63
ARAPÇA VE TÜRKÇE DERS
KİTAPLARINDAKİ “YARDIMLAŞMA” VE
“ARKADAŞLIK” KONULU METİNLERİN
KARŞILAŞTIRILMASI: BİR EŞDİZİMSEL
ÖRÜNTÜLEME ÇÖZÜMLEMESİ ÖRNEĞİ
Derya Adalar*

Özet
Bu çalışmada, Arapça ve Türkçenin anadili öğretim kitaplarındaki ortak konulu
metinlerde geçen sözcükler, dilbilimin bir araştırma konusu ve yöntemi olan eşdizimsel
örüntüleme yöntemine göre değerlendirilecektir. Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı
tarafından yayınlanan ilkokul ikinci ve üçüncü sınıf ders kitapları ile Arap ülkelerinden
Libya, Ürdün, Suriye ve Lübnan ilkokullarında okutulan ikinci ve üçüncü sınıf ders
kitaplarının eşdizimsel örüntüleme yöntemi ile karşılaştırılması yapılırken, metinlerde
sunulan kavram dünyalarından hareketle, hem farklı siyasal rejimlerle yönetilen Arap
ülkelerinin kendi aralarındaki hem de bu ülkelerle Türkiye arasındaki ortak ve farklı yönlerin
belirlenip değerlendirilmesi hedeflenmektedir.
Anahtar Sözcükler: metin, eşdizimsel örüntüleme, bağdaşıklık, kavram alanı, bağlam
COMPARISON OF TEXTS IN ARABIC AND TURKISH
TEXTBOOKS CONCERNING “SOLIDARITY” AND
“FRIENDSHIP”: AN EXAMPLE OF COLLOCATIONAL
PATTERNING
Abstract
This paper is an assessment of the words contained in the texts with common subjects in
Arabic and Turkish mother tongue teaching textbooks in terms of collocational patterning,
which is the research topic and a method of linguistics. Textbooks for primary school grades
two and three as published by Turkish Ministry of National Education were compared with
the textbooks for grades two and three, which are used in the primary schools of Libya,
Jordan, Syria and Lebanon. During this assessment, according to the world of concepts
presented, identification of similar and dissimilar aspects between selected Arabic countries,
ruled under different political regimes in addition to identification of similar and dissimilar
aspects between these Arabic countries and Turkey, was aimed in the context of such
common texts.
Keywords: text, collocation, coherence, conceptial field, context.

*
Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,
Araştırma Görevlisi, adalar@humanity.ankara.edu.tr
64
1. Giriş
Kavramlar, aynı dil birliğindeki insanlarda belli özelliklere sahiptir ama çevreye,
birikimlere, ruhsal yapılara göre bireyden bireye, toplumdan topluma farklılık gösterir.
Durum böyleyken farklı dil birliğinden olan insanların kavramsal dünyalarında büyük
farklılıklar olacağı bir gerçektir.
Bu çalışmada Arapçanın ve Türkçenin öğretilmesinde kullanılan metinlerdeki kavram
dünyaları, sözcük ve sözcük birlikteliklerinden yola çıkılarak ele alınacaktır. Türkçeyi ve
Arapçayı anadili olarak öğrenen çocuklara sunulan kavram dünyaları arasındaki ortak ve
farklı yönleri ortaya çıkarmak amacıyla çalışmada Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim
Bakanlığı tarafından yayınlanan ilkokul ikinci ve üçüncü sınıf ders kitapları ile Arap
ülkelerinden Libya, Ürdün, Suriye ve Lübnan ilkokullarında okutulan ikinci ve üçüncü sınıf
ders kitaplarındaki ortak konulu ve iletili metinler karşılaştırılacaktır. Bunun nedeni ilkokul
2. ve 3. sınıfın kavram dünyasının oluşumunun ve anadili öğreniminin erken döneminin
tamamlandığı bir zaman aralığına denk gelmesidir.1

Çalışmada söz konusu Arap ülkeleri ve Türkçe 2. ve 3.sınıf ders kitaplarında ortak olan
‘yardımlaşma’ ve ‘arkadaşlık’ konulu metinler eşdizimsel örüntüleme yöntemiyle
değerlendirilecektir. Böylece arkadaşlık ve yardımlaşma konularının farklı dil birliğinden
olan toplumlarda nasıl sunulduğu ve aynı yaştaki çocuklara sunulan kavram dünyalarının
nasıl oluşturulduğu görülecektir.
2. Kavramsal Çerçeve
2.1. Metin
Metin, mantıksal, anlamsal ve dilbilgisel açıdan bağlantılı bir bütünlüktür2
Başı ve sonu
ile kapalı bir yapı oluşturan dilsel göstergelerin art arda geldiği anlamlı yapı olarak da
tanımlanabilir.3
2.2.Bağdaşıklık/Bağlaşıklık
Yağcıoğlu, makalesinde bağdaşıklığın (coherence) ve bağlaşıklığın (cohesion) farklı
araştırmacılarca yapılan tanımlarına yer vermektedir.
Widdowson’a göre bağlaşıklık ‘önermeler arasındaki açık, dilbilgisel olarak gösterilen
ilişki’ bağdaşıklık ise ‘edimsel eylemler arasındaki bağıntı’ olarak tanımlanmaktadır.
Beaugrande ve Dressler’a göre ise bağdaşıklık “metin dünyasının bileşenlerinin, yani yüzey
metnin temelini oluşturan kavram ve ilişkilerin düzenlenmesinin karşılıklı olarak
erişilebilirliğini içeren biçimlerle ilgilidir.’4

1
Uzun, Leyla, Neden Anadili Öğretimi? , Nasıl bir Anadili Öğretimi?,
http://modersmal.skolutvecling.se/turkiska/index.htm
2
Keçik, İlknur-Uzun, Leyla, Türkçe Sözlü ve Yazılı Anlatım, Eskişehir 2003, s.11 3
Günay, Doğan, Metin Bilgisi, İstanbul 2001:Multilingual, s.41 4
Yağcıoğlu, Semiramis, Metinsel Bağdaşıklığın Sağlanmasında Eşdizimin İşlevi, Türkçede Bilgi Yapısı ve
Bilimsel Metinler , Germen(Essen), 2002, s.
65
Halliday ve Hasan metinsel bütünlüğün sağlanması için kullanılan bağlantıların
oluşturulmasını sağlayan tek ölçütün bağdaşıklık olduğunu savunmaktadır. Onlara göre
bağdaşıklık, metindeki anlam ilişkilerini, bir tümce dizisinin metin olabilmesini yani metnin
doğru biçimlendirilişini (texture) sağlamaktadır. Bu da neyin metin olduğu, neyin metin
olmadığı konusunda ayırım yapabilmemizi kolaylaştırmaktadır.5
2.3. Eşdizimlilik
Eşdizimlilik (collocation) aynı bağlamda kullanılmalarından dolayı birbiriyle
ilişkilendirilen sözcüklerin ortaya çıkardığı bağlantıları kapsamaktadır. Eşdizimlilik,
sözcükler ve cümleler arasında bağlaşıklık yaratır. Böylece bu sözcükler ve cümleler bir
metin olarak anlamlandırılabilirler. Örneğin aynı anlamsal alana ait olmaları nedeniyle
‘pipo’, ‘tütün’ ve ‘duman’ bağlaşıklık etkisi yaratırlar.6
Eşdizimsellik incelenirken, incelenen sözcüğün dizimsel olarak iki yanında neyin
bulunduğuna bakılır. Eğer sözcük gece ise eşdizimlerinden biri büyük bir olasılıkla karanlık
olacaktır. Eşdizimsel sözcüklerin arasında birlikte kullanıldıkları metnin konusuyla
bağdaştırılmalarının dışında herhangi bir dizgesel ilişki yoktur. “Savaş” ve “ yok etme”
sözcükleri görünürde birbirleriyle ilişkili olmamasına rağmen şiddet ile ilgili konularda
birlikte görülmelerinden dolayı bağlaşıklık etkisi yaratmaktadırlar.7
2.4. Kavram ve Kavram Alanı
Doğan Aksan, ‘Kavram ve Kavram Alanı’ konusunda şunları söylemektedir.
‘Kavramlar (concept) insanın çevresindeki nesnelere, olay ve durumlara ait kişisel
gözlem ve deneyimlere dayanan tasarımlarının zihinde yer eden ve bir soyutlamayla
(abstraction) dile dönüşen yönüdür, göstergelerin gösterilen yanıdır.
Bir dilin söz varlığını temel alarak kavramı kabaca bir tanımla ‘bir sözlükte madde başı
olarak yer alan sözcükler’ biçiminde niteleyebiliriz. Ancak bunlardan bir bölümü bir
nesneyi, bir niteliği, bir bölümü de bir olayı, bir oluş ya da devinimi gösterir.
Kavramlar, insanoğlunun yetiştiği çevreye, birikimlerine ve ruhsal yapısına göre
bireyden bireye ayrımlar göstermekle birlikte aynı dil birliği içindeki insanlarda, aşağı yukarı
belli bir niteliğe sahiptir.
Zihnimiz bize yalnızca tek tek sözcüklere bağlı olarak kavramları tanıma olanağını değil,
aynı zamanda onların ilişkili oldukları başka kavramlarla bağlantı ve ayrımlarını tanıma
olanağını da verir; ayrıca kavramların başka öğelerle ortaya koydukları kuruluşları tanıma ve
çözme yetisine de sahiptir.”8

5
Halliday, M.A.K., Hasan, Ruqaiya, Cohesion In English, Longman, Londra 1976, s.2-4 6
Oktar, Lütfiye, Çevreye İlişkin Haber Metinlerinin Dilbilim, Sosyal Psikoloji ve İletişim Bilimi
Açısından Çözümlenmesi, XI. Dilbilim Kurultayı: Bildiriler, Ankara ODTÜ 1997, s. 163-164 7
Yağcıoğlu, Semiramis, Sosyoloji Metinlerinde Konu Sürekliliğinin Eşdizimsel Örüntü Açısından
İncelenmesi: Edimbilimsel bir yaklaşım, Türkçede Bilgi Yapısı ve Bilimsel Metinler, German
(Essen) 2002, s.190 8
Aksan, Doğan, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara 1998, s.40-41
66
Aksan’a göre: ‘Kavram alanı (conceptial field), anlam alanı, dil alanı gibi terimlerle
anılan bir akımdır.9
1931 yılında Alman dilcisi Trier tarafından ortaya atılan bu kuramın
temeli, kavramların zihinde birbirinden soyutlanmış olarak ayrı ayrı bulunmadıkları, bir
mozayik gibi birbirleriyle sınırlandıkları, içinde birbirlerini etkiledikleri alanlar
oluşturdukları biçiminde açıklanabilir.
2.5. Bağlam
Aksan’a göre : Bir gösterge, öteki öğelerle birlikte ve onlarla bütünleşerek, onların da
yardımıyla bir kavramı yansıtmaktadır ki, göstergelerin bağlı bulunduğu bu öğelerin
oluşturduğu bu bütüne bağlam (context) adını veriyoruz. Ancak belli bir kavramın
kesinleşmesi yalnızca, sözcüğün birlikte bulunduğu öğelere değil, göstergenin içinde geçtiği
sözcelere ve konuya da bağlıdır.
3. Veri Tabanında Yer Alan Ders Kitapları Üzerine Gözlemler
Eşdizimsel örüntüleme çözümlemesi yoluyla, Arap ülkeleri ve Türkçe ilkokul ikinci sınıf
ders kitaplarındaki ‘yardımlaşma konulu’ ilkokul üçüncü sınıf ders kitaplarındaki ‘arkadaşlık
konulu’ metinler eşdizimsel örüntüleme çözümlemesi yöntemiyle incelenmiştir. Metinler ve
metinlerden oluşturulan tablolar yardımıyla çeşitli değerlendirmeler yapılacaktır.
3.1. Yardımlaşma konulu metinler
2. sınıf Türkçe ders kitabında yer alan ‘Tombiş ile Minnoş’ isimli metin ve sözcük
örüntüsü aşağıdaki gibidir.
Tombiş ile Minnoş
10
Pırıl pırıl bir gündü. Tombiş ile Minnoş okuldan evlerine dönüyorlardı. İki kardeş,
kırmızı kiremitli, şirin evlerini çok seviyorlardı. Babaları o evi üç yıl önce almıştı. O zaman
ev, çok eski ve haraptı. Babaları:
- Bakın çocuklar! Ben bu evi satın aldım. Onu onarmak ve güzelleştirmek hepimizin
görevi, dedi.
Bunun üzerine tüm aile işe koyuldu. Babaları çatıyı onarmaya başladı. Anneleri
pencereleri sildi. Büyük baba bahçedeki yabani otları temizledi, çiti onardı. Büyük anne
saksılara çiçekler dikti. Badana yapıldı. Baca temizlendi. Tombiş ile Minnoş ise ailedeki
herkese yardım ediyorlardı. Çok mutluydular. Evlerini onarırken, başlarına gelen her olaya
kahkahalarla gülüyorlardı. Hele Tombiş’in su kovasına düşmesine çok güldüler.
Sonunda yıkık yer, köyün en güzel evi oldu. Kararlı olmanın, el birliğiyle çalışmanın
ödülünü almış oldular.

9
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil III, Ankara 2000, s.161 10 Özyürek, Hikmet, Kozinoğlu, F. Nilgün, İlköğretim Türkçe Ders Kitabı II, M.E.B. Basımevi,
s.18, İstanbul 2001
67

Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
el birliği ile çalışmak 1
yardım etmek 1

Bağıntılı Sözcükler
gün pırıl pırıl bir gün 1 dönmek 1
okul 1 çok sevmek 1
ev köyün en güzel evi,
kırmızı kiremitli
şirin ev
7 satın almak 1
kardeş iki kardeş 1 onarmak 4
yıl üç yıl 1 güzelleştirmek 1
eski 1 işe koyulmak 1
harap 1 silmek 1
baba 3 çiçek dikmek 1
çocuklar 1 badana yapmak 1
görev 1 temizlemek 2
aile 2 mutlu olmak 1
çatı 1 kahkahalarla gülmek 1
anne 1 düşmek 1
pencere 1 kararlı olmak 1
ot yabani ot 1 ödül almak 1
çit 1 gülmek 1
büyükbaba 1
bahçe 1
büyükanne 1
saksı 1
su kovası 1
yer yıkık yer 1
baca 1
TOPLAM 36 31
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 36; eylem soylu sözcükler grubu içinde
kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 6, bağıntılı fiillerin oluşturduğu 25 anahtar sözcük
bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar şeklinde nitelendirilebilir.
68
Metnin kavram alanı sözcükleri eylemlerden oluşmaktadır. Bunlar ‘yardım etmek, el
birliği ile çalışmak’ sözcükleridir.
Kavram alanı sözcükleri verilirken kazandırılmaya çalışılan ‘güzelleştirmek, işe
koyulmak, satın almak, mutlu olmak, çiçek dikmek, kararlı olmak, badana yapmak, ödül
almak’ gibi eylem soylu sözcükler bulunmaktadır.
Yardımlaşmanın güzelliği iletisi aile içi yardımlaşma konulu bir metinle verilmektedir.
Metinde 20 cümle bulunmaktadır. Bu cümleler arasında metinsel bağdaşıklık sağlanmakta,
anlam akışını bozan cümleler bulunmamaktadır.
İncelediğimiz Arap ülkeleri ders kitaplarının hepsinde yardımlaşma iletili metinler
bulunmaktadır. Arap ülkelerindeki genel görünüme şu şekilde değinebiliriz.
2. Sınıf Libya Arapça ders kitabında yer alan “Üretken Aile” isimli metin ve sözcük
örüntüsü aşağıdaki gibidir.
Üretken Aile11
Abdullah amcasının oğlu Mes’ud’u ziyaretinden döndü ve akşam oturup babasıyla
konuştu.
Abdullah: Amcamgilin büyük bir çiftliği var. Amcam toprağı sürüyor ve ekinleri
suluyor.
Baba: Peki oğlu Hamza ne yapıyor?
Abdullah: Hamza zeytinleri topluyor.
Baba: Peki Hamza’nın annesi ve kız kardeşi Rukiyye ne yapıyor.
Abdullah: Anne inekleri sağıyor, yemek hazırlıyor, giysileri onarıyor. Rukiyye’ye
gelince o tavukları besliyor, yumurtaları topluyor ve ev işlerinde annesine yardım ediyor.
Baba: Amcanın ailesi kendi el emekleriyle geçiniyor.

Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
yardım etmek 1

Bağıntılı Sözcükler
ziyaret 1 dönmek 1
akşam 1 oturmak 1
baba 4 konuşmak 1
çiftlik büyük bir çiftlik 1 sürmek (toprak) 1
amca, amcamgil 3 sulamak 1
ekin 1 toplamak 1
oğul 2 yapmak 2
toprak 1 sağmak (inek) 1
zeytin 1 onarmak 1

11 el-lugatu’l arabiyye lis-saffi’s-sâlis mine’t-ta’lim el-esâsi, s.114, Libya 1998
69
anne 2 hazırlamak (yemek) 1
kız kardeş 1 beslemek 1
inek 1 toplamak 1
yemek 1 geçinmek 1
giysi 1
tavuk 1
yumurta 1
iş ev işi 1
aile 1 15
emek el emeği 1

TOPLAM 25
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 25; eylem soylu sözcük grubu içinde, kavram
alanı ile ilgili fiillerden oluşan 2, bağıntılı fiillerden oluşan 13 anahtar sözcük bulunmaktadır.
Bu anahtar sözcükler üst kavramlar şeklinde nitelendirilebilir.
Metinde kavram alanı sözcüğü olarak ‘yardım etmek’ sözcüğü verilmektedir. Metinde
aile içi yardımlaşma iletisi verilmektedir.
Metinde bu ileti verilirken kavram alanını genişletmeye yönelik olarak ‘çiftlik, ekin,
toprak, zeytin, inek, yemek, giysi, tavuk, yumurta, ev işi, el emeği’ gibi sözcükler
kavratılmaya çalışılmaktadır. Bu sözcükler yardımlaşma konusuyla bağıntılı olmalarının yanı
sıra öğrenciyi köy hayatı konusunda bilgilendirmeye yöneliktir.
Tablodaki eylem soylu sözcükler bölümüne baktığımız zaman yukarıdaki bağıntılı ve ad
soylu sözcüklerle beraber verilerek kavratılmaya çalışılan fiillerde bulunmaktadır. Bunlar
arasında ‘toprak sürmek, inek sağmak, yemek hazırlamak, giysi onarmak’ sözcükleri vardır.
Metin, 9 cümleden oluşmaktadır. Metinsel bağdaşıklık sağlanmakta, konu dışı unsurlara yer
verilmemektedir.
2. Sınıf Lübnan Arapça ders kitabında yer alan ‘Yardımlaşma ve İrade’ isimli metin ve
sözcük örüntüsü aşağıdaki gibidir.
Yardımlaşma ve İrade12
Râmî sekiz yaşında bir öğrencidir. Bir gün tehlikeli bir hastalığa yakalanır. Doktor onu
muayene ettikten sonra üzülerek başını sallayıp şöyle der.
- Bu ilaçlar bünyeni güçlendirip iyileşmene yardımcı olacak.Ancak ayakların yeniden
yürüyebilecek hale gelene kadar tam olarak istirahat etmen ve yataktan çıkmaman gerekiyor.
Râmî’nin arkadaşları olayı duydular ve çok etkilendiler. Ona yardım etmeye karar
verdiler. Böylece her gün onlardan biri Râmî’nin evine gidiyor, okulda ne öğrendilerse onu
ona öğretiyorlardı ve ödevlerini yazmasına yardım ediyorlardı. Râmî (başına gelenden
dolayı) şikayetçi değildi, sabırlıydı. Güçlü bir iradeye sahipti, iyileşip tekrar okula gideceğine
inanıyordu. Dört ay geçtikten sonra sağlığı düzelmeye, bacakları yavaş yavaş güçlenmeye ve
iyileşmeye başladı.

12 el-kırâatu’l-‘arabiyye, es-senetu’s-sâniye-et-ta’limu’l esâsi, s.94, Lübnan 1999
70
Doğum gününde annesi onun bütün arkadaşlarını doğum günü partisine katılmaya davet
etti. Onlara oğluyla yardımlaşmaları ve ona gösterdikleri yardımdan dolayı teşekkür etti.
Onun tekerlekli sandalyesinden doğrulup yavaş yavaş iki ayağı üstünde durduğunu, ardından
önce sağ ayağını sonra sol ayağını azim ve kararlılıkla öne attığını gördüklerinde ne kadar da
çok şaşırmışlardı. Râmi elleriyle duvara tutunuyor ve yürüyebilmek için duvardan destek
alıyordu. Ayaklarının ilerlemesi için yardımcı olsun diye eliyle duvara dayandı. Sonra bir
elini duvardan çekti. İkinciyi de çekti ve bir adım attı. Sonra ikinci ve üçüncü… Râmî
başarmış hastalığını yenmişti, doğum günü sevincini ve sağlığına kavuşma keyfini
arkadaşlarıyla paylaşmak üzere arkadaşlarına katılmıştı. Bu sırada ona cesaret tezahüratları
yükseldi. Herkes Râmî’yi güçlü iradesinden dolayı kutladı. Râmî’de içtenliklerinden ve
yardımlarından dolayı onlara teşekkür etti. Tatlı ve meyve yediler. Râmî den yakında okulda
kendilerine katılma sözü alarak çıktılar.
Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
yardımlaşma 1 yardımcı olmak 2
yardım 2 yardım etmek 2
tutunmak (duvar) 1
destek almak 1
Bağıntılı Sözcükler
öğrenci 1
hastalık tehlikeli bir hastalık 2
doktor 1 yakalanmak (hastalığa) 1
ilaç 1 muayene etmek 1
bünye 1 üzülmek 1
ayak sol ayak, sağ ayak 4 sallamak (baş) 1
yatak 1 güçlendirmek 1
arkadaş 4 iyileşmek 3
her gün, bir gün 2 yürüyebilmek 1
onlar 2 istirahat etmek 1
ev 1 duymak 1
okul 4 etkilenmek 1
ödev 1 karar vermek 2
şikayetçi 1 gitmek 1
sabırlı 1 öğrenmek 1
irade güçlü bir irade 2 öğretmek 1
sağlık 2 düzelmek 1
bacak 1 güçlenmek
baş 1 duymak 1
71
olay 1 yazmak 1
ay dört ay 1 inanmak 1
doğum günü 3 katılmak 3
anne 1 davet etmek 1
parti doğum günü partisi 1 teşekkür etmek 2
sandalye tekerlekli sandalye 1 doğrulmak 1
yavaş yavaş 2 iki ayağı üstünde durmak 1
ayak iki ayak 1 şaşırmak 1
azim 1 yürüyebilmek 1
kararlılık 1 ilerlemek 1
el 2 dayanmak, tutunmak
(duvar)
1
duvar 4 öne atmak 1
hastalık 1 adım atmak 1
sevinç 1 başarmak 1
keyif 1 kavuşmak (sağlık) 1
cesaret tezahüratı 1 paylaşmak 1
içtenlik 1 söz almak 1
tatlı 1 çıkmak 1
meyve 1 şaşırmak 1
sağlık 1 başarmak 1
kavuşma 1 yenmek 1
katılma 1 kutlamak 1

TOPLAM 58 58
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 2, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 56;
eylem soylu sözcük grubu içinde, kavram alanı ile ilgili fiillerin oluşturduğu 7, bağıntılı
fiillerin oluşturduğu 51 anahtar sözcük bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar
şeklinde nitelendirilebilir.
Metinde ‘yardımlaşma, yardım, yardım etmek, yardımcı olmak’ gibi kavram alanı
sözcüklerine rastlanmaktadır.
Kavram alanı sözcükleri verilirken bu sözcüklerle beraber kavratılmak istenen bağıntılı
sözcükler bulunmaktadır. Bu sözcükler incelendiği zaman birbiri içinde bağıntılı gruplar
oluşturdukları görülmektedir. Bunlara örnek olarak ‘sağlık, bünye, hastane, doktor, ilaç’,
‘okul, öğrenci, ödev, arkadaş’, ‘ev, yatak’, ‘ayak, bacak’ sözcükleri verilebilir. Yardımlaşma
konulu bu metinde bağıntılı sözcüklerin oluşturdukları bu gruplar hastane, okul, ev, vücut
organları gibi farklı kavram gruplarını kavratmayı amaçlamaktadır.
Sözcük kullanımı bakımından oldukça zengin olan bu metinde ayrıca ‘güçlenmek,
güçlendirmek, yakalanmak, sağlığa kavuşmak, davet etmek, teşekkür etmek, destek almak,
adım atmak, istirahat etmek’ gibi fiiller de kullanılarak öğrencinin kavram alanı
genişletilmeye çalışılmaktadır.
72
Metinde 25 cümle bulunmaktadır. Metnin uzun olması nedeniyle cümleler arasındaki
anlam akışı sağlanamamaktadır. Özellikle metnin son paragrafı, bağdaşıklığı bozmaktadır.
Yani son paragrafta bulunan bazı cümleler çıkarılsa da metnin bütünlüğü bozulmayacaktır.
Ama metin iletisini başarı ile sunması açısından tutarlı kabul edilebilir.
2. Sınıf Suriye Arapça ders kitabında yer alan ‘Yardımlaşma’ isimli metin ve sözcük
örüntüsü aşağıdaki gibidir.
Yardımlaşma13
Sa’d, Râmiz, Hedîl ve Suad’dan oluşan dört arkadaş boş zamanlarında kendilerine yarar
sağlayan işler yapmak konusunda anlaşırlar. Evlerinin önündeki geniş alana çeşit çeşit çiçek
ekmeye karar verdiler. Aralarında işbölümü yaptılar. S’ad ve Râmiz çukur kazacak, Hedîl ve
Suad ise tohumları ekip sulayacaktı. Arkadaşlar keyifle şarkı söyleyerek işe koyuldular.
Kısa bir süre sonra çiçekler açtı ve evin önündeki geniş alan küçük bir bahçeye
dönüşüverdi. Böylece arkadaşlar sevindiler ve şöyle dediler:
- Bu çiçekler hepimizin. Eğer yardımlaşmasaydık bu çiçekler ne açar ne de kokuları
yayılırdı.
Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
işbölümü 1 yarar sağlamak 1
işe koyulmak 1
yardımlaşmak 1
Bağıntılı Sözcükler
arkadaş dört arkadaş 2 iş yapmak 1
zaman boş zaman 1 ….konusunda anlaşmak 1
ev 1 ekmek (çiçek, tohum) 1
alan evin önündeki
geniş alan
2 karar vermek 1
çiçek çeşit çeşit çiçek 4 kazmak (çukur) 1
çukur 1 sulamak 1
tohum 1 (keyifle) şarkı söylemek 1
bahçe küçük bir bahçe 1 açmak (çiçek) 2
keyif 1 dönüşüvermek 1
süre kısa bir süre 1 yayılmak (kokuları) 1
koku 1 sevinmek 1

TOPLAM 22 20

13 el-muhâdese ve’l-kırâ’a ve’t-ta’bir ve’n-neşîd,es-saffu’s-sâni el-ibtidaî, C.II, s.54 Suriye, 2002
73
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 1, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 21;
eylem soylu sözcük grubu içinde kavram alanı ile ilgili fiillerin oluşturduğu 5, bağıntılı
fiillerin oluşturduğu 15 anahtar sözcük bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar
şeklinde nitelendirilebilir.
Metinde kavram alanı sözcüğü olarak ‘yardımlaşmak, işbölümü yapmak, yarar
sağlamak, işe koyulmak’ sözcükleri verilmektedir. Bağıntılı olarak ise ‘çiçek, tohum ekmek,
çukur kazmak, çiçek açmak, keyifle şarkı söylemek, konusunda anlaşmak, dönüşüvermek,
kokuları yayılmak’ sözcükleri verilerek yardımlaşma iletisinin verilmesi
kolaylaştırılmaktadır.
Metin, 9 cümleden oluşmaktadır. Cümleler arasında anlam akışı sağlanmakta dolayısıyla
metin bağdaşık bir görünüm arz etmektedir.
2. Sınıf Ürdün Arapça ders kitabında yer alan ‘Yardımlaşma’ isimli metin ve sözcük
örüntüsü aşağıdaki gibidir.
Yardımlaşma14
Çocuklar beden eğitimi dersinde oyun alanına gittiler. Sa’d futbol oynadı. Beden eğitimi
dersi bitince elini yüzünü yıkadı ve sınıfa gitti. Sa’d yazı dersi için hazırlanmak istedi.
Defterini, kalemini ve kalemtıraşını çıkardı. Silgisini aradı ama bulamadı. Çantasını yeniden
aradı ama silgiyi bulamadı. Sıra arkadaşı Hâzım ona doğru baktı ve ne arıyorsun S’ad dedi.
S’ad:
- Silgimi kaybettim.
Hâzım hemen elini cebine uzatıp bir silgi çıkarttı ve onu S’ad’a verdi. S’ad arkadaşının
bu hareketi karşısında sevindi ve yanında silgi olmadığı için özür diledi. Sonra öğretmen
sınıfa girdi ve Hâzım’a yardımlaşmasından dolayı teşekkür etti.

Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
yardımlaşma 1 1

Bağıntılı Sözcükler
çocuklar 1 gitmek 1
ders beden eğitimi
dersi, yazı dersi
2 oynamak (futbol) 1
alan oyun alanı 1 bitmek 1
futbol 1 yıkamak 1
el 2 hazırlanmak istemek 1
yüz 1 aramak 3

14 Lugatunâ ‘l-‘arabiyye, es-saffus’sânî, C.II, s.23Ürdün 2003
74
defter 1 bulamamak 2
kalem 1 kaybetmek 1
kalemtıraş 1 uzatmak 1
silgi 5 çıkartmak 1
çanta 1 vermek 1
arkadaş sıra arkadaşı 2 .. karşısında sevinmek 1
cep 1 yanında olmamak 1
öğretmen 1 özür dilemek 1
sınıf 2 teşekkür etmek 1

TOPLAM 21 20
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 1, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 20,
eylem soylu sözcük grubu içinde, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 20 anahtar sözcük
bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar şeklinde nitelendirilebilir.
Kavram alanı sözcüğü olarak ‘yardımlaşma’ sözcüğü verilmektedir. Yardımlaşmanın
güzel bir davranış olduğu iletisi verilmeye çalışılırken konu ‘okul’ kavram alanı
sözcüklerinin bağıntılanmasıyla oluşturulmuştur. Böylece öğrenci yardımlaşma kavramını
öğrenirken okul sözcüğünün kavram alanına giren sözcükleri de öğrenmektedir. Örnek olarak
‘okul, sınıf, öğretmen, kalem, silgi, defter, kalemtıraş, çanta, sıra arkadaşı, yazı dersi, beden
eğitimi dersi’ sözcükleri verilebilir.
Bağıntılı filler grubunda ise “kaybetmek, bulamamak, özür dilemek, teşekkür etmek, elini
uzatmak, hazırlanmak istemek, yanında olmamak, karşısında sevinmek” gibi sözcükler
bulunmaktadır.
Metinde 12 cümle bulunmaktadır. Metinde anlam akışı dolayısıyla da bağdaşıklık
sağlanmaktadır.
2. sınıf Arapça ve Türkçe ders kitaplarından alınan ve eşdizimsel örüntü çözümlemesi
yaptığımız metinlerde ortaya çıkan genel görünüme şu şekilde değinebiliriz. Kavram alanı
sözcüğü olarak Suriye, Lübnan ve Ürdün ders kitaplarında ‘yardımlaşma’; Türkiye, Lübnan
ve Ürdün ders kitaplarında ise ‘yardım etmek’ sözcüğü bulunmaktadır. Burada yardımlaşma
iletisinin farklı ülkelerde, farklı metinlerle ama genelde aynı kavram alanı sözcüklerinin
sunularak verildiğini görmekteyiz. Örneğin, Libya ders kitabındaki metinde aile içi
yardımlaşma konusu ele alınmakta, Lübnan, Ürdün ve Suriye ders kitabında ise arkadaşlar
arasındaki yardımlaşmanın farklı yönleri belirtilmektedir. Bu metinler incelendiği zaman
Libya ders kitabında kavram alanı sözcüklerine fazla değinilmediğini, metnin sadece
anlamsal olarak yardımlaşma iletisini verdiğini, Lübnan ders kitabının yardımlaşma iletisini
verirken sonuca ulaşmakta geç davrandığını, konuyla ilgisiz sözcüklere de yer vererek metni
uzattığını görmekteyiz. Tüm metinler içinde, yardımlaşma kavramı alanına giren sözcükler
bakımından en kapsamlı metin Suriye ders kitabındaki metindir.
75
Her biri farklı ülke ders kitaplarındaki bu metinler bazı eksikliklerine rağmen
yardımlaşma iletisini başarıyla vermektedir.
Metinsel bağdaşıklığın sağlanması bakımından en başarılı ülkeler arasında Türkiye,
Suriye ve Ürdün’ü gösterebiliriz.
3.2. Arkadaşlık konulu metinler
3. sınıf Türkçe ders kitabında yer alan ‘Telefon Konuşması’ isimli metin ve sözcük
örüntüsü aşağıdaki gibidir.
Telefon Konuşması
15
Oğuzhan Yüksel’le hem okul hem de mahalle arkadaşıyız. Anneme, Oğuzhan’ı üç
gündür göremediğimi söyledim. Annem:
- Hasta olabilir, dedi. Sonra bana döndü:
- Arkadaşının evini ara, sor, dedi.
Oğuzhanların telefon numarasını buldum. Telefon ahizesini kaldırdım. Uzun düdük sesi
geldikten sonra numarayı çevirdim. Karşı tarafın telefonunun zili üç defa çaldı. Telefon
açıldı. Bir bayan sesi:
- Alo, dedi.
- Efendim: üç yüz on yedi, on sekiz elli üç mü, diye sordum.
Telefon açılınca, ben hep aradığım numarayı sorarım. Çünkü dalgınlıkla numarayı yanlış
çevirmiş olabilirim.
Ses:
- Evet, dedi.
- Efendim, ben Oğuzhan’ın arkadaşıyım. Adım Sevda Şahin. Oğuzhan’ı üç gündür
göremedim. Merak ettiğim için aradım.
- Oğuzhan hastalandı kızım. Kendisine vereyim de görüşün.
Telefonu Oğuzhan aldı:
- İyi günler Sevda, dedi. Beni aramana sevindim. Çok teşekkür ederim. Üç gündür
rahatsızım. Doktora gittim. İlaç verdi. Yatarak dinlenmemi söyledi. O nedenle okula
gelemiyorum.
- Annem de sesi merak etti. ‘Geçmiş Olsun.’ dedi. Seni daha fazla rahatsız etmeyeyim.
Öğrendiğimiz dersleri, sen iyi olunca söylerim. Hoşça kal.
- Telefonu önce ben kapattım. Çünkü telefonu açanın kapatması gerektiğini hiç
unutmuyorum.

15 Taşkın, Nahit Ali, Külekçi, Mehmet Ali, İlköğretim Türkçe Ders Kitabı 3, Dörtel Yayıncılık,
s.132, Ankara 2002
76
Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
arkadaş okul arkadaşı, mahalle arkadaşı
3 1
Bağıntılı Sözcükler
anne 3 görmemek 2
gün üç gün 3 aramak (telefonla) 2
hasta 1 sormak 2
ev 1 kaldırmak (telefon ahizesi)
telefon numarası 1 numarayı çevirmek 1
telefon ahizesi 1 (telefon zili )çalmak 1
ses uzun düdük sesi 1 (yanlış) çevirmek 1
taraf karşı taraf 1 merak etmek 2
telefon zili 1 hastalanmak 1
alo 2 görüşmek 1
efendim 3 sevinmek 1
telefon 5 teşekkür etmek 1
aranan numara 1 rahatsız olmak (hasta) 1
dalgınlık 1 (doktora) gitmek 1
yanlış 1 yatarak dinlenmek 1
ses 1 gelememek 1
iyi günler 1 öğrenmek 1
doktor 1 rahatsız etmek 1
ilaç 1 iyi olmak 1
okul 1 kapatmak (telefon) 1
geçmiş olsun 1 açmak (telefon) 1
dersler 1 unutmamak 1
hoşça kal
TOPLAM 34 29
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 1, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 36;
eylem soylu sözcükler grubu içinde bağıntılı fiillerin oluşturduğu 29 anahtar sözcük
bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar şeklinde nitelendirilebilir.
Metinde kavram alanı sözcüğü olarak ‘arkadaş’ sözcüğü belirlenmektedir. Bu metin
telefonda konuşma kurallarına değinmekle beraber bunu arkadaş sevgisi iletisiyle beraber
sunmaktadır. Böylece hem hasta olduğu zaman arkadaşlarımızı arayarak onlarla
ilgilenmemiz gerektiği vurgulanmakta hem de ‘telefon’ kavram alanına giren sözcükler
metne bağıntılanarak kavratılmaya çalışılmaktadır. Bu, ad ve eylem soylu sözcükler arasında
‘telefon, telefon numarası, telefon ahizesi, uzun düdük sesi, telefon zili, alo, efendim, aranan
numara, ahizeyi kaldırmak, telefon zili çalmak, yanlış çevirmek, telefon açmak’ sözcükleri
bulunmaktadır.
77
Metinde, 37 cümle bulunmaktadır. Bu cümleler arasında konu sürekliliği ve anlam akışı
açısından gereksiz cümleler bulunmamakta, metinsel bağdaşıklık sağlanmaktadır.
İncelediğimiz Arap ülkeleri ders kitaplarının hepsinde arkadaşlığın güzelliği iletili
metinler bulunmaktadır.
3. Sınıf Libya Arapça ders kitabında yer alan ‘Arkadaşım’ isimli metnin sözcük örüntüsü
aşağıdaki gibidir.
Arkadaşım16
Arkadaşın seni sever, sen de onu seversin. Onunla beraber oturmak seni mutlu eder.
Olmadığın zaman seni sorar, hastalandığında seni ziyaret eder, senin sevincinle sevinir,
üzüntünle üzülür, yardıma ihtiyacın olunca sana yardım eder.
Ruhtur ve kalptir arkadaş
Onu severim
Gelmediği zaman onu sorarım
Onu yanımda bulurum
Üzüntümde sevincimde onu yanımda bulurum.
Oyun olsun, ciddiyet olsun yorulmadan bana eşlik eder.
Bir işimde onu çağırsam, isteğime rızayla cevap verir.
Bizimle terbiyeyle arkadaşlık eder, bizimle kızmadan arkadaşlık eder.
Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
arkadaş 2 arkadaşlık etmek 2

Bağıntılı Sözcükler
sevinç 2 sevmek, sevinmek 3
üzüntü 2 oturmak 1
yardım 1 mutlu etmek 1
ruh 1 sormak 1
kalp 1 hastalanmak 1
oyun 1 ziyaret etmek
ciddiyet 1 sevinmek 1
iş 1 üzülmek 1

16 el-muhâsede ve’l-kınâ ve’t-ta’bir ve’n-neşîd, es-saffu’s-sâlis el-ibtidaî, C.II, s.58,
Suriye, 2002
78
istek 1 ihtiyacı olmak 1
rıza 1 yardım etmek 1
terbiye 1 sormak 1
yanında bulmak 1
yorulmamak 1
eşlik etmek 1
çağırmak 1
kızmamak 1
cevap vermek 1
TOPLAM 12 27
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 1, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 11;
eylem soylu sözcükler grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 2, bağıntılı
fiillerin oluşturduğu 25 anahtar sözcük bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar
şeklinde nitelendirilebilir.
Metnin kavram alanı sözcükleri ‘arkadaş, arkadaşlık etmek’ sözcükleridir. Arkadaş
sözcüğü nitelenirken arkadaş-ruh, arkadaş-kalp şeklinde örüntülenmektedir. Ayrıca metinde
zıt anlamlı sözcüklere yer verilmektedir. Bunlara örnek olarak ‘sevinç-üzüntü, sevinmek-
üzülmek’ sözcükleri verilebilir.
Metinde iyi arkadaşın özellikleri eylem soylu sözcüklerle ‘arkadaş: yardım etmek,
arkadaş: yanında bulmak, arkadaş: mutlu etmek, arkadaş: eşlik etmek’ şeklinde
belirtilmektedir.
Metin, 11 cümleden oluşmaktadır. Bilgilendirici bir metin olmasına rağmen, kavramları
üst üste ve çok fazla sayıda sıralamamaktadır. Konu sürekliliğini ve anlam akışını bozan
cümleler yoktur. Bağdaşıklık sağlanmaktadır.
3.Sınıf Ürdün Arapça ders kitabında yer alan ‘Yeni Öğrenci’ isimli metin ve sözcük
örüntüsü aşağıdaki gibidir.
Yeni Öğrenci17
Yeni öğretim yılı başladı. Beşşâr köydeki okuluna sevinçli ve mutlu olarak geldi.
Uzaktan arkadaşı Ali’yi gördü.
Beşşâr çok sevindi. Onu görmeyeli uzun zaman olmuştu. Beşşâr arkadaşıyla oturdu. Her
biri yaz tatilinde ne yaptığını anlatmaya başladı. Sonra Hâşim geldi. Yanında başka bir
öğrenci vardı. Hâşim şöyle dedi:
- Bu Saîd. O yeni bir öğrenci. Herkes Saîd’i selamladı. Ona isimlerini söylediler. Haşim
şöyle dedi:

17 Lugatunâ ‘l-‘arabiyye, es-saffus’sâlis, C.II, s.6, Ürdün 2003
79
- Saîd Amman’da oturuyordu. Orada bir okulda okuyordu. Sonra bu yıl bizim okulumuza
nakil yaptırdı. Saîd şöyle dedi:
- Babam bu köydeki toprağımızı ekmek için döndü. Amman’a göç etmeden önce ailem
burada oturuyordu.
Öğrenciler Saîd’le beraber okulu gezdiler, ona oyun alanlarını, kütüphaneyi, çalışma
odasını, sınıfları tanıttılar. Ondan okulun futbol takımında kendileriyle beraber olmasını
istediler. Saîd yeni arkadaşlarından dolayı sevindi. Onlara güzel karşılamalarından dolayı
teşekkür etti.
Saîd şöyle dedi:
- İnsanın arkadaşlarının olması ne kadar güzel!
Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
arkadaş yeni arkadaş 3
Bağıntılı Sözcükler
yıl yeni öğretim yılı 1 başlamak 1
köy 2 gelmek 1
okul 5 görmek/görememek 2
sevinçli 1 sevinmek 1
mutlu 1 anlatmaya başlamak 1
uzak (uzaktan) 1 selamlamak 1
süre uzun süre 1 merhaba demek 1
zaman uzun zaman 1 oturmak (ikamet etmek(2) 3
yaz tatili 3 okumak 1
öğrenci başka bir öğrenci,
yeni bir öğrenci
1 nakil yaptırmak 1
isim 1 ekmek (toprak) 1
yıl bu yıl 1 göç etmek 1
tarla 1 gezmek 1
toprak 1 tanıtmak 1
aile 1 beraber olmak istemek 1
oyun alanı 1 mutlu olmak 1
kütüphane 1 teşekkür etmek 1
çalışma odası 1
sınıf
futbol takımı
karşılama güzel karşılama 1
TOPLAM 36 26
80
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 1, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 35;
eylem soylu sözcükler grubu içinde, bağıntılı fiillerin oluşturduğu 25 anahtar sözcük
bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar şeklinde nitelendirilebilir.
Metinde kavram alanı sözcüğü olarak ‘arkadaş’ sözcüğü bulunmaktadır. Burada diğer
metinlerden farklı olarak yeni arkadaş edinme iletisi verilmektedir. Konu ise okul arkadaşlığı
anlatılarak sunulduğu için ‘yeni öğretim yılı, okul, öğrenci, kütüphane, oyun alanı, çalışma
odası, sınıf’ gibi bağıntılı sözcüklere yer verilmektedir. Yine eylem soylu sözcükler içinde
arkadaşlık ile ilgili ‘arkadaş: (onunla) beraber olmak istemek, arkadaş: (seni) iyi
karşılamak’ gibi sözcüklerle arkadaşın özellikleri anlatılmaktadır. Bu yönüyle Libya ders
kitabındaki metne benzemektedir.
Metinde, 27 cümle bulunmaktadır. Bu cümleler arasında konu sürekliliği ve anlam akışı
bulunmaktadır. Dolayısıyla metinsel bağdaşıklık sağlanmaktadır.
3. Sınıf Lübnan Arapça ders kitabında yer alan ‘Kavuşma’ isimli metin ve sözcük
örüntüsü aşağıdaki gibidir.
Kavuşma18
Ben bir çocukken hemen yakınımızda ailesiyle birlikte oturan bir arkadaşım vardı.
Birlikte geçirdiğimiz günler ne kadar güzeldi. Sabahları tarlalarda koşardık. Çiçeklerden çiğ
tanelerini yudumlar, güneş batana kadar ağaçların altında oynardık. Eylül ayında birlikte
beyaz bulutlar ve ufuk tarafına göç eden kuşlara bakardık.
Bir akşam ayrıldık. Günlerin bizim için ne sakladığını bilmiyorduk. Nâcî gitti. Bir daha
onu görmedim. Bana veda etmeden, en azından bir kelime söylemeden nasıl gitti? Bazen
evin avlusuna giderim. Tek başıma dururum. Burada oynardık. Evleri boş ve ıssız. Bahçeleri
de aynı şekilde ıssız. Çiçekler ölmüş ve yerlerinde dikenler bitmişti. Ağaçlara, merdivene ve
onu saran otlara bakıyorum. Duvarın içlerindeki karınca yuvalarına bakıyorum, küçük ağacın
üzerindeki bir serçeye bakıyorum, penceredeki örümceğe bakıyorum. Çocukluğumuz
hayalimde canlanıyor. Neydik ne olduk. Her şey yabancı. Nerdesin sen Nâcî?
Acaba dönersin de bir daha karşılaşır mıyız? Onu düşünerek, yokluğundan dolayı
üzülerek geçti yaz mevsimi. Ardından başka bir yaz ve sonra bir diğeri…
Bir gün tek başıma yürüyordum, öğlen vaktiydi, güneş yakıyordu. Omzuma vuran bir el
hissettim. Sonra tanıdığım ve sevdiğim bir sesin bana seslendiğini duydum. Bu düş değildi.
Nâcî gülüyor, yüzü sevgi ve arkadaşlık saçıyordu. Bir anda her şey değişiverdi. Hasretle
kucaklaştık. Üç yıl geçmişti, ne diyeceğimizi bilmiyorduk. Allahım ne büyük sevinçti, ne
kadar da güç tuttum göz yaşlarımı. Ve çocukluğumuz, onunla ilgili hiçbir şey unutmamıştım.
Ben ve arkadaşım parlayan güneşin altında yolda yürüdük. Ellerimiz kenetlenmişti.
- Bana biliyor musun ilk evimize geri dönüyoruz derken gün ne kadar da güzelleşmişti.
Ah !! Üç yıl. Büyüdük, sevgimiz de büyüdü. Çiçeklerin ilkbaharda tarlalara geri dönüşü
gibi çocukluk günlerimizde geri gelmişti.

18 el-kırâatu’l-‘arabiyye, es-senetu’sâlise-et-ta’limu’l esâsi, s.128, Lübnan 2000
81
Ad soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Nitelemeler Eylem soylu sözcükler ve
tekrarlanış sayıları
Kavram
Alanı Sözcükleri
Toplam
arkadaş 2
arkadaşlık 1
Bağıntılı Sözcükler
çocuk, çocukluk 4 oturmak(ikamet etmek) 1
yakın 1 geçirmek (gün) 1
aile 1 koşmak 1
gün 2 yudumlamak 1
güzel ne kadar güzel 1 batmak (güneş) 1
sabah 1 oynamak 2
tarla 2 göç etmek 1
çiçekler 3 bakmak 1
çiğ taneleri 1 saklamak 1
güneş 1 ayrılmak 1
ağaçlar küçük ağaç 3 bilmemek 1
eylül ayı 1 görmemek 1
bulut beyaz bulut 1 veda etmek 1
ufuk 1 tek kelime etmemek 1
kuş 1 gitmek 1
akşam 2 tek başına durmak 1
ev ilk ev 3 terk etmek 2
avlu 1 ölmek 1
bahçe 1 diken bitmek 1
merdiven 1 ne idik ne olduk 1
boş 1 ıssızlaşmak 1
ıssız 2 dönmek 1
ot 1 hayalinde canlanmak 1
duvarın gediği 1 karşılaşmak 1
karınca yuvası 1 üzülmek 1
serçe 1 düşünmek 1
pencere 1 (tek başına) yürümek 1
örümcek 1 yakmak (güneş için
yakmak)
1
yabancı sırtını sıvazlamak 1
yokluk 1 hissetmek 1
yaz başka bir yaz 2 seslenmek 1
82
mevsim 1 arkaya dönmek 1
yol 2 gülmek 1
öğlen vakti 1 hasretle kucaklaşmak 1
güneş parlayan
güneş
2 değişivermek 1
el 1 ne diyeceğini bilmemek 1
ses tanıdık bir ses 1 ne kadar sevinmek 1
düş 1 (göz yaşlarını)güç tutmak 1
rüya 2 e dair hiçbir şey unutmamak 1
yıl üç yıl 1 elleri kenetlenmek 1
sevinç büyük bir
sevinç
1 geri dönmek 3
göz yaşı 1 güzelleşmek 1
gün çok güzel bir
gün, çocukluk
günleri
2 büyümek 2
sevgi 1
bahar 1
TOPLAM 70 68
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 2, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 68;
eylem soylu sözcükler grubu içinde, bağıntılı fiillerin oluşturduğu 68 anahtar sözcük
bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar şeklinde nitelendirilebilir.
Metnin kavram alanı sözcükleri, ‘arkadaş, arkadaşlık’ sözcükleridir. Metinde,
arkadaşlığın güzelliği iletisi verilmeye çalışılırken kavram alanını genişletmeye yönelik,
zengin bir bağıntılı sözcük grubu ile karşılaşmaktayız. Arkadaşlık kavramı, bu metinde
çocukluk arkadaşlığının güzelliği ve değeri iletisini veren uzun bir olay örgüsü içinde
sunulmaktadır.
Kavram alanı sözcükleriyle bağıntılı olarak ‘sırtını sıvazlamak, elleri kenetlenmek, ne
diyeceğini bilmemek, hasretle kucaklaşmak, ne idik ne olduk, ..e dair hiçbir şey unutmamak,
tek kelime etmemek, elleri kenetlenmek’ gibi yeni kavramlara değinilerek öğrencilerin
kavram dünyaları geliştirilmeye çalışılmaktadır.
Arkadaşlık iletisi verilirken nasıl ki Ürdün metninde okul ile ilgili kavramlar ağırlıktaysa
burada da doğaya özgü kavramların ve hayvan isimlerinin ağırlıkta olduğunu
görüyoruz.’çiçekler, çiğ taneleri, güneş, ağaçlar, bulut, ufuk, kuş, bahçe, karınca yuvası,
bahar, tarlalar, ot, serçeler, örümcek’ sözcükleri buna örnek olarak verilebilir. Şüphesiz ki
bu sözcükler anlatıma bir ahenk katmaktadır.
Metinde 40 cümle bulunmaktadır. Diğer metinlere göre daha uzun bir metin olmasına
rağmen konu sürekliliği ve bağdaşıklık sağlanmakta, ileti başarıyla sunulmaktadır.
3.Sınıf Suriye Arapça ders kitabında yer alan ‘Arkadaş Ziyareti’ isimli metin ve sözcük
örüntüsü aşağıdaki gibidir.
83
Arkadaş Ziyareti19
Ahmet arkadaşı Ekrem’i evine davet etti. Ekrem okul ödevini bitirince annesinden izin
istedi ve arkadaşının evine gitti. Nazikçe kapıyı çaldı. Ahmet kapıyı açtı. Arkadaşına hoş
geldin diyerek en güzel şekilde karşıladı ve içeri buyur etti. Ekrem arkadaşının odasına girdi.
Düzenli, küçük bir odaydı. İki arkadaş masaya oturdular. Ortak ilgi alanlarından konuştular.
Ekrem şöyle dedi: Ben çocuk dergisi okumayı severim çünkü Arap bilginleriyle ilgili
hikayeler var. Ahmet şöyle dedi:
Babam Arap kahramanlarıyla ilgili bir kitap satın aldı. Her gün harika bir hikaye
okuyorum.
Ahmet’in annesi oğlunun arkadaşını selamladı ve onlara portakal suyu ikram etti. Biraz
oynadılar. Sonra Ekrem ayrılmak için arkadaşından izin istedi. Annesine bir saatte
döneceğine dair söz vermişti. Ahmet arkadaşını yarın okulda görüşmek üzere diyerek kapıya
kadar uğurladı.
Yukarıdaki tabloya bakıldığında görüleceği gibi bu örüntü bağlamında, ad soylu sözcük
grubu içinde, kavram alanı sözcüklerinin oluşturduğu 1, bağıntılı sözcüklerin oluşturduğu 31;
eylem soylu sözcükler grubu içinde, bağıntılı fiillerin oluşturduğu 36 anahtar sözcük
bulunmaktadır. Bu anahtar sözcükler üst kavramlar şeklinde nitelendirilebilir.
Metinde kavram alanı sözcüğü olarak ‘arkadaş’ sözcüğü verilmektedir. Metin arkadaşlık
iletisini arkadaş ziyareti konusu ile vermektedir.
Metinde, 19 cümle bulunmaktadır. Bu cümleler arasında konu sürekliliği ve bağdaşıklık
sağlanmakta, ileti başarılı bir şekilde sunulmaktadır.
Metinde, ‘en güzel şekilde karşılamak, buyur etmek, söz vermek, ikram etmek,
selamlamak, davet etmek, hoş geldin demek’ gibi bağıntılı sözcükler bulunmaktadır.
3. sınıf Arapça ve Türkçe ders kitaplarından alınan ve eşdizimsel örüntü çözümlemesi
yaptığımız metinlerin hepsinde ‘arkadaş’ sözcüğü bulunmaktadır. 5 metinde de ileti,
metinsel bir bağdaşıklık içinde sunulmaktadır. Dolayısıyla metinler, tutarlı ve konu
sürekliliğinin sağlanması açısından başarılı olarak kabul edilebilirler.
Tüm metinler içinde, kavram alanı sözcüklerine bağıntılı olarak verilen sözcüklerin en
çok olduğu metin Lübnan metnidir. Lübnan’dan sonra Türkiye, Ürdün ve Suriye
gelmektedir. Libya ders kitabındaki metinde ise ileti verilmekle beraber bilgilendirici bir
metin olması dolayısıyla daha az bağıntılı sözcük barındırmaktadır.
Tüm ülke ders kitapları arasında gerek arkadaşlık iletisinin başarı ile verilmesi gerek
kavram alanı sözcüklerinin geniş bir alana yayılarak kavratılması açısından en başarılı
metnin Lübnan metni olduğunu söyleyebiliriz.
4. Sonuç
2. ve 3. sınıf Arapça ve Türkçe ders kitaplarındaki ‘Yardımlaşma’ ve ‘Arkadaşlık’
konulu metinlerin eşdizimsel örüntüleme yöntemi ile karşılaştırılması sonucunda bazı
benzerlikler ve farklılıklar ortaya çıkmaktadır.
Arap ülkeleri ders kitaplarındaki metinler Arapça asıllarından Türkçeye çevirilerek
aktarıldığı için Arapçanın bazı dilsel özellikleri çevirilere yansımış ve Türkçe ders
kitaplarındaki metinlerden farklı, daha uzun cümleler ortaya çıkmıştır. Bunun nedeni Arapça

19 el-muhâdese ve’l-kırâ’a ve’t-ta’bir ve’n-neşîd,es-saffu’s-sâlis el-ibtidaî, C.II, s.58, Suriye, 2002
84
cümlelerde nokta yerine ‘ve’ bağlacının kullanılmasıdır. Eşdizimsel örüntüleme yönteminin
sözcüksel yönden hassaslığı, metne sadık kalmayı gerektirdiğinden metinler arasında
dilbilgisel farklılıklar ortaya çıkmıştır.
Tüm ülke metinlerinde kavram alanı sözcüklerinin kullanımı açısından birbirine yakın
sayısal veriler elde edilmektedir. Ancak Lübnan ders kitabı, metnin uzunluğu ve bağıntılı
sözcüklerin çok olması bakımından diğer ülke ders kitaplarından ayrılmaktadır.
Sonuç olarak, aynı konu farklı ülkelerdeki ve aynı yaştaki çocuklara verilirken kavramsal
açıdan çok büyük farklılıklar olmadığı görülmüştür.
Kaynakça
Aksan, Doğan. (1998), Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara
Aksan, Doğan.( 2000), Her Yönüyle Dil III, Ankara
Cin, Recai. (1971), Kavramlar Dizini, TDK Ankara
el-kırâatu’l-‘arabiyye, es-senetu’s-sâniye-et-ta’limu’l esâsi (1999), Lübnan
el-kırâatu’l-‘arabiyye, es-senetu’sâlise-et-ta’limu’l esâsi (2000), Lübnan
el-lugatu’l arabiyye lis-saffi’s-sâni mine’t-ta’lim el-esâsi (1998), Libya
el-lugatu’l arabiyye lis-saffi’s-sâlis mine’t-ta’lim el-esâsi (1998), Libya
el-muhâdese ve’l-kırâ’a ve’t-ta’bir ve’n-neşîd,es-saffu’s-sâni el-ibtidaî (2002), Suriye
el-muhâdese ve’l-kırâ’a ve’t-ta’bir ve’n-neşîd,es-saffu’s-sâlis el-ibtidaî (2002), Suriye
Günay, Doğan. (2001), Metin Bilgisi, İstanbul:Multilingual
Halliday, M.A.K., Hasan Ruqaiya. (1976) , Cohesion In English, Longman, Londra
Keçik, İlknur-Uzun, Leyla. (2003), Türkçe Sözlü ve Yazılı Anlatım, Eskişehir
Lugatunâ ‘l-‘arabiyye, es-saffus’sânî (2003), Ürdün
Lugatunâ ‘l-‘arabiyye, es-saffus’sâlis, (2003), Ürdün
Oktar, Lütfiye. (1997), XI. Dilbilim Kurultayı: Bildiriler “Çevreye İlişkin Haber Metinlerinin
Dilbilim, Sosyal Psikoloji ve İletişim Bilimi Açısından Çözümlenmesi”, Ankara ODTÜ
Özyürek, Hikmet, Kozinoğlu, F. Nilgün (2001), İlköğretim Türkçe Ders Kitabı II, M.E.B. Basımevi,
İstanbul
Taşkın, Nahit Ali, Külekçi, Mehmet Ali, İlköğretim Türkçe Ders Kitabı 3 (2002), Dörtel Yayıncılık,
Ankara
Uzun, Leyla, Neden Anadili Öğretimi? , Nasıl bir Anadili Öğretimi?
http://modersmal.skolutvecling.se/turkiska/index.htm
Yağcıoğlu, Semiramis. (2002), Türkçede Bilgi Yapısı ve Bilimsel Metinler “Sosyoloji Metinlerinde
Konu Sürekliliğinin Eşdizimsel Örüntü Açısından İncelenmesi: Edimbilimsel bir
yaklaşım” , German (Essen)
Yağcıoğlu, Semiramis. (2002), Türkçede Bilgi Yapısı ve Bilimsel Metinler “Metinsel Bağdaşıklığın
Sağlanmasında Eşdizimin İşlevi”, German (Essen)