OMÜİFD| 139 Ondokuz Mayıs Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi,
2014, sayı: 36, ss. 139‐165.
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ 
DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR
DEĞERLENDİRME
AHMET KÖMÜRCÜ
An Evaluation of Borrowed Words in Arabic on the Sound
Equivalents in Lezgi Language
Abstract: Languages have relations with each other and they are also influenced by
each other like people. It is certain that there is no pure language composed
of only their own words and there is no country whose people speak only one
language as well. Language of Lezgi is naturally influenced from other local
languages because it is one of the languages in Dagestan region and there are
many local languages spoken in this area. As a result of this influence, there
are many Arabic words quoted by language of lezgi and these words are still
actively used.In this article, after the historical relations between Arabian and
lezgis described, brief information is given about lezgis and their language,
and then the sound evolution of Arabic words quoted by language of lezgi are
examined. While doing this, historical process, period of transition and the
way of transition are also taken into consideration.
                                                            

   Yrd. Doç. Dr., Amasya Üniversitesi,  İlâhiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belagatı ABD
[ahmet.komurcu@amasya.edu.tr].
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
140
OMÜİFD
Key words: Lezgis, Language of lezgi, quoted Arabic words, phonetic changes

Öz: Diller tıpkı insanlar gibi birbirleri ile ilişki içerisinde olup birbirlerinden
etkilenmektedirler. Dünyada tek bir dilin konuşulduğu ülke bulunamayacağı
gibi başka dillerden kelime almadan, sadece kendi kelimelerinden oluşan saf
bir dilin olmayacağı da muhakkaktır. Lezgi dilinin, çok sayıda dilin
konuşulduğu Dağıstan dillerinden olması hasebiyle diğer diller ile kelime alış‐
verişinde bulunması gayet tabidir. Bu alış‐veriş neticesinde Lezgi dilinde
Arapçadan geçen çok sayıda kelime bulunmakta ve bunlar hâlâ canlı bir
şekilde kullanılmaktadır. Makalede, Lezgilerin Araplar ile ilişkisinin tarihi
seyri anlatıldıktan sonra Lezgiler ve dilleri hakkında kısa bilgi verilmiş,
sonrasında da Lezgi yazı dilindeki Arapça alıntı kelimelerde görülen ses
değişmeleri incelenmiştir. Bu yapılırken, tarihî süreç, geçiş dönemleri ve geçiş
yolları dikkate alınmıştır. .
Anahtar Kelimeler: Lezgiler, Lezgi dili, Arapça alıntı kelimeler, ses karşılığı.

Giriş 
İnsan ilişkilerinin temeli dile dayanır. Dil sayesinde insanlar kültürel,
sosyal, siyasal ve ekonomik ilişkilere girdiği gibi milletler de çevresindeki
milletlerle dil vasıtasıyla ilişkiye geçer ve iletişim kurarlar. Bunun neticesi
olarak, birbirlerinden etkilenir, sözcük alır, sözcük verirler.  
Lezgi dili sözlü ifade biçiminden yazılı ifade biçimine doğru tarihi
seyri içerisinde sadece kendi iç bünyesinde değişiklikler yaşamamıştır.
Bunun yanında komşu dillerle de etkileşime girmiştir.    Aralarında kök
birliği bulunmayan dillerde gözlemlenen çok eski ödünçleme ilişkileri ve
yapı benzerlikleri, bu etkileşimin varlığını ortaya koymaktadır1.
Dillerdeki alıntı kelimeler, ilişkide olduğu dilden doğrudan
alınabildiği gibi yazı dilinin gelişmesine paralel olarak başka dillerin
yardımı ve vasıtasıyla da alınabilmektedir. Örneğin; Lezgi dilinde
kullanılan Arapça asıllı Эфзел  (Efzel) “daha faziletli, efdal” (Ar. ُ
ْ َضل
(أَف
kelimesinin fonetik yapısı Azerbaycan dilindeki kullanılan  şekle
                                                            
1   Semih Tezcan, “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe,
Ankara, 1978, s. 271.   
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
141
OMÜİFD
benzemektedir.2 Lezgi diline uygun ses değişmesi gerçekleşseydi bu
kelime “Afzal” şeklinde olmalıydı. Bu bize, ödünçlemenin dolaylı yoldan,
başka dil vasıtasıyla da olabileceğini göstermektedir.
I.Lezgi‐Arap İlişkilerinin Sosyokültürel Boyutu  
Dağıstan’ın güney ve Azerbaycan’ın kuzey doğu bölgesinde yoğun
olarak yaşayan Lezgilerin Araplar ile olan ilişkilerinin Hz. Ömer
döneminde başladığı anlaşılmaktadır. Zira Lezgilerin yaşadığı bölgenin
önemli bir  şehri olan Derbent bir görüşe göre 23/644 yılında
‘Abdurrahmân b. Rebî’a3 diğer görüşe göre de 32/652‐53 yılında Selmân
b. Rebî’a4 tarafından fethedilmiştir.  
Fetih sonrasında bazı müslüman Arap gruplarının Dağıstan’da
kalarak buraya yerleşmeleriyle  İslamiyet, Dağıstan bölgesinde 8.
yüzyıldan itibaren yayılmış  ve Lezgilerin bir kısmı sekizinci yüzyılda
müslüman olmaya başlamıştır.5 Lezgiler, diğer Kafkasya halklarına
nisbeten  İslâmiyet’in gereklerini yerine getirmede çok azimli ve
gayretlidir. Bir Rus yetkilisinin Kafkasya’dan Moskova’ya gönderdiği
raporda  şöyle denilmektedir; “Çerkesler Muhammed peygamberin
dinindendir, fakat dine pek önem vermezler. Hele Lezgi ve Çeçenler’de
olduğu gibi, hiç şeriat tutkunu değildir”.6
18 ve 19. asırlarda Arapça ve  İslâmî ilimlerin öğrenimi, Dağıstan’da
çok revaçtaydı. 1928 yılına kadar yaklaşık kırk civarındaki Dağıstan
milletlerinin ortak edebi dili Arapçaydı. Âlimler eserlerini Arapça veya
Osmanlıca olarak kaleme almaktaydılar. Dini duygu ve dini hayat,
Dağıstan’da çok kuvvetliydi.7 Bunun en güzel örneği,    Lezgi âlimi
Muhammed Yaragî’dir. O, Nakşibendi tarikatının Dağıstan’a gelmesinde
                                                            
2   Bk. Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügatı, AMİA Nesimi Adına Dilcilik Enstitüsü Yayını, Bakü,
2006, c. II, s. 67.  
3   Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (Heyet), Çağ Yayınları, İstanbul, 1992, c. II, s.87.
4   Ziya Musa Buniyatov, “Dağıstan” DİA, Ankara, 1993, c. VIII, s.170; Ahmet Önkal,
“Bâhilî Abdurrahman b. Rebîa”, DİA, İstanbul, 1991, c. IV, s. 485.
5   Harry Walsh, Ibero‐Caucasian. Muslim peoples: A World Ethnographic Survey,Connecticut,
1978, s. 177.
6   Ali Kasumov, Hasan Kasumov, Çerkes Soykırımı XIX. Yüzyıl Kurtuluş  Savaşı Tarihi,
Ankara, 1995, s. 32.
7   Ahmet Kömürcü, “Lezgi Âlimi Muhammed Yaragî’nin Kafkasya Bağımsızlık
Mücadelesindeki Rolü”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 33, Mayıs‐Temmuz 2007, s.168.
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
142
OMÜİFD
ve yayılmasında büyük katkı sağlamıştır. 1772 yılında Yukarı Yarag
köyünde doğan M. Yaragî, eğitimine dört yaşlarında babasının
medresesinde başlamış, bölgenin önemli medreseleri olan Ahtı ve
Sogratlı medreselerinde okuyarak, yirmi sekiz yaşında icazet almıştır.
Medreselerde öğrenci okutan Yaragî, 1821‐1925 yıllarında Dağıstan’ın
bağımsızlık, ilim ve kültür tarihinde çok önemli yer alan Cemaleddîn
Gazi Kumuk, Gazi Muhammed,  Şeyh  Şamil ve Abdullah el‐Kadarî gibi
şahsiyetlere hocalık yaptı. Arapçayı çok iyi bilen Yaragî’nin Arapça
kaleme aldığı, 1116 beyitten oluşan “Kasîdetü’t‐Tâiyyeti’l‐Kübrâ” ve 210
beyitten oluşan “Kasîdetü’t‐Tâiyyeti’s‐Sugrâ” isimli iki kasidesi vardır.8
Yaragî’nin bütün eğitim ve öğretimini Dağıstan’da ikmal etmesi,
akabinde eserlerini Arapça yazması, Lezgilerin  İslamiyet ve Arapça ile
kuvvetli münasebetini ortaya koymaktadır. Dağıstan halkı,  ‐o cümleden
Lezgiler‐  70 yıl komünist idaresinde ve ateizm baskısı altında kalmış 
olmasına rağmen, bugün dahi dini değerlere sımsıkı bağlıdır.
İslamiyet Kafkasya halklarının toplumsal yapıları üzerinde çok
çeşitli tesirler bırakmış  ve değişmeye sebep olmuştur. Batı Kafkasya’da
aristokrasinin zayıflamasına ve toplumsal tabakalar arasında eşitlik
düşüncesinin gelişmesine sebep olan  İslâmiyet, 19. yüzyılda Rusya’nın
Kafkasları işgal etmesini de yıllarca geciktirmiş  ve Kafkasya halkları
arasında birlik ve dayanışma oluşturulmasına vesile olmuştur. Ruslara
karşı “etnik kimlik” özelliği kazanan  İslâmiyet sayesinde Kafkasya
halkları “Birleşik Kafkasya” ideali etrafında toplanmışlardır.9
Lezgiler, Dağıstan’ın en köklü milletlerindendir ve asırlardır aynı
topraklarda yaşamaktadır. 18. yüzyıldan itibaren feodal bir yapıya sahip
olan Lezgiler, 20. Yüzyılın başlarına kadar bu yapıyı sürdürdüler.
Toplum, beyler, özgür köylüler ve köleler  şeklinde tabakaya sahipti.
Sovyetler Birliği’nin hâkimiyetine geçtikten sonra tarım sektöründe
Kolhoz ismiyle örgütlenen birlikler olarak yapılandılar. Kolhozlarda
hayvancılık çiftçilik ve bahçe işlerinde çalıştılar. Sanat alanında ise daha
                                                            
8   Bkz. Ahmet Kömürcü, Lezgi Âlimi Muhammed Yaragî’nin Kafkasya Bağımsızlık
Mücadelesindeki Rolü, s.167‐171.
9   Ufuk Tavkul, “İslamiyetin XIX. Yüzyılda Kafkasya Halklarının Toplumsal Yapılarına
Tesirleri”, Kırım Dergisi, S. 7(25, ), 1998, s. 46.
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
143
OMÜİFD
çok halıcılık, dokuma, resim, deri ve yün işlemeciliği ile halı, çanta, çorap
ve mezar taşı süslemesiyle meşgul oldular.10
Mûsiki, bilim ve edebiyat alanında da önemli ilerlemeler kaydettiler.  
Kelâm âlimi Korkurlu Sait, tasavvuf  şairi Etim Emin, Azerice yazan
tarihçi Hasan Alkadarî, şair Seyfullah Çobanzade, şair Emin Arslan, şair
Hacı Ahtî, Dağıstanʹın millî  şairi Süleyman Stalski, Kuruglu Tahir
Âlimov, Alibeg Fatahov ve Şah Emir Maradov Lezgilerin en önemli âlim,
şair ve yazarları arasında yer almaktadır.
II. Lezgiler, Lezgi Dili ve Arapça İle Etkileşimi
Lezgiler, çoğunluğu Dağıstan’ın güneydoğusu ile Azerbaycan’ın
kuzeydoğusu başta olmak üzere Rusya Federasyonu’nun çeşitli
şehirleriyle Türkiye’nin İzmir ve Balıkesir şehirlerinde ikamet etmektedir.  
Lezgilerin, Rusya Federasyonu İstatistik Kurumu 2010 yılı verilerine
göre 473 bin 722’si Rusya’da,11 Azerbaycan Devlet İstatistik Kurumu 2009
yılı kayıtlarına göre 180 bin 300’ü Azerbaycan’da12 yaşamaktadır.  
Çoğunluğu Sünnî ve  Şafi’î mezhebinden13 olsa da çok az bir kısmı
Şii14 olan Lezgiler, kendi dilleri olan Lezgi dilinin yanı sıra Rusça ve
Azericeyi de kullanmaktadırlar.
Lezgi dili, Kuzey Kafkas dillerinden Dağıstan dilleri gurubuna
girmektedir. Yirmi altı dilden oluşan Dağıstan dillerinin on tanesini
Güney Dağıstan (Lezgi gurubu) dilleri oluşturmaktadır. Bu diller: Lezgi,
Tabasaran, Rutul, Ağul, Arçi, Krız, Buduh, Udin, Hinalug dilleridir.15
Lezgi Dili’nin Küri, Kuba ve Ahtı olmak üzere üç ana lehçesi
bulunmaktadır.16 Bu diller ailesinde sesler kalın olup telaffuzları çok
zordur. Lezgi dilinde kırk beş  harf vardır. Onlardan on bir tanesi sesli
                                                            
10   Boris Vvedensky, Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, 8 Aralık 1958, c. X, s. 256.
11    http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub‐04‐01.pdf  
22.10.2014
12   http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/ 16.10.2014
13   Muharrem Yıldız, Dünden Bugüne Kafkasya,  İzmir, 2006, s. 46; Büyük Larousse
Ansiklopedisi, “Lezgiler”, Milliyet Yayınları, c. XIV, s.7461‐7462.
14    Davut Dursun, “Lezgiler”, DİA, İstanbul, 2003, c. XXVII, s. 169.  
15    B.B. Halibov, Lezgi Dillerinin Fonetik Karşılaştırılması, Moskova, 1980, s.79.
16   Dursun, a.g.m., c. XXVII, s. 170.
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
144
OMÜİFD
otuz üçü sessizdir. “b” harfi ise Rusçada olduğu gibi sesleri yumuşatmak
için kullanılmaktadır.  
1917 yılı Bolşevik inkılâbından önce Arapçadan çok faydalanan ve
Arap alfabesini kullanan Lezgiler, 1928 yılından itibaren Latin alfabesini,
1938 yılından sonra ise Rus (Kril) alfabesini kullanmışlardır.17
Günümüzde Dağıstan Lezgileri Kril alfabesini, Azerbaycan Lezgileri ise
Latin alfabesini kullanmaktadırlar.
Günümüzde Lezgi dilinde kültürel ve edebi eserler kaleme
alınmakta, gazete‐dergi, radyo ve televizyonlarda kullanılmaktadır.18
Lezgi dili, Dağıstan’da orta öğretim okulları ile üniversitelerde
okutulmaktadır. Lezgilerin sözlü ve yazılı folklorunda, tiyatrosunda ve
müziğinde canlı olarak hayatiyetini devam ettirmektedir.  
Lezgi dilinin Arapça ile alışveriş içinde olması kaçınılmaz olmuştur.
Bölgenin diğer dillerinde olduğu gibi Lezgi dilinde de çok sayıda Arapça
alıntı kelime vardır ve bunlar tabii olarak ses ve anlam bakımından
kaynak dillerdeki  şekillerine göre az veya çok değişmiştir. Lezgi diline
geçen Arapça kelimelerdeki ses değişmelerinin her zaman ve her
kelimede veya seste sistemli olarak gerçekleşmediği görülür. Meselâ;
Arapça kelimelerin çoğunda, üstünlü sesler Lezgi dilinde /a/ ünlüsü ile
karşılanmıştır. Азан(Azan) “Ezan” (Ar. ان
ٌ َ
ذَأ ,(Давам (Davam) “Devam” (Ar.
ٌ
َام
َو
د ,(Жаваб (Javab) “cevap” (Ar. َ
ٌ .Ar” (Selam) “Salam (Саламٌ ),  ب ج ا َو
َم
َلا
(س
vb. Bazı kelimelerde ise /e/ ünlüsüne dönüşmüştür  Хелвет  (Хelvet)
“Halvet, yalnız” (Ar. ٌ
ة
َ
َْلو
خ :(Эфзел (Efzel) “daha faziletli, efdal” (Ar. ُ
ْ َضل
,(أَف
Делил (Delil) “Delil, rehber” (Ar. ٌ
ِيل
ل
َ
د ,(Беден (Beden) “Beden” (Ar. نَ ٌ
َد
.(ب
Aslında normal olarak üstünlü seslerin /a/ sesine dönüşmesi beklenirdi.
Çok az da olsa bazı Arapça alıntı kelimelerde buna benzer sistemsiz gibi
görülen ses değişmeleri vardır.  
Bu kelimelerin Azerbaycan dilinde de aynı sesle kullanıldığını
görülmektedir. Bu, Arapça alıntı kelimelerin farklı dönemlerde Lezgi
diline geçtiğini ve bu geçişin dolaylı olarak ilişki içerisinde olduğu diğer
diller –Osmanlıca, Azerbaycan dili ve Farsça‐  vasıtasıyla gerçekleştiğini
göstermektedir.
                                                            
17   R.İ. Gaydarov, S.M. Mirzehanov, G.R. Ramaldanov, Lezgi çal 6‐7, Mahaçkala, 1992,  s. 3.
18   Komünist Gazetesi 4 Haziran 1987, s.4.
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
145
OMÜİFD
Lezgi diline geçen söz konusu alıntı kelimelerdeki ses değişmelerini
doğru yorumlayabilmek için onların geçiş dönemlerini ve geçiş yollarını
tespit etmek gerekmektedir. Alıntı kelimelerde görülen bu ve buna
benzer ses olaylarına dayanarak söz konusu kelimelerin farklı
dönemlerde Lezgi diline geçtiğini söyleyebiliriz.
Arapça alıntı kelimelerin Lezgi diline Türkçe ve Farsçanın
aracılığının henüz söz konusu olmadığı çok daha eski dönemlerde
girmeye başladığı söylenebilir. Lezgi dilinde görülen Arapça alıntı
kelimeler, VII. yüzyılda ilk Arap akınlarının başlamasıyla birlikte girmiş 
olmalı. Bu, yazı dili ile değil, konuşma dili yoluyla gerçekleşmiştir.
Çünkü Arap akınlarının Dağıstan’a ulaştığı yıllarda, Lezgiler yazı diline
sahip değildi.  
Bölgenin tarihine ve Arapça alıntı kelimelere bakıldığında bu geçişin
üç dönemde gerçekleştiği söylenebilir.
1.Dağıstanʹın Arap akınlarına maruz kaldığı, İslâmiyet’in yayılmaya
başladığı ilk dönem (VII‐XI. yy.); Arapça alıntı kelimelerin bir başka dil
vasıtasıyla değil, Araplardan herhangi bir vasıtaya ihtiyaç duyulmadan
alındığı dönemdir.  
2.Selçukluların Dağıstanʹa girdikleri yıllardan itibaren  İlhanlı,
Altınorda, Timurlular,  Şirvanşahlar ve Osmanlı Devletinin hüküm
sürdüğü ikinci dönem (XI‐XVII. yy.).    Arap tesirinin doğrudan söz ko‐
nusu olmadığı dönemdir. Bu dönemde alınan Arapça kelimeler ilim dili
olarak kitaplar yoluyla alınmış  olabilir. Osmanlıca ve Azerbaycan
Türkçesinin buna katkı sağladığı kuvvetle muhtemeldir.
3.Dağıstanʹda Safevî hâkimiyetinin hüküm sürdüğü üçüncü dönem
(XVII‐XIX. yy). Arapça alıntı kelimelere Azerbaycan Türkçesi ve
Farsçanın katkısının olabileceği dönemdir. Arapça ilmi kitaplar ve
Osmanlıca, Azerice ve Farsça edebi eserler yoluyla bu katkı
gerçekleşmiştir.
Bu çalışmada kullanılan sözcükler M.M. Gaciyev’in    “Rusko‐
Lezginski Slovar”19 (Rusça‐Lezgice Sözlük) eseri taranarak elde edilmiştir.
                                                            
19    M.M. Gacıyev, Rusko‐Lezginski Slovar, Mahackala, 1950.
   
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
146
OMÜİFD
Örneklendirilen Arapça alıntı kelimeler, Kril alfabesiyle verildikten sonra
Latince okunuşu ve Lezgi dilindeki anlamı ifade edilmiş, daha sonra da
Arapça karşılıkları verilmiştir.
III. Arapçadan Lezgi Diline Geçen Kelimelerdeki Ses Değişmeleri  
1)Arapça Alıntı Kelimelerdeki / ح / هـ / غ / Ünsüzleri
Arapçadan alınan kelimelerdeki / ح/ هـ / غ / ünsüzleri Latincede / Q /
ünsüzü ile karşılanmıştır.
Гьал (Qal) “Hâl, durum” (Ar. الَ ٌ
,(ح
Гьурия (Quriye) “Hürriyet, özgürlük” (Ar. ٌ
َّة
ي
ِّ
ُر
,(ح
Гьакъикъат (Qakikat) “Hakikat, gerçek” (Ar. َ ٌ
يقة
ح َ
ِ
,( ق
Гьарарат (Qararat) “Hararet, sıcaklık” (Ar. ٌ
ة
َ
َار
َر
,(ح
Гьасил (Qasil) “Hasıl olmak” (Ar. ٌ
َ ِ اصل
,(ح
Игьтияж (İqtiyej) “İhtiyaç” (Ar. ٌ
َاج
ي
ِ
ت
ْ
ِح
,(إ
Игьтият (İqtiyet) “İhtiyat, yedek” (Ar. اط
ٌ َ
ي
ِ
ت
ْ
ِح
,(إ
Легьзе (Leqze) “Lahza, an, kısa bir süre” (Ar. ٌ
َة
ْظ
,( َلح
Магьрум (Maqrum) “Mahrum, yasaklanmış” (Ar. ٌ
ُوم
,(َْمحر
Сабвгь хийр (Sabvq хiyr), “günaydın” (Ar. ٍ
ْ
َير
ُ الخ
َاح
ب
َ
,(ص
Гажет (Qajet) “ihtiyaç” (Ar. ٌ
َة
َاج
,(ح
Гьалал (Qalal) “helal” (Ar. لٌَ
َلا
,(ح
Гьарам (Qaram) “haram” (Ar. ٌ
َام
َر
,(ح
Регьим (Reqim) “rahim, merhametli” (Ar. ٌ
ِ يم
َح
,(ر
Руьгь (Ruq) “ruh” (Ar. ٌ
ُوح
,(ر
Руьгьани (Ruьqьani) “ruhani, dînî” (Ar.انيِ
َ
ُوح
,(ر
Гьахь (Qaх) “hak, gerçek” (Ar. ٌّقَ
,(ح
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
147
OMÜİFD
Гьая (Qaye) “haya, edep” (Ar. ٌ
َاء
ي
َ
,(ح
Рейгьан (Reyqan) “reyhan” (Ar. ان
ٌ َ
ْيح
َ
,(ر
Гьаким (Qakim) “hâkim” (Ar. ٌ
ِم
َاك
,(ح
Гьукумат (Qukumat) “hükümet” (Ar. ٌ
ة
َ
ُ ُكوم
,(ح
Кагьул (Kaqul) “sürme” (Ar. ٌ
ْل
,( ُكح
Силагь (Silaq) “silah” (Ar. ٌ
َح
ِ لا
,(س
Гьайван (Qayvan) “hayvan” (Ar. ان
ٌ َ
َو
يـ
َ
,(ح
Гьашарат (Qaşarat) “haşerat” (Ar. ات
ٌ َ
َ َشر
,(ح
Гьалва (Qalva) “helva” (Ar. ىَ
ْلو
َ
,(ح
Гьамбал (Qambal) “hamal” (Ar. ال ٌَّ
,( َحم
Гьарф (Qarf) “harf” (Ar. فْ ٌ
َر
,(ح
Имтигьан (İmtiqьan) “imtihan” (Ar. ان
ٌ َ
ِح
ت
ْ
ِم
,(إ
Гьасрет (Qasret) “hasret” (Ar. ٌ
ة
َ
ْر
َس
,(ح
Магьир (Maqir) “mahir, becerikli” (Ar. ٌ
ِر
َاه
,(م
Гьава (Qьava) “hava” (Ar. ٌ
َاء
َو
,(ه
Жигьет (Jiqьet) “cihet, taraf” (Ar. ٌ
َة
ِ ه
,(ج
Машгьур (Maşqur) “meşhur, ünlü” (Ar. ٌ
ُور
َ ْشه
,(م
Фагьум (Faqьum) “anlayış” (Ar. ٌ
ْم
َه
,(فـ
Жегьл (Jeql), “cahil” (Ar. ٌ
ِل
َاه
,(ج
Иншаллагь (İnşallaq) “İnşallah, Allah izin verirse” (Ar. ُ
ِ ْن َشاء االله
,(إ
Мезгьеб (Mezqeb) “mezhep” (Ar. بَ ٌ
َذه
,(م
Щагьид (Şaqid) “Şâhit” (Ar. دٌ
ِ
,( َشاه
Сегьер (Seqer) “seher” (Ar ٌ
َر
َه
,(س
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
148
OMÜİFD
Гьужум (Qьujum), “hücum” (Ar. ٌ
ُوم
ُج
,(ه
Гьайьат (Qayat) “Heybet, saygı ile karışık korku” (Ar. ٌ
ة
َ
ب
ْ
ي
َ
,(ه
Гьевес (Qeves) “Gözü başka şey görmeme, heves, çılgınlık” (Ar. ٌ
َس
َو
,(ه
Гьис (Qis) “his, duygu” (Ar. ٌّسِ
,(ح
Гьерекат (Qerekat) “hareket” (Ar. ٌ
َكة
َ
َر
,(ح
Гьурмет (Qьurmet) “Saygı, kutsallık” (Ar. ٌ
ة
َ
م
ْ
ُر
,(ح
Гьамам(Qamam) “hamam” (Ar. ٌ
َّام
( َحم
Гъейри (Qeyri) “Gayri” (Ar. ِ
ْ
,(َغير
Гъараз (Qaraz) “Kasıt” (Ar. ضَ ٌ
,(َغر
Гъурьат (Qurbat) “Garip” (Ar. ٌ
ة
َ
ب
ْ
ُر
,(غ
Машгьул (Maşqul) “meşgul” (Ar. ولُ ٌ
َ ْشغ
,(م
Гъалат (Галат) “hata, kusur” (Ar. طَ ٌ
,(َغل
Магъара (Maqara) “İn, mağara” (Ar. ٌ
ة
َ
َار
غ
َ
,(م
Магьле (Maqle) “mahalle” (Ar. ٌ
لَّة
َ
(َمح
2)Arapça Alıntı Kelimelerdeki / ج / Ünsüzü
Arapçadan alınan kelimelerdeki / ج / ünsüzü / J    / ünsüzü ile
karşılanmıştır.
Ажайиб (Ajayib) “acayip” (Ar. ُ
ِب
َائ
َج
,(ع
Жаваб (Javab) “cevap” (Ar. َ
,( ٌب ج ا َو
Желб (Jelb) “çekmek” (Ar. َ
,( ْل ٌب ج
Жем (Jem) “çoğul” (Ar. عْ
,( َجم
Жигьет (Jiqьet) “cihet, taraf” (Ar. ٌ
َة
ِ ه
,(ج
Жинс (Jins) “cins. tür” (Ar. ٌ
ْس
ِ ن
,(ج
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
149
OMÜİFD
Игьтияж (İqtiyej) “ihtiyaç” (Ar. ٌ
َاج
ي
ِ
ت
ْ
ِح
,(إ
Мажбур (Majbur) “mecbur, zaruri” (Ar. ٌ
ُور
,(َْمجب
Нетижа (Netija) “netice, sonuç” (Ar. ٌ
ة
َ
ِيج
ت
َ
,(ن
Тажуб (Тажуб) “ şaşırma, taccüp” (Ar. ب ٌُّجَ
َع
,(تـ
Гажет (Qajet) “hacet, ihtiyaç” (Ar. ٌ
َة
َاج
,(ح
Жаназа (Janaza) “cenaze” (Ar. ٌ
ة
َ
َاز
ن
َ
,(ج
Жасад (Jasad) “ceset” (Ar. دَ ٌ
َس
,(ج
Жеъьеннем (Jeennem) “cehennem” (Ar. ُ
َنَّم
َه
,( ج
Жегьл (Jeql) “cehalet” (Ar. ٌ
ْل
َه
,(ج
Жуьмя (Jumye) “Cuma” (Ar. ٌ
ة
َ
ع
ُ
,( ُجم
Важиб (Vajib) “vacip, gerekli” (Ar. بِ ٌ
َاج
,(و
Межлис (Mejlis) “meclis” (Ar. ٌ
ِس
,(َْمجل
Жерме (Jerme) “ceza” (Ar. ٌ
ة
َ
ِريم
َ
,(ج
Жиб (Jib) “cep” (Ar. بْ ٌ
ي
َ
,(ج
Гьужум (Qujum) “hücum, saldırı” (Ar. ٌ
ُوم
ُج
,(ه
Жасус (Jasus) “casus” (Ar. ٌ
ُوس
َاس
,(ج
Жилд (Jild) “cilt, deri” (Ar. دٌلِ ْ
,(ج
Тажир (Tajir) “tacir, iş adamı” (Ar. ٌ
ِ ر
َاج
,(ت
Жаппат (Jallat) “cellat” (Ar. ٌ
َلاَّد
,(ج
Таржума (Tarjuma) “tercüme, çeviri” (Ar. ٌ
ة
َ
ْ َجم
َر
,( تـ
Ажиз (Ajiz) “Âciz” (Ar. اجزَ
(ع
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
150
OMÜİFD
3)Arapça Alıntı Kelimelerdeki / ذ / ز / ض / ظ / Ünsüzleri
Lezgi diline Arapçadan gelen kelimelerdeki / ذ/ ز / ض / ظ / ünsüzleri / Z /
ünsüzü ile karşılanmıştır.
Эзият (Eziyet) “Eziyet” (Ar. ٌ
َّة
ي
ِ
,(أَذ
Зерре (Zerre) “Zerre” (Ar. ٌ
ََّرة
,(ذ
Изин (İzin) “İzin” (Ar. نٌذْ
ِ
,(إ
Азан (Azan) “Ezan” (Ar. ان
ٌ َ
,(أَذ
Азаб (Azab) “Azap” (Ar. اب
َ َذ ٌ
,(ع
Мезгьеб (Mezhep) “Mezhep” (Ar. بَ ٌ
َذه
,(م
Лезет (Lezet) “Lezzet” (Ar. ٌ
,(لََّذة
Азият (Aziyet) “Çile, meşakkat, eziyet” (Ar. ٌ
َّة
ي
ِ
,(أَذ
Зигьин (Ziqin) “Zihin” (Ar. ٌ
ْن
ِه
(ذ
Хазина (Хazina) “Hazine” (Ar. ٌ
َة
ِزين
َ
,(خ
Зиярат (Ziyerat) “Ziyaret” (Ar. ٌ
ة
َ
َار
,(ِزي
Лазим (Lazim) “Lâzım” (Ar. ٌ
ِزم
َ
,(لا
Залзала (Zalzala) “Deprem” (Ar. ٌ
لَة
َ
ْز
ل
َ
,(ز
Жаназа (Janaza) “Tabut, cenaze işlemleri” (Ar. ٌ
ة
َ
َاز
ن
َ
,(ج
Закат (Zakat) “Zekat” (Ar. ٌ
َكاة
,(َز
Азиз (Aziz) “Azizi” (Ar. ٌ
ِزيز
َ
,(ع
Зейтун (Zeytun) “Zeytin” (Ar. ونُ ُ
ت
ْ
يـ
َ
̧(ز
Заман (Zaman) “Zaman” (Ar. ان
ٌ َ
َم
,(ز
Везир (Vezir) “Vezir” (Ar. ٌ
ِزير
َ
(و
Гъараз (Qaraz) “Hedef, amaç,” (Ar. ضَ ٌ
,(َغر
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
151
OMÜİFD
Гьазур (Qazur) “Hazır” (Ar. ٌ
َ ِ اضر
,(ح
Зарар (Zarar) “Zarar” (Ar. ٌ
ر
َ
,( َضر
Зарб (Zarb) “Vurma, darb” (Ar. بْ ٌ
,( َضر
Зид (Zid) “Zıt” (Ar. ضٌّد ,( ِ
Рази (Razi) “Razı, hoşnut” (Ar. اضَ ٍ
,(ر
Тавази (Tavazi) “Tevazu” (Ar. ٌ
اضع
ُ َ
َو
,(تـ
Эфзел (Efzel) “Daha iyi, daha faziletli” (Ar. ُ
ْ َضل
(أَف
Заруф (Zaruf) “Zarif” (Ar. يف
َِر ٌ
,(ظ
Зулумат (Zulumat) “Zulmet, zifiri karanlık” (Ar. ات
ٌ َ
ُم
ُل
,(ظ
Назар (Nazar) “Nazar, bakış” (Ar. ٌ
َر
َظ
,(ن
Низам (Nizam) “Düzen, nizam” (Ar. ٌ
َام
ِظ
,(ن
Мазлум (Mazlum) “Mazlum, zulme uğramış” (Ar.  ٌ
ُوم
ْل
َظ
,(م
Везифа (Vezifa) “Görev, vazife” (Ar. ٌ
َة
ِيف
َظ
,(و
Назир (Nazir) “Bakan” (Ar. ٌ
ِر
َاظ
(ن
4)Arapça Alıntı Kelimelerdeki / ق / Ünsüzü
Arapçadan Lezgi diline giren kelimelerdeki /ق /ünsüzü genellikle /K/
ünsüzü ile karşılanmıştır.  
Гьакъикъат (Qakikat) “hakikat, gerçek” (Ar. ٌ
َة
ِيق
َق
,(ح
Макъам (Makam) “Makam” (Ar. ٌ
َام
ق
َ
,(م
Кагьул (Kaqul) “Sürme” (Ar. ٌ
ْل
,( َكح
Къелем (Kelem) “Kalem” (Ar. ٌ
َم
َل
,(قـ
Катил (Katil) “Kâtil” (Ar. ٌ
ِل
,(قات
Къимет (Kimet) “Kıymet, değer” (Ar. ٌ
ة
َ
ْم
ي
ِ
,(ق
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
152
OMÜİFD
Кьиса (Kisa) “Hikâye, kıssa” (Ar. ٌ
ِ َّصة
,(ق
Фекьи (Feki) “Fakîh, İslam Hukukçusu” (Ar. ٌ
ِيه
َق
,(ف
Кьасаб (Kasab) “Kasap” (Ar. اب
َ َّص ٌ
,(ق
Декьикьа (Dekika) “Dakîka” (Ar. ٌ
َة
ِيق
ق
َ
,(د
Лукма (Lukma) “Lokma” (Ar. ٌ
ة
َ
ْم
(لُق
Birkaç kelimede ise /X/20 harfi tarafından karşılanmıştır.  
Гьахь (Qaх) “hak, gerçek” (Ar. ٌّقَ
,(ح
Лайих (Layix) “Layık, münasip” (Ar. ٌ
ِق
ئ
َ
,(لا
Партахал (Partaхal) “Portakal” (Ar. الَ ٌ
ُق
تـ
ْ
ر
ُ
,(بـ
Сандух (Sanduх) “Sandık” (Ar. وقُ ٌ
ْد
ن
ُ
(ص
5)Arapça Alıntı Kelimelerdeki /خ /Harfi
Arapça alıntı kelimelerdeki    /خ /harfi Lezgi dilinde /X/ harfi ile
karşılanmıştır.  
Хабар (Хabar) “Haber” (Ar. ٌ
َر
َبـ
,(خ
Хазина (Хazina) “Hazine” (Ar. ٌ
َة
ِزين
َ
,(خ
Хсуси (Хsusi) “Hususi, özel” (Ar. وصيُ ِ
ُص
,(خ
Махлукьат (Maхlukat) “Mahlûkât” (Ar. ات
ٌ َ
ُوق
ْل
,(َمخ
Ихлас (İхlas) “İhlas” (Ar. صَ ٌ
ْلا
ِخ
,(إ
Халикь (Хalik) “Yaratıcı” (Ar. ٌ
ِق
َال
(خ
6)Arapça Alıntı Kelimelerdeki Üstünlü Sesler
Arapça kelimelerin çoğunda, üstünlü sesler Lezgi dilinde /A/ ünlüsü ile
karşılanmıştır.  
                                                            
20 (X) harfi Kril ve Azerbaycan alfabelerinde yer almaktadır. Boğaz harflerinden olup Arap
alfabesindeki (خ (harfi gibi boğaz hırlatılarak telaffuz edilmektedir.  
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
153
OMÜİFD
Аqьали (Aqali) “Millet, toplum” (Ar. اليَ ِ
,(أَه
Азият (Aziyet) “Çile, meşakkat” (Ar. ٌ
َّة
ي
ِ
,(أَذ
Ада авун (Ada avun) “Yerine getirmek” (Ar. َّداءَأ ,(
Азан(Azan) “Ezan” (Ar. ان
ٌ َ
,(أَذ
Адават (Adavat) “Adavet” (Ar. ٌ
ة
َ
َاو
َد
,(ع
Давам (Davam) “Devam” (Ar. ٌ
َام
َو
,(د
Жаваб (Javab) “cevap” (Ar. َ
,( ٌب ج ا َو
Салам (Salam) “Selam” (Ar. ٌ
َم
َلا
,(س
Табдил (Табдил) “Tebdil, değişme” (Ar. ٌ
ِيل
ْد
َب
,(تـ
Залзала (Zalzala) “Deprem, zelzele” (Ar. ٌ
لَة
َ
ْز
ل
َ
,(ز
Ваба (Vaba) “Veba” (Ar. ٌ
َاء
ب
َ
,(و
Дава (Dava) “İlaç, deva” (Ar. ٌ
َاء
َو
,(د
Басарат (Basarat) “Basiret” (Ar. ٌ
ة
َ
ِصير
َ
,(ب
Вафат (Vafat) “Vefat” (Ar. ٌ
َاة
ف
َ
,(و
Жасад (Jasad) “Ceset” (Ar. دَ ٌ
َس
,(ج
Закат (Zakat) “Zekât” (Ar. ٌ
َكاة
,(َز
Саваб (Savab) “Sevap” (Ar. اب
ٌ َ
,(ثـَو
Тавакул (Tavakul) “Tevekkül” (Ar. ٌ
ُّكل
َ
َو
,(تـ
Таврат (Tavrat) “Tevrat” (Ar. ٌ
َاة
ْر
َو
,(تـ
Макъам (Makam) “Makam” (Ar. ٌ
َام
ق
َ
,(م
Кагьул (Kaqul) “Sürme” (Ar. ٌ
ْل
,( َكح
Саласа (Salasa) “Üç” (Ar. ةَث
َ
,(ثَلا
Кабаб (Kabab) “Kebap” (Ar. اب
ٌ َ
,( َكب
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
154
OMÜİFD
Таржума (Tarjuma) “Tercüme, çeviri” (Ar. ٌ
ة
َ
ْ ُجم
َر
(تـ
Bu kelimelerin yanında, Arapça kelimelerin bir kısmında üstünlü
sesler ince /e/ ünlüsüne dönüşmüştür.  
Эфзел (Efzel) “daha faziletli, efdal” (
ُ
ْ َضل
,(أَف
Эмин (Emin) “emin, güvenilir” (Ar. ينِ ٌ
,(أَم
Эбед (Ebed) “ebedi, sonsuz” (Ar. يِ
َد
,(أَب
Евел заман (Evel zaman) “evvel, önce” (Ar. ِ
َان
,(أََّوُل زم
Делил (Delil) “Delil, rehber” (Ar. ٌ
ِيل
ل
َ
,(د
Беден (Beden) “Beden” (Ar. نَ ٌ
َد
,(ب
Шейх (Şeyх) “Şeyh” (Ar. خْ ٌ
,( َشي
Шерик (Şerik) “Şerik, ortak” (Ar. يك
,( َشِر ٌ
Нефес (Nefes) “Nefes, soluk” (Ar. ٌ
َس
َف
,(نـ
Гьевес (Qeves) “İstek, heves, Gözü başka bir şey görmeme” (Ar. ٌ
َس
َو
,(ه
Къелем (Kelem) “Kalem” (Ar. ٌ
َم
َل
,(قـ
Mедреса (Medresa) “Okul, medrese” (Ar. ٌ
ة
َ
َس
َ ْدر
,(م
Келима (Kelima) “Kelime” (Ar. ٌ
ة
َ
ِم
,( َكل
Эдебият (Edebiyat) “Edebiyat” (Ar. ات
َّ ٌ
ي
ِ
ب
َ
(أَد
Az olsa da /i/ ünlüsüne dönüştüğü de olmuştur.  
Кирагь (Kiraq) “Çirkin, kötü, kerih” (Ar. ٌ
( َكِريه
7)Arapça Alıntı Kelimelerdeki Ötreli Sesler
Arapça kelimelerdeki ötreli sesler Lezgi dilinde genellikle /U/ ünlüsü ile
karşılanmıştır:
Уьмуьр (Umur) “ömür, hayat” (Ar. ٌ
ر
ُ
ُم
,(ع
Гъурьат (Qurbat) “Garip” (Ar. ٌ
ة
َ
ب
ْ
ُر
,(غ
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
155
OMÜİFD
Зулумат (Zulumat) “Zulmet, zifiri karanlık” (Ar. ات
ٌ َ
ُم
ُل
,(ظ
Къуват (Kuvat) “Güç” (Ar. ات
َُّو ٌ
,(قـ
Кьабулун (Kabulun) “Kabul” (Ar. ولُ ٌ
َب
,(قـ
Магълуб (Maqlub) “Mağlup” (Ar. وب
ٌ ُ
ْل
غ
َ
,(م
Магьрум (Maqrum) “Mahrum, engellenmiş” (Ar. ٌ
ُوم
,(َْمحر
Мажбур (Majbur) “Zorunlu, mecbur” (Ar. ٌ
ُور
,(َْمجب
Малум (Malum) “Bilinen, malum” (Ar. ٌ
ُوم
ل
ْ
ع
َ
,(م
Махлукьат (Maхlukat) “Mahlukat” (Ar. ات
ٌ َ
ق
ُ
ْلو
,(َمخ
Махсус (Maхsus) “Özel, mahsus” (Ar. وص
ٌ ُ
ْص
,(َمخ
Машгьул, (Maşqul) “Meşgul” (Ar. ولُ ٌ
َ ْشغ
,(م
Мумкун (Mumkun) “Mümkün” (Ar. ٌ
ِن
ْك
,(ُمم
Машгьур (Maşqur) “Ünlü, meşhur” (Ar. ٌ
ُور
َ ْشه
,(م
Суал (Sual) “Soru” (Ar. الَ ٌ
ُؤ
,(س
Умуми (Umumi) “Genel” (Ar. يِ
ُوم
ُم
,(ع
Мазлум (Mazlum) “Mazlum, zulme uğramış” (Ar. ٌ
ُوم
ْل
َظ
,(م
Дуьа (Dua) “Dua” (Ar. ٌ
َاء
ُع
,(د
Мунафикь (Munafik) “Münafık” (Ar. ٌ
ِق
َاف
ن
ُ
,(م
Руьгь (Ruq) “Ruh” (Ar. ٌ
ُوح
.(ر
Şu iki kelimede ise ötreli ses herhangi bir harfle karşılanmamıştır.
Хсуси (Хsusi) “Hususi, özel” (Ar. وصيُ ِ
ُص
,(خ
Флан (Flan) “Falan, falancı” (Ar. نَ ٌ
ُلا
(ف
8)Arapça Alıntı Kelimelerdeki /I/ ve /İ/ Ünlüleri
Arapça kelimelerdeki /I/ ve /İ/ ünlüsü, bazı kelimelerde ilerleyici veya
gerileyici ünlü benzeşmeleri sonucunda kalınlaşarak /u/ olmuştur.  
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
156
OMÜİFD
Заруф (Zaruf) “zarif, şık, alımlı” (Ar. يف
َِر ٌ
,(ظ
Залум (Zalum) “zâlim” (Ar. ٌ
ِ
َالم
,(ظ
Фалуж (Faluj) “felçli” (Ar. ٌ
ِج
َال
21),ف
Усбат (Usbat) “ispat” (Ar. ات
ٌ َ
ْثـب
ِ
,(إ
Гьазур (Qazur) “Hazır” (Ar. ٌ
َ ِ اضر
(ح
9)Arapça Alıntı Kelimelerde  / ع / ve    / ء/
Arapça alıntı kelimelerdeki hemze ve ‘ayn, Lezgi dilinde çeşitli şekillerde
gelişmiştir.
a)/ ع / ve    / ء / tamamen düşen ‘aynlı veya hemzeli kelimeler
Lezgi diline geçen Arapça kelimelerden bazılarında hemze ve ‘ayn
düşmüştür. ‘ayn harfleri üzerindeki /u/e/a/i/ sesleri üzerindeki
harekelerin sesleridir.
Уьмуьр (Umur) “Ömür, yaşam” (Ar. ٌ
ر
ُ
ُم
,(ع
Ибрет (İbret) “İbret” (Ar. ٌ
ة
َ
ْر
بـ
ِ
,(ع
Имарат (İmarat) “İmâret, yapı” (Ar. ٌ
ة
َ
َار
ِم
,(ع
Маишат (Maişat) “Yaşam, geçim” (Ar. ٌ
يشة
َ ِ
َع
,(م
Малум (Malum) “Bilinen” (Ar. ٌ
ُوم
ل
ْ
ع
َ
,(م
Мана (Mana) “Mana, anlam” (Ar. َ
ْنى
ع
َ
,(م
Тайин (Tayin) “Tayin, atama” (Ar. ينِ ٌ
ي
ْ
َع
,(تـ
Тариф (Tarif) “Tanım” (Ar. يف
ِر ٌ
ْ
َع
,(تـ
Умуми (Umumi) “Genel” (Ar. يِ
ُوم
ُم
,(ع
Ибадат (İbadat) “İbadet” (Ar. ٌ
َة
َاد
ب
ِ
,(ع
Азаб (Azab) “Azap” (Ar. اب
َ َذ ٌ
,(ع
                                                            
21   Serdar Mutçalı, Arapça Türkçe Sözlük, Dağarcık Yay.,  İstaanbul, 1995 s. 672; “Meflûç”
kelimesi de felçli anlamında kullanılmaktadır.  
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
157
OMÜİFD
Шариат (Şariat) “Şeriat” (Ar. ٌ
ة
َ
,( َشِريع
Азиз (aziz) “İzzetli” (Ar. ٌ
ِزيز
َ
,(ع
Адалат (Adalat) “Adalet, hak” (Ar. ٌ
َالَة
َد
,(ع
Адет (Adet) “Sayı” (Ar. ٌ
َد
َد
,(ع
Табиат (Tabiat) “Doğa, tabiat” (Ar. ٌ
ة
َ
ِيع
َب
,(ط
Шаир (Şair) “Şair” (Ar. ٌ
ِر
,( َشاع
Илим (İlim) “İlim” (Ar. ٌ
ْم
ل
ِ
,(ع
Марифат (Marifat) “Marifet, bilgi” (Ar. ٌ
َة
ِرف
ْ
ع
َ
,(م
Талим (Talim) “Eğitim, öğretim” (Ar. ٌ
ِيم
ل
ْ
َع
,(تـ
Малумат (Malumat) “Bilgi” (Ar. ات
ٌ َ
ُوم
ل
ْ
ع
َ
,(م
Аламат (Alamat) “İşaret, alamet” (Ar. مةَ
َلا
(ع
Гъавгьа (Qavga) “Kavga, kargaşa” (Ar. ُ
ْ َضاء
,( َضو
Гьава (Qava) “Hava” (Ar. ٌ
َاء
َو
,(ه
Файда (Fayda) “Fayda” (Ar. ٌ
َة
ِد
َائ
,(ف
Шей (Şey) “Şey” (Ar. ٌ
ء
ْ
,( َشي
Ваба (Vaba) “Veba” (
ٌ
َاء
ب
َ
,(و
Дуьа (Dua) “Dua” (Ar. ٌ
َاء
ُع
,(د
Гьая (Qaye) “Haya, edep” (Ar. ٌ
َاء
ي
َ
,(ح
Хама (Hata) “Yanlış, hata” (Ar. ٌ
َا
َط
,(خ
Бине (Bine) “Yapı, bina” (Ar. ٌ
َاء
ن
ِ
,(ب
b) / ع / veya    / ء / nin / y / ünsüzüne dönüştüğü ‘aynlı veya hemzeli
kelimeler
Bir kısım Arapça alıntı kelimedeki ‘ayn ve hemzeler / y / ünsüzüne
dönüşmüştür:
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
158
OMÜİFD
Ажайиб (Ajayib) “Acayip” (Ar. ُ
ِب
َائ
َج
,(ع
Файда (Fayda) “Fayda” (Ar. ٌ
َة
ِد
َائ
,(ف
Бидят (Bidyet) “Bidat” (Ar. ٌ
َة
ْدع
ِ
,(ب
Жуьмя (Jumye) “Cuma” (Ar. ٌ
ة
َ
ع
ُ
,( ُجم
Кябе (Кябе) “Kabe” (Ar. ة
َ
ب
ْ
,( َكع
Йсир (Ysir) “Esir” (Ar. ٌ
ِ ير
,(أَس
Санайи (Sanayi) “Sanayi” (Ar.يِ
َاع
ن
َ
,(ص
Тям (Tyem) “Yemek” (Ar. ٌ
َام
َع
,(ط
Зайиф (Zayif) “Zayıf” (Ar. يف
ٌ ِ
,( َضع
Лайих (Layix) “Layık, münasip” (Ar. ٌ
ِق
َئ
,(لا
Майил (Mayil) “Meyletme” (Ar. ٌ
ْل
ي
َ
(م
c)   ع harfi hazfedilen kelime
Жем (Jem) “Çoğul” (Ar. عْ
,( َجم
Тажуб (Tajub) “Şaşkınlık taaccüp” (ب ٌُّجَ
َع
(تـ
d)  / ع harfi / İ / ve / E / ünlüsüne dönüşen ‘aynlı kelime
Ими (İmi) “Amca, emmi” (Ar. ٌّ
َم
,(ع
Эме (Eme) “Hala” (Ar. ٌ
َ َّمة
ع ,(Этир (Etir) “Koku” (Ar. ِ
ٌ ع
ْر
( ط
10)Arapça Alıntı Kelimelerde Uzun Ünlülerin Kısalması
Arapça alıntı kelimelerdeki uzun ünlüler Lezgi dilinde kısalmıştır.  
Инад (İnad) “İnat” (Ar. ٌ
َاد
ن
ِ
,(ع
Катил (Katil) “Katil” (Ar. ٌ
ِل
,(قات
Малумат (Malumat) “Bilgi” (Ar. ات
ٌ َ
ُوم
ل
ْ
ع
َ
,(م
Эмин (Emin) “Emin, güvenilir” (Ar. ينِ ٌ
,(أَم
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
159
OMÜİFD
Давам (Davam) “Devam” (Ar. ٌ
َام
َو
,(د
Мазлум (Mazlum) “Mazlum, zulme uğramış” (Ar.  ٌ
ُوم
ْل
َظ
,(م
Жаназа (Janaza) “Cenaze” (Ar. ٌ
ة
َ
َاز
ن
َ
(ج
11)Ünlü Düşmesi
Хсуси (Хsusi) “Hususi, özel” (Ar. وصيُ ِ
ُص
,(خ
Сагьб (Saqb) “Sahip” (Ar. بِ ٌ
َاح
,(ص
Жерме (Jerme) “Ceza” (Ar. ٌ
ة
َ
ِريم
َ
,(ج
Магьле (Maqle) “Mahalle” “(Ar. ٌ
لَّة
َ
,(َمح
Флан (Flan) “Falan, kimse” (Ar. نَ ٌ
ُلا
(ف
12)Ünsüz Düşmesi  
/y/  düşmesi
Къимет (Kъimet) “Kıymet, değer” (Ar. ٌ
ة
َ
ْم
ي
ِ
(ق
Kelime Sonlarındaki /t/ ünsüzünün düşmesi  
Alıntı kelime sonlarındaki /t/ ünsüzleri bazı kelimelerde düşmüştür.
Хазина (Хazina) “Hazine” (Ar. ةَ
ِزين
َ
,(خ
Зерре (Zerre) “Zerre” (ٌ
ََّرة
,(ذ
Кьиса (Kisa) “Hikaye, kıssa” (Ar. ٌ
ِ َّصة
,(ق
Залзала (Zalzala) “Deprem” (Ar. ٌ
لَة
َ
ْز
ل
َ
,(ز
Жерме (Jerme) “Ceza” (Ar. ٌ
ة
َ
ِريم
َ
,(ج
Везифа (Vezifa) “Vazife, görev” (Ar. ٌ
َة
ِيف
َظ
,(و
Декьикьа (Dekika) “Dakika” (Ar. ٌ
َة
ِيق
ق
َ
,(د
Лукма (Lukma) “Lokma” (Ar. ٌ
ة
َ
ْم
(لُق
/h/ Düşmesi
Фекьи (Feki) “Fakih, İslam Hukukçusu” (Ar. ٌ
ِيه
َق
,(ف
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
160
OMÜİFD
Баракалла (Barakalla) “Allah mübarek etsin” (
ُ
ََك االله
َار
,(ب
Жеъьеннем (Jeennem) “Cehennem” (
ُ
َنَّم
َه
,(ج
13) İkiz Ünsüzlerin Tekleşmesi
Гьурия (Quriye) “Hürriyet” (Ar. ٌ
َّة
ي
ِّ
ُر
,(ح
Эзият (Eziyet) “Eziyet” (Ar. ٌ
َّة
ي
ِ
,(أَذ
Къуват (Kuvat) “Kuvvet” (Ar. ٌ
َُّوة
,(قـ
Кьиса (Kisa) “Hikâye, kıssa” (Ar. ٌ
ِ َّصة
,(ق
Тажуб (Tajub) “Şaşkınlık, taaccüp” (Ar. ب ٌُّجَ
َع
,(تـ
Мейит (Meyit) “Ölü” (Ar. ت ٌِّ
ي
َ
,(م
Ният (Niyat) “Niyet” (Ar. ٌ
َّة
ي
ِ
,(ن
Тавакул (Tavakul) “Tevekkül” (Ar. ٌ
ُّكل
َ
َو
,(تـ
Весият Vesiyat “Vasiyet” (Ar. ٌ
َّة
ِصي
َ
,(و
Лезет (Lezet) “Lezzet” (Ar. ٌ
,(لََّذة
Кьасаб (Kasab) “Kasap” (Ar. اب
َ َّص ٌ
,(ق
Гьамбал (Qambal) “Hamal” (Ar. ال ٌَّ
,( َحم
Эдебият (Edebiyat) “ Edebiyat” (Ar. ات
َّ ٌ
ي
ِ
ب
َ
(أَد
14)Ünlü Türemesi
Уьмуьр (Umur) “Ömür” (Ar. ٌ
ْر
ُم
,(ع
Изин (İzin) “İzin” (Ar. نٌذْ
ِ
,(إ
Фагьум (Faqum) “Anlayış” (Ar. ٌ
ْم
َه
,(فـ
Фикир (Fikir) “Fikir, düşünce” (Ar. ٌ
ِ ْكر
,(ف
Шикил (Şikil) “Şekil” (Ar. ٌ
,( َش ْكل
Зикур (Zikur) “Zikir” (Ar. ٌ
ْكر
ِ
,(ذ
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
161
OMÜİFD
Руькуьн (Rukun) “Rükün” (Ar. ٌ
ْكن
ُ
,(ر
Шукур (Şukur) “Şükür” (Ar. ٌ
,( ُش ْكر
Хийир (Хiyir) “Hayırlı” (Ar. ٌ
ْر
َيـ
,(خ
Этир (Etir) “Koku” (Ar. ٌ
ْر
ِط
,(ع
Девир (Devir) “Devir” (Ar. ٌ
ْر
َو
,(د
Илим (İlim) “İlim” (Ar. ٌ
ْم
ل
ِ
,(ع
Шиир (Şiir) “Şiir” (Ar. ٌ
ْر
ِع
,(ش
Айиб (Ayib) “Ayıp” (Ar. بْ ٌ
ي
َ
,(ع
Зулум (Zulum) “Zulüm” (Ar. ٌ
ُْلم
,(ظ
Уьзур (Uzur) “Özür” (Ar. ٌ
ُ ْذر
(ع
15)Diğer Ünlü Değişmeleri
Kelimelerde çok daha az görülen ses değişmeleri ise şunlardır.
Yuvarlaklaşma
Sınırlı sayıdaki kelimede rastlanan bu olay, dudak ünsüzlerinde görülür:
i, ı >u değişmesi
Мумкун (Mumkun) “Mümkün” (Ar. ٌ
ِن
ْك
(ُمم
Düzleşme
ü, u>a değişmesi
Тафават (Tafavat) “Farklılık, dereceleme” (Ar. تُ ٌ
َاو
َف
,(تـ
Партахал (Partaхal) “Portakal” (Ar. الَ ٌ
ُق
تـ
ْ
ر
ُ
(بـ
Darlaşma
a> i değişmesi
Хийир (Хiyir) “İyi dilek, hayır dua” (Ar. ٌ
ْر
َيـ
(خ
e> i değişmesi  
Кирагь (Kiraq) “Kerih, çirkin” (Ar. ٌ
( َكِريه
Genişleme  
i>a değişmesi
Машмаш (Maşmaş) “Kayısı” (Ar. شِ ٌ
ِ ْشم
,(م
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
162
OMÜİFD
Кирагь (Kiraq) “Kerih, çirkin” (Ar. ٌ
( َكريِه
16)Diğer Ünsüz Değişmeleri
b>p Değişmesi
Тешпигь (Teşpiq) “Benzeme” (Ar. ٌ
ِيه
َ ْشب
,(ت
Пехил (Peхil) “Haset eden” (Ar. ٌ
ِيل
,(َبخ
Партахал (Partaхal) “Portakal” (Ar. الَ ٌ
ُق
تـ
ْ
ر
ُ
(بـ
Sonuç
Lezgi dilinin tarihten gelme kültürel etkileşimi neticesinde Arapça ile
alışveriş  içinde olması kaçınılmaz olmuştur. Yapılan araştırmalar
neticesinde, Arapça kelimelerin Lezgi diline geçiş yaparken, Lezgi dilinin
fonetik yapısına uygun ses ve harf değişimine uğradığı görülmektedir.
Bölgenin tarihine ve Arapça alıntı kelimelere bakıldığında,
Arapçadan Lezgi diline geçen kelimelerin üç dönemde yoğunlaştığı
görülmektedir. Bunlar, Dağıstan’ın Arap akınlarına maruz kaldığı,
İslamiyet’in yayılmaya başladığı ilk dönem (VII‐XI. yy.); Selçukluların
Dağıstanʹa girdikleri yıllardan itibaren  İlhanlı, Altınorda, Timurlar,
Şirvanşahlar ve Osmanlı Devletinin hüküm sürdüğü ikinci dönem (XI‐
XVII. yy.) ve Dağıstanʹda Safevî hâkimiyetinin hüküm sürdüğü üçüncü
dönemdir (XVII‐XIX. yy.).  
Arapça alıntı kelimelerin, birinci dönemde konuşma diliyle sözlü
olarak doğrudan Araplardan, ikinci dönemde Arapça yazılı kitaplar
vasıtasıyla, üçüncü dönemde ise hem Arapça yazılı eserler hem de
Osmanlıca, Azerice ve Farsça edebi eserler vasıtasıyla Lezgi diline geçmiş 
oldukları görülmektedir.  
Hem Lezgi hem de Azericedeki Arapça alıntı kelimelerdeki fonetik
değişmelerden hareketle, Lezgi diline geçen bazı alıntı kelimelerin
Azerbaycan dili yoluyla dolaylı geçiş yaptığı anlaşılmaktadır.  
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
163
OMÜİFD
Tablo 1: Arapça Alıntı Kelimelerdeki Harflerin Lezgi Dilindeki Ses Karşılıkları
Sıra
No
Arapça
Harfler
Lezgi Dilindeki
Ses Karşılığı Örnekler
1
ح
هـ
Q غ
Магьрум (Maqrum) “Mahrum, yasaklanmış” (Ar. ٌ
ُوم
,(َْمحر
Гьава (Qьava) “hava” (Ar. ٌ
َاء
َو
,(ه
Машгьул (Maşqul) “meşgul” (Ar. ولُ ٌ
َ ْشغ
,(م
2 ج J Жаваб (Javab) “cevap” (Ar. َ
,( ٌب ج ا َو
3
ذ
ظ
ض
ز
Z
Зерре (Zerre) “Zerre” (Ar. ٌ
ََّرة
,(ذ
Заруф (Zaruf) “Zarif” (Ar. يف
َِر ٌ
,(ظ
Зарар (Zarar) “Zarar” (Ar. ٌ
ر
َ
,( َضر
Зейтун (Zeytun) “Zeytin” (Ar. ونُ ُ
ت
ْ
يـ
َ
̧(ز
4 ق K Къелем (Kelem) “Kalem” (Ar. ٌ
َم
َل
,(قـ
5 خ X Ихлас (İхlas) “İhlas” (Ar. صَ ٌ
ْلا
ِخ
,(إ
ع 6
Y ء
Бидят (Bidyet) “Bidat” (Ar. ٌ
َة
ْدع
ِ
,(ب
Файда (Fayda) “Fayda” (Ar. ٌ
َة
ِد
َائ
,(ف
ع 7
İ 
E
Ими (İmi) “Amca, emmi” (Ar. ٌّمَ
,(ع
Эме (Eme) “Hala” (Ar. ٌ
َ َّمة
,(ع
ب P Тешпигь (Teşpiq) “Benzeme” (Ar. ٌ
ِيه
َ ْشب
,(ت
ع 8
Hazfedilmiş ء
Шариат (Şariat) “Şeriat” (Ar. ٌ
ة
َ
( َشِريع
Жем (Jem) “Çoğul” (Ar. عْ
,( َجم
Дуьа (Dua) “Dua” (Ar. ٌ
َاء
ُع
,(د
9 ـي Hazfedilmiş  Къимет (Kъimet) “Kıymet, değer” (Ar. ٌ
ة
َ
ْم
ي
ِ
(ق
11 ـة ، ة Hazfedilmiş  Декьикьа (Dekika) “Dakika” (Ar. ٌ
َة
ِيق
ق
َ
,(د
12 ـه ، ه Hazfedilmiş  Жеъьеннем (Jeennem) “Cehennem” (
ُ
نَّم
َ
َه
,(ج
Tablo 2: Arapça Alıntı Kelimelerdeki Harekelerin Lezgi Dilindeki Ses Karşılıkları
Sıra
No
Arapça
Harekeler
Lezgi
Dilindeki Ses
Karşılığı
Örnekler
1 Fetha A
İ 
Залзала (Zalzala) “Deprem, zelzele” (Ar. ٌ
لَة
َ
ْز
ل
َ
,(ز
Хийир (Хiyir) “İyi dilek, hayır dua” (Ar. ٌ
ْر
َيـ
,(خ
2 Damme U
A
Мумкун (Mumkun) “Mümkün” (Ar. ٌ
ِن
ْك
,(ُمم
Тафават (Tafavat) “Farklılık, dereceleme” (Ar.
ُ ٌت
َاو
َف
,(تـ
3 Kesra
İ 
U
A
Мунафикь (Munafik) “Münafık” (Ar. ٌ
ِق
َاف
ن
ُ
,(م
Залум (Zalum) “zâlim” (Ar. ٌ
ِ
َالم
,(ظ
Машмаш (Maşmaş) “Kayısı” (Ar. شِ ٌ
ِ ْشم
,(م
    
AHMET KÖMÜRCÜ
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
164
OMÜİFD
Tablo 3: Arapça Alıntı Kelimelerdeki Ünlü/Ünsüzlerin Lezgi Dilindeki Ses
Karşılıkları
Sıra
Arapça
Kelimelerdeki
Ünlü/Ünsüz
Lezgi
Dilindeki
Ses Karşılığı
Örnekler
1
Uzun ünlü
ـا
ــو
ــى
Kısa ünlü
Катил (Katil) “Kâtil” (Ar. ٌ
ِل
,(قات
Малумат (Malumat) “Bilgi” (Ar. ات
ٌ َ
ُوم
ل
ْ
ع
َ
,(م
Эмин (Emin) “Emin, güvenilir” (Ar. ينِ ٌ
,(أَم
2
Ünlü sesler
(Harekeler)
Hazfedilmiş 
Сагьб (Sagb) “Sahip” (Ar. بِ ٌ
َاح
,(ص
Флан (Flan) “Falan, kimse” (Ar. نٌَ
ُلا
(ف
3
İkiz ünsüzler
(Şedde)
Tek ünsüz
Кьиса (Kisa) “Hikâye, kıssa” (Ar. ٌ
ِ َّصة
,(ق
Мейит (Meyit) “Ölü” (Ar. ت ٌِّ
ي
َ
,(م
4 Ünsüz Ünlü
türemesi
Зикур (Zikur) “Zikir” (Ar. ٌ
ْكر
ِ
,(ذ
Руькуьн (Rukun) “Rükün” (Ar. ٌ
ْكن
ُ
,(ر
Kaynakça
Tezcan, Semih, “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak
Türkçe, Ankara, 1978.  
Azerbaycan Dilinin  İzahlı Lügatı, AMİA Nesimi Adına Dilcilik Enstitüsü Yayını,
Bakü, 2006.
Buniyatov, Ziya Musa, “Dağıstan” DİA, Ankara, 1993, c. VIII, s.170;  
Büyük Larousse Ansiklopedisi, “Lezgiler”, Milliyet Yayınları.
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (Heyet), Çağ Yayınları, İstanbul, 1992.
Dursun, Davut, “Lezgiler”, DİA, İstanbul, 2003.  
Gacıyev, M.M., Rusko‐Lezginski Slovar, Mahackala, 1950.
Gaydarov, R.İ., Mirzehanov, S.M., Ramaldanov, G.R., Lezgi çal 6‐7, Mahaçkala,
1992.
Halibov, B.B., Lezgi Dillerinin Fonetik Karşılaştırılması, Moskova, 1980.
Harry Walsh, Ibero‐Caucasian. Muslim peoples: A World Ethnographic
Survey,Connecticut, 1978.
Kasumov, Ali, Kasumov, Hasan, Çerkes soykırımı XIX. Yüzyıl Kurtuluş  Savaşı
Tarihi, Ankara, 1995.
Komünist Gazetesi 4 Haziran 1987.
ARAPÇA ALINTI KELİMELERİN LEZGİ DİLİNDEKİ SES KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36
165
OMÜİFD
Kömürcü, Ahmet, “Lezgi Âlimi Muhammed Yaragî’nin Kafkasya Bağımsızlık
Mücadelesindeki Rolü”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 33, Mayıs‐
Temmuz 2007.
Mutçalı, Serdar, Arapça Türkçe Sözlük, Dağarcık Yay., İstaanbul, 1995.
Önkal, Ahmet “Bâhilî Abdurrahman b. Rebîa”, DİA, İstanbul, 1991.
Tavkul, Ufuk, “İslamiyetin XIX. Yüzyılda Kafkasya Halklarının Toplumsal
Yapılarına Tesirleri”, Kırım Dergisi, S. 7(25, ), 1998.
Vvedensky, Boris, Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, 8 Aralık 1958.
Yıldız, Muharrem, Dünden Bugüne Kafkasya, İzmir, 2006.  
http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub‐04‐
01.pdf  22.10.2014
http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/ 16.10.2014
