli
sözcüklerdeki uzun a ünlüleri de uzun açık e ünlüsüne dönüşür: TrkmT.
günää (TDS. günä) ~ TT. günah < Ar. gunāh; TrkmT. hääkimiyet (TDS.
häkimiyet) ~ TT. hakimiyet < Ar. ḥākimiyyet; TrkmT. hääzir (TDS. häzir) ~
TT. hazır < Ar. ḥāzir; TrkmT. ääheñ (TDS. äheñ) ~ TT. ahenk < Far. āheng.
Türkmen Türkçesinde bünyesinde /k/, /g/ ve /l/ ön damak ünsüzü
bulunan Arapça ve Farsça menşeli sözcüklerdeki uzun /a/ ünlüleri de ünlü-
ünsüz uyumunun etkisiyle incelerek /ä/ ünlüsüne dönüşür: TrkmT. pääk
(TDS. päk) ~ TT. pak < Far. pāk; TrkmT. kääkil (TDS. käkil) ~ TT. kakül <
Far. kākül; TrkmT. käämil (TDS. kämiil) ~ TT. kāmil < Ar. kāmil; TrkmT.
käär (TDS. kär) ~ TT. kār < Far. kār “iş, çalışma, uğraşı”; TrkmT. kääse
(TDS. käse)~ TT. kāse < Far. kāse; TrkmT, inkäär (TDS. inkär) ~ TT. inkār
< Ar. inkār; TrkmT. hızmatkäär (TDS. hızmatkär) ~ TT. hizmetkār; < Ar.
ḫidmet / ḫıẕmet+Far. kār; TrkmT. lääle (TDS. läle) ~ TT. lale < Far. lāle.
1.3.1.2. /a/ > /ä/ Değişimi
Bünyasinde /h/ ünsüzü bulunan Arapça ve Farsça menşeli
sözcüklerdeki /a/ ünlüleri açık /e/ ünlüsüne dönüşür. Bu ses değişiminde
ünlü benzeştirmelerinin ve inceltici ünsüzlerin de etkisi vardır: TrkmT.
mähelle ~ TT. mahalle < Ar. maḥalle; TrkmT. mährem “şefkatli, sevgili” <
Ar. maḥrem; TrkmT. sähraa “sahra, çöl” < Ar. saḥrā; TrkmT. zähmet ~ TT.
zahmet < Ar. zaḥmet; TrkmT. äht “söz, yemin” < Ar. ʿahd.
1.3.1.3. /a/ > /e/ Değişimi
Türkmen Türkçesinde görülen diğer bir ses değişikliğidir. Oluşumunda
değişik etkenler söz konusudur. Bu gruptaki ses değişikliklerinde ünlü
uyumlarının, ünlü benzeştirmelerinin ve /y/, /ç/, /s/, /ş/, /l/ gibi inceltici
ünsüzlerin etkisi söz konusudur: TrkmT. setir ~ TT. satır < Ar. satr; TrkmT.
veziipe ~ TT. vazife < Ar. vaẓîfe; TrkmT. hesret “acı, keder” < Ar. hasret
“üzüntü, özleme”; TrkmT. şert ~ TT. şart < Ar. şart; TrkmT. esğer ~ TT.
asker < Ar. asker; TrkmT. vesyet ~ TT. vasiyet < Ar. vaṣiyyet; TrkmT.
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
198
nesiihat ~ TT. nasihat < Ar. naṣîḥat; TrkmT. nesiip ~ TT. nasip < Ar. nasîb;
TrkmT. zelel ~ TT. zarar < Ar. żarar; TrkmT. tiryek ~ TT. tiryak < Ar.
tiryāḳ; TrkmT. nedir ~ TT. nadir < Ar. nadir; TrkmT. kirey ~ TT. kira < Ar.
kirā’; TrkmT. cerhet ~ TT. cerahat < Ar. cerāḥat; TrkmT. eciiz “āciz” < Ar.
ʿāciz; TrkmT. hereket ~ TT. hareket < Ar. hareket; TrkmT. terezi ~ TT.
terazi < Far. terāzū; TrkmT. hemle “tehdit” < Ar. hamle “hücum, saldırma”;
TrkmT. merhemet ~ TT. merhamet < Ar. merhamet; TrkmT. serhet ~ TT.
serhat < Far. ser + Ar. hadd; TrkmT. rehim ~ TT. rahim < Ar. raḥm; TrkmT.
pitre ~ TT. fitre < Ar. fiṭra; TrkmT. derweze < Far. dervāze.
“kerwen” sözcüğündeki /k/ ön damak ünsüzü ve ünlü-ünsüz uyumunun
etkisiyle uzun a ünlüsü incelerek /e/ ünlüsüne dönüşmüştür: TrkmT. kerwen
~ TT. kervan < Far. kārbān.
1.3.1.4. /o/ > /ö/ Değişimi
Söz konusu sözcükteki ünlünün incelmesinde ünlü-ünsüz uyumunun
ve ünlü benzeştirmesinin etkisi söz konusudur: TrkmT. kööne ~ TT. köhne <
Far. kohne.
1.3.1.5. /u/ > /ü/ Değişimi
Bu gruptaki ünlü incelmelerininde ünlü uyumlarının, ünlü
benzeştirmelerinin ve inceltici ünsüzlerin etkisi söz konusudur: TrkmT.
günää (TDS. günä) ~ TT. günah < Ar. gunāh; TrkmT. hücüm ~ TT. hücum <
Ar. hucūm; TrkmT. müdiir ~ TT. müdür < Ar. mudîr; TrkmT. mümkiin ~
TT. mümkün < Ar. mumkin; TrkmT. mütdet ~ TT. müddet < Ar. muddet;
TrkmT. tüpeñ ~ TT. tüfek < Far. tufeng; TrkmT. gülaap “gülsuyu” < Far.
gul+āb; TrkmT. hünär ~ TT. hüner < Far. huner; TrkmT. şübhe ~ TT. şüphe
< Ar. şubhe; TrkmT. zülp ~ TT. zülüf < Far. zulf; : TrkmT. dükaan ~ TT.
dükkan < Ar. dukkān; TrkmT. cüpbe ~ TT. cüppe < Ar. cubbe; TrkmT.
hücüm ~ TT. hücum < Ar. hucūm; TrkmT. külbe ~ TT. kulübe < Ar. ḳulbe;
TrkmT. sümmül “başak” ~ TT. sümbül < Far. sunbul; “Kokulu, türlü
renklerde olan bir süs bitkisi”; TrkmT. ülfet ~ TT. ülfet < Ar. ulfet.
1.3.1.6. /ū/ > /üü/ Değişimi
Bu ses değişikliğinin temelinde inceltici ünsüzlerin etkisi söz
konusudur: TrkmT. hüüşgäär (TDS. hüşgär) “uyanık” < Far. ḫūş + yār.
1.3.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması
1.3.2.1. /e/ > /a/ Değişimi
Bu ses değişikliğinin oluşumunda kalınlık-incelik uyumunun ve ünlü
benzeştirmelerinin etkisi söz konusudur: TrkmT. adaalat ~ TT. adalet <
Ar.ʿadālet; TrkmT. alaamat ~ TT. alamet < Ar. ‘alāmet; TrkmT. aadat
“gelenek” ~ TT. ādet < Ar. ʿādet; TrkmT. amanat ~ TT. emanet < Ar.
emānet; TrkmT. camaal ~ TT. cemal < Ar. cemāl; TrkmT. gaflat ~ TT. gaflet
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
199
< Ar. ġaflet; TrkmT. habar ~ TT. haber < Ar. ḫaber; TrkmT. haacat ~ TT.
hacet < Ar. ḥācet; TrkmT. aadam ~ TT. adam < Ar. ādem; TrkmT. aasuuda ~
TT. asude < Far. āsūde; TrkmT. aataş ~ TT. ateş < Far. āteş; TrkmT. bahana
~ TT. bahane < Far. bahāne; TrkmT. diivaana ~ TT. divane < Far. dîvāne;
TrkmT. gamza ~ TT. gamze < Ar. gamze; TrkmT. ganıımat ~ TT. ganimet <
Ar. ganîmet, TrkmT. gazal ~ TT. gazel < Ar. gazel; TrkmT. haana ~ TT.
hane < Far. hāne, TrkmT. haraba ~ TT. harabe < Ar. ḫarābe, TrkmT. hasrat ~
TT. hasret < Ar. ḥasret; TrkmT. hemaayat “himaye” < Ar. ḥimāyet; TrkmT.
hıyaanat ~ TT. hıyanet < Ar. ḫiyānet; TrkmT. hızmat ~ TT. hizmet < Ar.
ḫidmet / ḫıẕmet; TrkmT. galam ~ TT. kalem < Ar. ḳalem; TrkmT. gudrat ~
TT. kudret < Ar.ḳudret; TrkmT. suurat ~ TT. surat < Ar. sūret; TrkmT.
hormat ~ TT. hürmet < Ar. ḥurmet; TrkmT. magşar ~ TT. mahşer < Ar.
maḥşer; TrkmT. nagra ~ TT. nara < Ar. naʿre; TrkmT. palaw ~ TT. pilav <
Far. pelav; TrkmT. saada ~ TT. sade < Far. sāde; TrkmT. sahaavat
“cömertlik” < Ar. seḫāvet; TrkmT. sahııpa ~ TT. sayfa < Ar. ṣaḥîfe; TrkmT.
kaamat ~ TT. kamet < Ar. ḳāmet; TrkmT. gayraat ~ TT. gayret < Ar. gayret;
TrkmT. naamaart ~ TT. namert < Far. nā + merd; TrkmT. oraşaan “aydın,
parlak” < Far. rū+şen; TrkmT. halwa ~ TT. helva < Ar. ḥelvā; TrkmT. azaan
~ TT. ezan < Ar. eẕān; TrkmT. parasaat “akıl, anlayış, sezgi” ~ TT. feraset <
Ar. ferāset; TrkmT. sadap ~ TT. sedef < Far. ṣadef.
“tankııt” sözcüğündeki ünlülerin kalınlaşmasında arka damak /ḳ/
ünsüzünün etkisi söz konusudur: TrkmT. tankııt ~ TT. tenkit < Ar. tenḳîd.
1.3.2.2. /î/ > /ıı/ Değişimi
Bu gruptaki ses değişikliklerinin oluşumunda kalınlık-incelik
uyumunun ve ünlü benzeştirmelerinin etkisi söz konusudur: TrkmT. bahııl
“cimri” < Ar. baḫîl, TrkmT. gamğıın “gamlı, kederli” < Ar. gamm + Far.
gîn; TrkmT. ~ halııpa “kalfa, ikinci usta” < Ar. ḫalîfe; TrkmT. hazıına ~ TT.
hazine < Ar. ḫazîne, TrkmT. gadıım ~ TT. kadim < Ar. ḳadîm; TrkmT.
taarııḫ ~ TT. tarih < Ar. tārîḫ; TrkmT. hamıır ~ TT. hamur < Ar. ḫamîr;
TrkmT. ganıımat ~ TT. ganimet < Ar. ġanîmet; TrkmT. garııp ~ TT. garip <
Ar. ġarîb; TrkmT. hakııkat ~ TT. hakikat < Ar. ḥakîḳat; TrkmT. pahıır ~ TT.
fakir < Ar. faḳîr; TrkmT. rakııp ~ TT. rakip < Ar. raḳîb; TrkmT. sahııpa ~
TT. sayfa < Ar. ṣaḥîfe; TrkmT. şahsıı ~ TT. şahsi < Ar. şaḥṣî; TrkmT. takdıır
~ TT. takdir < Ar. taḳdîr; TrkmT. takmıın ~ TT. tahmin < Ar. taḫmîn;
TrkmT. tassıık ~ TT. tasdik < Ar. taṣdîk; TrkmT. tagzıım ~ TT. tazim < Ar.
taʿẓîm; TrkmT. dıındar ~ TT. dindar < Ar. dîn + Far. dār.
1.3.2.3. /i/ > /ıı/ Değişimi
Bu gruptaki ses değişikliklerinin oluşumunda kalınlık-incelik
uyumunun ve ünlü benzeştirmelerinin etkisi söz konusudur: TrkmT. caahııl
~ TT. cahil < Ar. cāhil; TrkmT. gııbat ~ TT. gıybet < Ar. ġiybet; TrkmT.
haadıısa ~ TT. hadise < Ar. ḥādis̱e; TrkmT. haalııs ~ TT. halis < Ar. ḫāliṣ;
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
200
TrkmT. haatııra ~ TT. hatıra < Ar. ḫāṭira; TrkmT. mııhmaan “misafir” < Ar.
mihmān; TrkmT. mınaasııp ~ TT. münasip < Ar. munāsib; TrkmT. şaahıır ~
TT. şair < Ar. şā’ir.
1.3.2.4. /i/ > /ı/ Değişimi
Türkmen Türkçesininde oldukça yaygın olan bir ses değişikliğidir. Bu
ses değişikliğinin oluşumunda kalınlık-incelik uyumunun ve ünlü
benzeştirmelerinin etkisi söz konusudur: TrkmT. adıl ~ TT. adil < Ar. ʿādil;
TrkmT. aalım ~ TT. alim < Ar.ʿālim; TrkmT. aahır ~ TT. ahir < Ar. āḫir;
TrkmT. dıkgat ~ TT. dikkat < Ar. diḳḳat; TrkmT. ığtıyaar ~ TT. ihtiyar < Ar.
iḫtiyār; TrkmT. ıktısaad ~ TT. iktisat < Ar. iḳtiṣād; TrkmT. ıkraar ~ TT. ikrar
< Ar. iḳrār; TrkmT. ınsaan~ TT. insan < Ar. insān; TrkmT. ınsaap ~ TT.
insaf < Ar. inṣāf; kapıya ~ TT. kafiye < Ar. ḳāfiye; TrkmT. mınaasıp ~ TT.
münasip < Ar. munāsib; TrkmT. muumıyaa ~ TT. mumya < Ar. mūmiyā;
TrkmT. pığaan ~ TT. figan < Far. fiġān; TrkmT. pınhaan ~ TT. pinhan <
Far. pinhān; TrkmT. şıpaa ~ TT. şifa < Ar. şifā’; TrkmT. waacıp ~ TT. vacip
< Ar. vācib; TrkmT. wıcdaan ~ TT. vicdan < Ar. vicdān; TrkmT. zıyaan ~
TT. ziyan < Ar. ziyān; TrkmT. hıyaanat ~ TT. hıyanet < Ar. ḫiyānet; TrkmT.
ekaabır ~ TT. ekābir < Ar. ekābir; TrkmT. gaapıl ~ TT. gafil < Ar. gāfil;
TrkmT. TrkmT. haadıısa ~ TT. hadise < Ar. ḥādis̱e; TrkmT. ıhlaas ~ TT.
ihlas < Ar. iḫlāṣ; TrkmT. ılham ~ TT. ilham < Ar. ilhām; TrkmT. nıkaap ~
TT. nikap < Ar. nikāb; TrkmT. ınkılaap ~ TT. inkılap < Ar. inḳilāb; TrkmT.
ınsaap ~ TT. insaf < Ar. inṣāf; TrkmT. sıyaasat~ TT. siyaset < Ar. siyāset;
TrkmT. zıyaapat ~ TT. ziyafet < Ar. żiyāfet; TrkmT. sıyaahat ~ TT. seyahat
< Ar. siyāḥat.
1.3.2.5. /ʿi/ > /ı/ Değişimi
Arapçadan alınma sözcüklerin bünyesinde bulunan ayınlı i ünlüleri,
ayın sesinin ve ünlü uyumunun etkisiyle kalınlaşmıştır: ımaarat~ TT. imaret
< Ar. ʿimāret; TrkmT. ılım ~ TT. ilim < Ar. ʿilm; TrkmT. ıbaadat ~ TT.
ibadet < Ar. ʿibādet; TrkmT. ıbaarat ~ TT. ibaret < Ar.ʿibāret.
1.3.2.6. /ü/ > /u/ Değişimi
Oluşumunda ünlü uyumlarnın ve ünlü benzeştirmelerinin etkisi vardır:
TrkmT. tapaawut “fark” < Ar. tefāvüt.
1.3.3. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması
Türkmen Türkçesinin en karakteristik özelliklerinden biri de ilk hecede
yuvarlaklaştırıcı bir etkiye sahip olan /v/ ünsüzünün ve dudak ünsüzlerinin
yanlarındaki düz ünlüleri yuvarlaklaştırması hadisesidir. Bu ses değişikliği
Türkçe sözcüklerde görüldüğü gibi alıntı sözcüklerde de karşımıza çıkar.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
201
1.3.3.1. /a/ > /o/ Değişimi
Oluşumunda yuvarlaklaştırıcı ‘v’ ünsüzünün ve ünlü
benzeştirmelerinin etkisi söz konusudur: TrkmT. gowgaa TT. kavga < Far.
ġavġa; TrkmT. gowı TT. kavi < Ar. ḳavî; TrkmT. howp “havf, korku” < Ar.
ḫavf; TrkmT. howsala ~ Osm. ḥavṣala < Ar. ḥavṣala; TrkmT. owaaz ~ TT.
avaz < Far. āvāz; TrkmT. howuz ~ TT. havuz < Ar. ḥavż; TrkmT. dowul ~
TT. davul < Ar. ṭabl; TrkmT. owadan “güzel, yakışıklı” < Far. ābādān
“bakımlı, bayındır”; TrkmT. owkaat “yemek, yiyecek” < Ar. akvāt
“yiyecekler”.
1.3.3.2. /a/ > /u/ Değişimi
Örneklerdeki ünlülerin yuvarlaklaşmasında dudak ünsüzlerinin etkisi
söz konusudur. Ayrıca inceltici ve daraltıcı ünsüzler de düz-geniş ünlülerin
daralmasına sebebiyet vermiştir: TrkmT. mukaam ~ TT. makam < Ar.
maḳām; TrkmT. sungat ~ TT. sanat < Ar. ṣanʿat; TrkmT. husııt “cimri” <
Ar. hasūd.
1.3.3.3. /e/ > /o/ Değişimi
Yuvarlaklaştırıcı /b/, /p/, /m/, /v/, /f/ dudak, diş-dudak ünsüzlerinin ve
ünlü benzeştirmelerinin etkisiyle oluşur: TrkmT. coğaap ~ TT. cevap < Ar.
cevāb; TrkmT. coomaart ~ TT. cömert < Far. cevan+merd; TrkmT. dowaam
~ TT. devam < Ar. devām; TrkmT. noobat ~ TT. nöbet < Ar. nevbet;
TrkmT. owsun ~ TT. efsun < Far. efsūn; TrkmT. rowaa ~ TT. reva < Far.
revā; TrkmT. rowaan “geçerli, yürürlükte” < Far. revān; TrkmT. soğaap ~
TT. sevap < Ar. sevāb; TrkmT. howaa ~ TT. hava < Ar. hevā; TrkmT.
noowbahaar ~ TT. nevbahar < Far. nev+bahār; TrkmT. rowaaç ~ TT. revaç
< Ar. revāc; TrkmT. tooba ~ TT. tövbe < Ar. tevbe; TrkmT. Owğan ~ TT.
Afgan < Far. Efġān; TrkmT. zowaal ~ TT. zeval < Ar. zevāl; TrkmT. owal ~
TT. evvel < Ar. evvel; TrkmT. tomaşa ~ TT. temaşa < Far. temāşā ; TrkmT.
mowzug ~ TT. mevzu < Ar. mevẓūʿ; TrkmT. zowk ~ TT. zevk < Ar. ẕevḳ;
TrkmT. şowhun “coşkulu ses, gürültü” < Far. şebîḫūn / şeb-ḫun.
1.3.3.4. /e/ > /ö/ Değişimi
Bu ses değişikliği de yuvarlaklaştırıcı ‘v’ ünsüzünün ve ünlü
benzeştirmelerinin etkisiyle oluşur: TrkmT. cöwher ~ TT. cevher < Ar.
cevher; TrkmT. döwlet ~ TT. devlet < Ar. devlet; TrkmT. döwraan ~ TT.
devran < Ar. devrān; TrkmT. döwür ~ TT. devir < Ar. devr; TrkmT. göwher
“inci” < Far. gevher; TrkmT. höwes ~ TT. heves < Ar. heves; TrkmT.
möwsüm ~ TT. mevsim < Ar. mevsim; TrkmT. şöwket ~ TT. şevket < Ar.
şevket; TrkmT. möwç “dalga” < Ar. mevc; TrkmT. öwlüyää (TDS. övlüyä)
~ TT. evliya < Ar. evliyā; TrkmT. röwüş “hāl, durum, görünüş” < Far. reviş
“yürüyüş, tarz, üslup, tutum”. TrkmT. öwlaat ~ TT. evlat < Ar. evlād.
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
202
1.3.3.5. /e/ > /u/ Değişimi
Oluşumunda yine yuvarlaklaştırıcı /v/ ünsüzünün ve dudak
ünsüzlerinin etkisi söz konusudur: TrkmT. cuwaan ~ TT. civan < Far. cevān;
TrkmT. muşakgat ~ TT. meşakkat < Ar. meşaḳḳat; TrkmT. puşmaan ~ TT.
pişman < Far. peşîmān; TrkmT. rubaap “bir tür kemençe” < Ar. rebāb.
1.3.3.6. /e/ > /ü/ Değişimi
Söz konusu örnekteki ünlünün yuvarlaklaşmasında /b/ dudak
ünsüzünün etkisi söz konusudur: TrkmT. cübi ~ TT. cep < Ar. ceyb.
1.3.3.7. /i/ > /o/ Değişimi
Söz konusu örnekte yine yuvarlaklaştırıcı ‘v’ ünsüzünün etkisi söz
konusudur: TrkmT. rowaayat ~ TT. rivayet < Ar. rivāyet.
1.3.3.8. /i/ > /ö/ Değişimi
Söz konusu örnekte yuvarlaklaştırıcı ‘v’ ünsüzünün etkisi söz
konusudur: TrkmT. döw ~ TT. dev < Far. div.
1.3.3.9. /i/ > /u/ Değişimi
Örneklerdeki ünlülerin yuvarlaklaşmasında /b/, /m/, /v/ dudak, diş-
dudak ünsüzlerinin etkisi söz konusudur: TrkmT. cuwaan ~ TT. civan < Far.
civān; TrkmT. mukdaar ~ TT. miktar < Ar. miḳdār; TrkmT. bulğur ~ TT.
billur < Ar. billūr.
1.3.3.10. /i/ > /ü/ Değişimi
Oluşumunda yuvarlaklaştırıcı /v/, /m/ ünsüzlerinin ve ünlü
benzeştirmelerinin etkisi söz konusudur: TrkmT. derwüş ~ TT. derviş < Ar.
dervîş; TrkmT. möwsüm ~ TT. mevsim < Ar. mevsim; TrkmT. müñkür ~
TT. münkir < Ar. munkir; möhüm ~ TT. mühim < Ar. muhimm; TrkmT.
öwlüyää (TDS. övlüyä) ~ TT. evliya < Ar. evliyā; TrkmT. zülpükaar ~ TT.
zülfikar < Ar. zū+fikār; TrkmT. röwüş “hāl, durum, görünüş” < Far. reviş
“yürüyüş, tarz, üslup, tutum”; TrkmT. şüdüğär “Ekin toplandıktan sonra
sürülen yer” < Far. şidkār / şitkār.
1.3.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi
1.3.4.1. /u/, /ū/ > /a/ Değişimi
Türkmen Türkçesinde o > a değişimi değişik şekillerde karşımıza
çıkar. Sözcüklerdeki ünlü düzleşmelerinde ünlü benzeştirmeleri ve ünlü
uyumlarının etkisi söz konusudur. TrkmT. mahmal “yumuşak yüzlü kalın
ipek, kumak” < Ar. muhmal; TrkmT. aabray “saygı, hürmet” < Far. āb + rūy;
TrkmT. horaz ~ TT. horoz < Far. horūs; TrkmT. oraaza “oruç, Ramazan ayı”
~ TT. oruç < Far. rūze; şahandaaz “eğlenceyi seven” < Far. şūḫ +endāz;
TrkmT. oraşaan “aydın, parlak” < Far. rū+şen.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
203
1.3.4.2. /u/ > /e/ Değişimi
Söz konusu sözcüklerdeki ünlü düzleşmelerinde ünlü benzeştirmeleri
ve ünlü uyumları etkili olmuştur: TrkmT. murewwet ~ TT. mürüvvet < Ar.
muruvvet; TrkmT. zümerret ~ TT. zümrüt < Ar. zumurrud.
1.3.4.3. /u/, /ū/ > /ı/ Değişimi
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsça menşeli sözcüklerin ilk, orta
ve son hecelerindeki dar-yuvarlak ünlülerin bir kısmının düz-dar ünlülere
dönüştüğü görülür. Vurgusuz olan bu hecelerdeki ünlüler çoğunlukla
düzleşme eğilimindedir. Bu düzleşmelerde ünlü benzeştirmelerinin de etkisi
vardır: TrkmT. cıdaa ~ TT. cüda < Far. cudā; TrkmT. mıraat ~ TT. murat <
Ar. murād; TrkmT. rısvaa ~ TT. rüsva < Far. rusvā; TrkmT. mınaasıp ~ TT.
münasip < Ar. munāsib; TrkmT. mılaayım “güzel, hoş” ~ TT. mülayim” <
Ar. mulāyim; TrkmT. şetdaalı ~ TT. şeftali < Far. şeft + ālū; TrkmT. zerdaalı
< Far. zerd + ālū; TrkmT. pılaan ~ TT. filan < Ar. fulān; TrkmT. taabıt ~ TT.
tabut < Ar. tābūt; TrkmT. mırtaar “fena, kötü” ~ TT. murdar < Ar. murdār;
TrkmT. ımmat “raiyet, yurttaş” ~ TT. ümmet < Ar. ummet; TrkmT. maymın
~ TT. maymun < Ar. meymūn.
1.3.4.4. /ū/ > /ıı/ Değişimi
Söz konusu sözcüklerdeki ünlü düzleşmelerinde ünlü
benzeştirmelerinin, inceltici ve daraltıcı ünsüzlerin etkisi söz konusudur:
TrkmT. sıırat ~ TT. surat < Ar. ṣūret; TrkmT. uslııp ~ TT. üslup < Ar. uslūb.
1.3.4.5. /u/ > /i/ Değişimi
Söz konusu örneklerdeki düzleşmelerde ünlü benzeştirmelerinin,
inceltici ve daraltıcı ünsüzlerin ünlüler üzerindeki etkisi söz konusudur:
TrkmT. bilbil ~ TT. bülbül < Far. bulbul; TrkmT. miyesser ~ TT. müyesser
< Ar. muyesser; TrkmT. kääkil (TDS. käkil) ~ TT. kakül < Far. kākul;
TrkmT. tekepbir ~ TT. tekebbür < Ar. tekebbur; TrkmT. höziir ~ TT. huzur
< Ar. ḥuẓūr; TrkmT. merdiwaan ~ TT merdiven < Far. nerdubān.
1.3.4.6. /ü/ > /ı/ Değişimi
Söz konusu örnekteki düzleşmede ünlü benzeştirmesinin etkisi söz
konusudur: TrkmT. mıdaam ~ Osm. müdām < Ar. müdām.
1.3.4.7. /u/ > /e/ Değişimi
Örnekteki düzleşmede ünlü benzeştirmesinin etkisi söz konusudur:
TrkmT. belent “yüksek” < Far. bulend.
1.3.5. Geniş Ünlülerin Daralması
Türkmen Türkçesinde sözcüklerdeki geniş ünlülerinin dar ünlülere
dönüşmesindeki en belirgin etken ünlü benzeştirmeleridir. Ayrıca /y/, /l/, /s/,
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
204
/ş/, /z/, /c/, /ç/ ve /r/ gibi inceltici ve daraltıcı bir etkiye sahip ünsüzlerin de
etkisi söz konusudur.
1.3.5.1. /a/ > /ı/ Değişimi
Söz konusu örneklerdeki ünlü daralmalarında inceltici ve daraltıcı
ünsüzlerin etkisi söz konusudur: TrkmT. hıyaal “hayal” < Ar. ḫayāl; TrkmT.
gahrımaan “kahraman” < Far. kahramān.
1.3.5.2. /a/ > /i/ Değişimi
Söz konusu örneklerdeki ünlü daralmalarında inceltici ve daraltıcı
ünsüzlerin etkisi söz konusudur: TrkmT. şitil “fide, fidan” < Ar. şatl; TrkmT.
eliipbiy ~ TT. elifba < Ar. elif + bā.
1.3.5.3. /e/ > /ı/ Değişimi
Karşılaştığımız örneklerdeki ünlü daralmalarında inceltici ve daraltıcı
ünsüzlerin etkisi söz konusudur: TrkmT. çınaar ~ TT. çınar < Far. çenār;
TrkmT. çıraağ “lamba, ışık” < Far. çerāg; TrkmT. zıncır ~ TT. zincir < Far.
zencîr; TrkmT. cınaaza ~ TT. cenaze < Ar. cenāze; TrkmT. pııgamber
“peygamber” TT. peygamber < Far. peygāmber; TrkmT. şııḫ “şeyh” < TT.
şeyh < Ar. şeyḫ; TrkmT. zagpıraan ~ TT. safran < Ar. zaʿferān; TrkmT.
mıdar “Güç, zor, yaşam, ömür” < Ar. medār “Etrafında dönülen nokta”;
TrkmT. zıbaan “dil” < Far. zebān; TrkmT. çaadır ~ TT. çadır < Far. çāder;
TrkmT. paadıman “Sığır çobanı” < Far. pāde+bān “Sığırtmaç, çoban”.
1.3.5.4. /e/ > /i/ Değişimi
Söz konusu örneklerdeki ünlü daralmalarında ünlü benzeştirmelerinin
ve daraltıcı ünsüzlerin etkisi söz konusudur: TrkmT. incir ~ TT. incir < Far.
encîr; TrkmT. tercime~ TT. tercüme < Ar. terceme.
1.3.5.5. /o/ > /u/ Değişimi
TrkmT. gunça ~ TT. gonca < Far. gonçe sözcüğünde karşılaştığımız
bir ses değişikliğidir.
1.3.6. Dar Ünlülerin Genişlemesi
Dar ünlülerin genişlemesindeki en belirgin faktör ünlü
benzeştirmeleridir. Bunun yanında /ğ/, /h/ ünsüzlerinin kalınlaştırıcı,
genişletici etkisi de sözkonusudur. Dar-yuvarlak ünlülerin genişlemesinde
bazen genişletici bir etkiye sahip b, p, m, v, f, dudak, diş-dudak ünsüzlerinin
etkisi vardır:
1.3.6.1. /ı/ > /a/ Değişimi
Söz konusu örneklerdeki ünlülerin genişlemesinde ünlü
benzeştirmelerinin ve ayn sesinin genişletici etkisi söz konusudur: TrkmT.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
205
ayaal “eş, kadın” < Ar. ʿıyāl; TrkmT. atır “güzel koku” < Ar. ʿıṭr; TrkmT.
daragt “ağaç” < Far. dıraḫt.
1.3.6.2. /î/, /i/, /ʿi/ > /a/ Değişimi
Örneklerdeki ünlülerin genişlemesinde ünlü benzeştirmelerinin, /ğ/,/
h/ünsüzlerinin ve Arapçadan alınma ayın ( ع (sesinin kalınlaştırıcı,
genişletici etkisi vardır: TrkmT. alaaç ~ TT. ilaç < Ar. ʿilāc; TrkmT. atır ~
TT. ıtır < Ar.ʿitr; TrkmT. ayaal “kadın” < Ar. ʿiyāl; TrkmT. baadamjaan ~
TT. patlıcan < Ar. bādincān; TrkmT. cahan ~ TT. cihan < Ar. cihān; TrkmT.
dayhaan “çiftçi” < Far. dihgān; TrkmT. halat “elbise” < Ar. hil’at; TrkmT.
hasaap ~ TT. hesap < Ar. ḥisab; TrkmT. nahal “fidan” < Far. nihāl; TrkmT.
tarava ~ TT. teravih < Ar. terāvîḥ; TrkmT. yahna ~ TT. yahni < Far. yaḫnî,
TrkmT. zaaya ~ TT. zayi < Ar. zāyiʿ.
1.3.6.3. /î/ > /e/ Değişimi
Söz konusu örneklerdeki ünlü genişlemelerinde ilk hecedeki birincil
uzun ünlülerin kısalması etkili olmuştur: TrkmT. beyhuuş < Far. bî + hūş;
TrkmT. veyran ~ TT. viran < Far. vîrān; TrkmT. beyhuuda ~ TT. beyhude <
Far. bî-hūde.
1.3.6.4. /i/, /ʿi/ > /e/ Değişimi
Düz-dar-ince /i/ ünlülerinin /e/ geniş ünlüsüne dönüşmesindeki temel
faktör ünlü benzeştirmeleridir. Bunun yanında genişletici bir etkiye sahip /ğ/
ve /h/ ünsüzlerinin ve Arapçadan alınma ayın /ع /sesinin de ünlü
genişlemesinde etkisi vardır: TrkmT. cenaayat ~ TT. cinayet < Ar. cināyet;
TrkmT. hekaaya ~ TT. hikāye < Ar. hikāye; TrkmT. hemaayat “himaye,
koruma” < Ar. himāye / himāyet; TrkmT. şemaal “rüzgār, yel” < Ar. şimāl
“kuzey”; TrkmT. zehiin ~ TT. zihin < Ar. ẕihn; TrkmT. hezzet ~ TT. izzet <
Ar. ʿizzet; TrkmT. nerkes ~ TT. nergis < Far. nergis; TrkmT. ecaap ~ TT.
hicap < Ar. ḥicāb; TrkmT. periişde “melek” < Far. firişte; TrkmT. şemşaat
“sert bir ağaç türü” < Far. şimşād; TrkmT. erbet “kötü, fena, yaman” ~ TT.
ibret < Ar. ʿibret “Kötü bir olaydan alınan ders”; TrkmT. esse” pay, hisse” ~
TT. hisse < Ar. ḥiṣṣe; TrkmT. welaayat ~ TT. vilayet < Ar. vilāyet; TrkmT.
ecaaza “izin, icazet” < Ar. icāzet; TrkmT. etaagat ~ TT. itaat < Ar. itāʿat;
TrkmT. hekmet “hikmet, sebep” ~ TT. hikmet < Ar. ḥikmet; TrkmT. mesväk
~ TT. misvak < Ar. misvāk.
1.3.6.5. /i/ > /ä/ Değişimi
Türkmen Türkçesinde i > e ünlü genişlemesinde en belirleyici faktör
ünlü benzeştirmeleridir. Bunun yanında genişletici bir etkiye sahip /h/, /ğ/
ünsüzlerinin ve Arapçadan alınma ayın /ع /sesinin de ünlüleri genişletmede
rol oynadıkları görülmektedir: TrkmT. cähet ~ TT. cihet < Ar. cihet; TrkmT.
ähtimaal ~ TT. ihtimal < Ar. iḥtimāl; TrkmT. mährap ~ TT. mihrap < Ar.
miḥrāb; TrkmT. mähribaan “şefkatli, sevgili” < Far. mihr-bān; TrkmT.
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
206
ähtibaar ~ TT. itibar < Ar. iʿtibār; TrkmT. mähnet ~ TT. mihnet < Ar.
miḥnet.
1.3.6.6. /ı/ > /a/ Değişimi
Ünlü benzeştirmesinin etkisiyle oluşmuştur: TrkmT. darağt “ağaç” <
Far. dıraḫt.
1.3.6.7. /u/ > /o/ Değişimi
Söz konusu örnekerdeki dar-yuvarlak ünlülerin genişlemesinde /h/
gırtlak ünsüzünün ve ünlü benzeştirmelerinin etkisi vardır: TrkmT. hormat ~
TT. hürmet < Ar. ḥurmet; TrkmT. soltaan ~ TT. sultan < Ar. sulṭān; TrkmT.
tohum ~ TT. tohum < Far. tuḫm; TrkmT. sowaal ~ TT. sual < Ar. su’āl;
TrkmT. dogaa ~ TT. dua < Ar. duʿā’.
1.3.6.8. /ū/ > /oo/, /ow/ Değişimi
Bilindiği gibi Türkçedeki asli uzun ünlüler kısalırken geniş ünlülere
dönüşme temayülü göstermişlerdir (Başdaş, 2007:89-101). Türkçede olduğu
gibi Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerin bünyesindeki asli uzun u (ū)
ünlüleri de ya /o/ geniş ünlüsüne ya da diftonglu /ow/ ünlüsüne dönüşmüş,
ünlüler henüz kısalmamıştır: TrkmT. doost ~ TT. dost < Ar. dūst; TrkmT.
dowzah < Far. dūzaḫ; TrkmT. soopı < Ar. ṣūfî; TrkmT. bedrooy “çirkin,
kötü görünüşlü” < Far. bed+rū; TrkmT. poosa ~ TT. buse < Far. būse;
TrkmT. şoor “tuzlu” < Far. şūr “tuzlu, çorak arazi”; TrkmT. tootı “papağan”
< Far. tūtî; TrkmT. zoor ~ TT. zor < Far. zūr; TrkmT. nooyba “fasulye” <
Far. lūbiyā.
1.3.6.9. /u/ > /ö/ Değişimi
Dar-yuvarlak /u/ ünlülerinin /ö/ geniş ünlüsüne dönüşmesinde
genişletici bir etkiye sahip /ğ/, /h/ ünsüzlerinin, Arapçadan alınma ayın /ع/
sesinin ve ünlü benzeştirmelerinin etkisi vardır: höküm ~ TT. hüküm < Ar.
ḥukm; TrkmT. söhbet ~ TT. sohbet < Ar. ṣuḥbet; TrkmT. hökümdaar ~ TT.
hükümdar < Ar. ḥukm + Far. dār; TrkmT. höküümet ~ TT. hükümet < Ar.
ḥukūmet; TrkmT. möḥlet ~ TT. mühlet < Ar. muhlet; TrkmT. möhüm~ TT.
mühim < Ar. muhimm; TrkmT. möhür ~ TT. mühür < Far. muhr; TrkmT.
şöhle ~ TT. şule < Ar. şu’le; TrkmT. ömür ~ TT. ömür < Ar.ʿumr; TrkmT.
möömiin ~ TT. mümin < Ar. mu’min; TrkmT. şöhraat ~ TT. şöhret < Ar.
şuhret; TrkmT. zöhre “çoban yıldızı” ~ TT. zühre < Ar. zuhre; TrkmT. höziir
~ TT. huzur < Ar. ḥuẓūr.
1.3.6.10. /ū/ > /ö/, /öö/ Değişimi
Arapça ve Farsça menşeli sözcüklerin bünyesindeki asli uzun u
ünlüleri ö geniş ünlüsüne dönüşmüştür: TrkmT. göör “mezar” < Far. ġūr;
TrkmT. gööyää (TDS. göyä) ~ TT. güya < Far. gūyā; TrkmT. nöker
“hizmetçi” < Far. nūger.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
207
1.3.6.11. /ü/ > /ö/ Değişimi
Oluşumunda /m/, /h/ ünsüzlerinin ve ünlü benzeştirmelerinin etkisi söz
konusudur: TrkmT. möhüm ~ TT. mühim < Ar. muḥimm.
1.3.6.12. /u/ > /ä/ Değişimi
Oluşumunda genişletici bir etkiye sahip /h/ ünsüzünün ve ünlü
benzeştirmelerinin etkisi vardır: TrkmT. mäkäm ~ TT. muhkem < Ar.
muḥkem; TrkmT. määtääç (TDS. mätäç) ~ TT. muhtaç < Ar. muḫtāc.
1.3.6.13. /ü/ > /e/ Değişimi
Oluşumunda ünlü benzeştirmelerinin etkisi söz konusudur: TrkmT.
belent < Far. bülend.
1.4. Ünlü Türemesi
Ünlü türemesi sözcüğün asli yapısında bulunmayan bir ünlünün
sonradan değişik fonetik nedenlerle ortaya çıkması hadisesidir. Türkçenin
sözcük sonlarında yan yana kabul etmediği ünsüzler Arapça ve Farsçadan
alınma sözcüklerde bulunur. Bu sözcüklerin bir kısmında telafuzu
kolaylaştırmak için iki ya da daha fazla ünsüz arasında kısa bir ünlünün
türediği görülür (Özçelik, 2004, s. 555-556). Aynı doğrultuda akıcı ve sızıcı
/r/, /l/ ünsüzü ile başlayan sözcüklerde ön ses konumunda ünlü türemeleri
görülür.
1.4.1. Sözcük Başında Ünlü Türemeleri
Bilindiği gibi akıcı ve sızıcı /r/, /l/ ünsüzleri telaffuzu güçleştiren
seslerdir. Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma bazı sözcük
başlarındaki ünlü türemelerinde dildeki az çaba yasası etkili olmuştur:
TrkmT. oraşaan “aydın, parlak” < Far. rū+şen; TrkmT. oraaza “oruç,
Ramazan ayı” ~ TT. oruç < Far. rūze.
1.4.2. Sözcük İçinde Ünlü Türemeleri
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerde
sözcüğün asli yapısında olmadığı halde iki ya da daha fazla ünsüz arasında
çoğunlukla kısa bir ünlünün türediği görülür.
1.4.2.1. /a/ Türemesi
TrkmT. kapasa ~ TT. kafes < Ar. ḳafes; TrkmT. gahar ~ TT. kahır <
Ar. ḳahr.
1.4.2.2. /e/ Türemesi
TrkmT. şäher ~ TT. şehir < Far. şehr.
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
208
1.4.2.3. /ı/ Türemesi
TrkmT. dahıl ~ TT. dahil < Ar. daḫl; TrkmT. nagış ~ TT. nakış < Ar.
naḳş; TrkmT. pasıl ~ TT. fasıl < Ar. faṣl; TrkmT. paatışaa ~ TT. padişah <
Far. pādşāh; TrkmT. ılım ~ TT. ilim < Ar. ʿilm; TrkmT. gabır ~ TT. kabir <
Ar. ḳabr; TrkmT. atır “güzel koku” < Ar. ʿıṭr; TrkmT. labız ~ TT. lafız < Ar.
lafẓ; TrkmT. nağım “korunma amacıyla açılan çukur, siper” < Ar. naḳb
“delme, delik açma, lağım açma”.
1.4.2.4. /i/ Türemesi
TrkmT. pähim ~ TT. fehim < Ar. fehm; TrkmT. zehiin ~ TT. zihin <
Ar. ẕihn; TrkmT. nebit ~ TT. neft < Ar. neft; TrkmT. setir ~ TT. satır < Ar.
saṭr; TrkmT. neşiryaat ~ TT. neşriyat < Ar. neşriyyāt.
1.4.2.5. /u/ türemesi
TrkmT. hovuz ~ TT. havuz < Ar. ḥavz; TrkmT. zulum ~ TT. zulüm <
Ar. ẓulm; TrkmT. pırgawun ~ TT. firavun < Ar. firʿavn; TrkmT. dowul ~
TT. davul < Ar. ṭabl.
1.4.2.6. /ü/ Türemesi
TrkmT. cübüt ~ TT. çift < Far. cuft; TrkmT. höküm ~ TT. hüküm <
Ar. hukm; TrkmT. möhür ~ TT. mühür < Ar. muhr; TrkmT. şüdüğär “Ekin
toplandıktan sonra sürülen yer” < Far. şidkār / şitkār; TrkmT. hüşür “öşür,
onda bir” < Ar. ʿuşr.
1.5. Ünlü Düşmesi
Ünlü düşmesi sözcüğü teşkil eden ünlülerden birinin düşmesidir.
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerin bir kısmında
iç ses konumundaki bazı ünlülerin düştüğü görülür. İç ses konumundaki
ünlüler orta hecenin vurgusuzluğundan dolayı ilk önce kısalır akabinde
düşer:
1.5.1. a Düşmesi
TrkmT. cerhet ~ TT. cerahat < Ar. cerāḥat.
1.5.2. e Düşmesi
TrkmT. ähmiyet ~ TT. ehemmiyet < Ar. ehemmiyyet; TrkmT.
päälvaan (TDS. pälvaan) ~ TT. pehlivan < Far. pehlevān; TrkmT. heycaan ~
TT. heyecan < Ar. heyecān.
1.5.3. i Düşmesi
TrkmT. ääşgäär ~ TT. aşikār < Far. āşikār; TrkmT. aayna ~ TT. ayna <
Far. āyîne; TrkmT. aaşna ~ TT. aşina < Far. āşinā; raayat < Ar. raʿiyyet;
TrkmT. vesyet ~ TT. vasiyet < Ar. vaṣiyyet; TrkmT. zuryaat ~ TT. zürriyet
< Ar. ẓurriyyet; TrkmT. aanna “Haftanın beşinci günü, cuma” < Far. āẕîne.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
209
1.5.4. ü Düşmesi
TrkmT. zulmat < Ar. ẓulümāt.
1.6. Hece Kaynaşması / Büzülme
Büzülme bir sözcükte kimi zaman ünlülerden birinin, ya da kimi
zaman da yanındaki zayıf ünsüzlerin (t, d > z > y, ğ, h) düşmesi hadisesidir.
Bu durumda önce ünsüzlerden biri erir, akabinde yan yana gelen ünlüler
kaynaşarak tek ünlü haline gelir: çaarşaav “çarşaf” < Far. çāder+şeb;
çaarçuva “çerçeve” < Far. çehar + çuube, çääryek “çeyrek” < Far. çehar +
yek, TrkmT. paataa ~ TT. fatiha < Ar. fātiḥa; tääret “taharet, temizlik < Ar.
ṭahāret; coomart “cömert” < Far. cevān+merd; päälvaan “pehlivan” < Far.
pehlevān; işdää “iştah” < Ar. iştihā’,TrkmT. neresse “Olgun olmayan,
olgunlaşmamış” < Far. nā + reşide; TrkmT. tarpa-taayın “aniden, birdenbire”
< Ar. turfetu’l ‘ayn.
2. SONUÇ
Türkmen Tükçesi Oğuz grubu Türk yazı dilleri içerisinde yer alır. Bu
gruptaki diğer yazı dillerine oranla ana Türkçedeki asli uzunlukları büyük bir
oranda koruyan Türk yazı dilidir. Türkmen Türkçesinde Arapça ve
Farsçadan alınma sözcüklerdeki asli uzunlukların büyük bir kısmı
korunmuştur: TrkmT. alaamat ~ TT. alamet < Ar. ʿalāmet “iz, işaret”;
TrkmT. ıkbaal ~ TT. ikbal < Ar. iḳbāl; TrkmT. ıklıım ~ TT. iklim < Ar.
iḳlîm; TrkmT. ıkraar ~ TT. ikrar < Ar. iḳrār; TrkmT. peryaat ~ TT. feryat <
Far. feryād…vb.
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsça menşeli sözcüklerin bir
kısmındaki birincil uzun ünlüler yarım ünlü değerindeki w, y ünsüzleriyle
diftonglu olarak yazıya aktarılmıştır: TrkmT. röwşen “parlak, aydın” < Far.
rū+şen; TrkmT. dowzah “cehennem” < Far. dūzaḫ; TrkmT. beyhuuş
“akılsız, anlayışsız” < Far. bî + hūş; TrkmT. küyze “testi” < Far. kūze
TrkmT. veyran ~ TT. viran < Far. vîrān; TrkmT. beyhuuda ~ TT. beyhude <
Far. bî-hūde. Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınan
sözcüklerdeki asli uzunlukların diğer bir kısmı ise değişik nedenlerle
kısalmaya maruz kalmıştır.
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınan sözcüklerdeki asli
uzun ünlülerin bir kısmı, ünlü benzeştirmeleri ve ünlü uyumları neticesinde
ses değişikliğine maruz kalmış ve kısalmışlardır: TrkmT. cahan ~ TT. cihan
< Far. cihān; TrkmT. daana “bilgili” < Far. dānā, TrkmT. amanat ~ TT.
emanet < Ar. emānet; TrkmT. owaaz ~ TT. avaz < Far. āvāz; TrkmT. owarra
“uzak yer” ~ TT. avare < Far. āvāre.
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma sözcüklerde ses
olayları neticesinde oluşan ikincil uzun ünlüler birkaç grupta ele alınabilir.
Bu ünlülerin bir kısmı ünsüz yitimi sonucunda gerçekleşmiştir: kööne “eski”
Engin Gökçür
Türkmen Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alınan Sözcüklerin Ünlülerindeki Ses Olayları
Phonetic Events in Turkmen Turkish's Vowels of Words Taken From Arabic and Persian
210
< Far. kohne, määkäm “muhkem” < Ar. muḥkem, määtääç (TDS. mätäç)
“muhtaç” < Ar. muḥtāc; , noobat “nöbet” < Ar. nevbet, tooba “tövbe” < Ar.
tevbe; moolla < Ar. mevlā. İkincil uzun ünlülerin diğer bir kısmı ise hece
kaynaşması sonucu oluşmuştur: çaarşaav “çarşaf” < Far. çāder+şeb,
çaarçuva “çerçeve” < Far. çehar + çuube, çääryek “çeyrek” < Far. çehar +
yek, tääret “taharet, temizlik < Ar. taḫāret. Bünyesinde ayın /ع /ve hemze /ء /
bulunan sözcüklerdeki ünlülerin bir kısmı Türkmen Türkçesinde uzamıştır:
möömin “mümin” < Ar. mü’min, määlim (TDS. mälim) “malum” < Ar.
maʿlūm, tääsiir “teesir” < Ar. te’siir, näälet “lanet” < Ar. laʿnet; TrkmT.
daawaa ~ TT. dava < Ar. daʿvā.
Türkmen Türkçesinin en belirgin özelliklerinden bir tanesi de sözcük
tabanlarındaki yuvarlaklaşmalardır. Aslında kuzey grubu Türk lehçelerinin
karakteristik bir özelliği olan bu yuvarlaklaşmalar etkisini Türkmen
Türkçesinde de göstermiştir. Türkçe sözcüklerde olduğu gibi Arapça ve
Farsçadan alınma sözcüklerde bünyesinde dudak ve diş dudak ünsüzü
bulunan sözcüklerdeki düz ünlüler sistemli bir şekilde yuvarlaklaşmıştır:
TrkmT. owaaz ~ TT. avaz < Far. āvāz; TrkmT. howuz ~ TT. havuz < Ar.
ḥavż; TrkmT. dowul ~ TT. davul < Ar. ṭabl; TrkmT. mukaam ~ TT. makam
< Ar. maḳām; TrkmT. coğaap ~ TT. cevap < Ar. cevāb; TrkmT. owsun ~
TT. efsun < Far. efsūn; TrkmT. rowaa ~ TT. reva < Far. revā; TrkmT.
cöwher ~ TT. cevher < Ar. cevher; TrkmT. cuwaan ~ TT. civan < Far.
cevān; TrkmT. cuwaan ~ TT. civan < Far. civān; TrkmT. mukdaar ~ TT.
miktar < Ar. miḳdār; TrkmT. möwsüm ~ TT. mevsim < Ar. mevsim vb.
KAYNAKLAR
Azmun, Y. (1990). Türkmence Asli ve Dolaylı Uzun Ünlüler. Journal of Turkish
Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi) Center For Middle East
Studies of Harvard University, (14), 75-94.
Buran, A. (2006). Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında
İkincil Uzun Ünlüler. II. Kayseri Ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi
Şöleni, Kayseri, 10-12 Nisan 2006.
Buran A.-Alkaya, E.(2007). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
Coşkun, V. (2010). Türkçenin Ses Bilgis (2. Baskı). İstanbul: IQ Kültür Sanat
Yayıncılık.
Demircan, Ö. (2013). Türkçenin Ses Dizimi (4.Baskı). İstanbul: Der Yayınları.
Eker, S. (2010). Çağdaş Türk Dili (6. Baskı). Ankara: Grafiker Yayınları.
Ergenç, İ. (2002). Konuşma Dili ve Türkçenin Söyleyiş Sözlüğü. İstanbul:
Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
Kara, M. (2012). Türkmen Türkçesi Grameri. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
Oytun Altun, H. (2012). Türkiye Türkçesindeki Arapça Alıntı Kelimelerde Ünlü
Uyumsuzlukları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, 55-71.
ZfWT
Vol. 7, No. 3 (2015)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
211
Özçelik, S. (2004). Türkçede Kullanılan Arapça Kelimelerde Görülen Ses Olaylan
Üzerine Bazı Tespitler. Türk Dili, (634), 550-563.
Öztekten, Ö. (2001). Türkçedeki Arapça Alıntıların Fonolojisi Üzerine, Ege
Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (10), 315-321.
Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg
Yayıncılık.
Tekin, T. (1958). Ayınlı ve Hemzeli Kelimeler. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi,
VIII (86), 110-113.
Türk Dil Kurumu, (2009). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara
Zülfikar, Hamza, (1995). Doğu Kökenli Kelimelerin Son Hecelerindeki Uzun
Ünlülerin Kısalması, TD, 521, 435-448.