ARAP EDEBiYATINDA BERAAT-i iSTiHLAL SANATI

ARAP EDEBiYATINDA BERAAT-i iSTiHLAL SANATI
ALi BULUT*
OZET
Bu makalenin amac1, Arap edebiyatmda bedIT sanatlardan birisi olan beraat-i
istihlal sanatldir. Makalede bir giri~ten sonra husn-i ibtida kavrammdan bahsedilmi§,
§iirden 6rnekler verilmi§tir. ikinci olarak ise beraat-i istihlal kavram1
ele ahnm1§, §iir ve nesirden misaller verilmi§tir.
Anahtar Kelimeler : bedi', husn-i ibtida, beraat-i istihlal
ABSTRACT
The Art "Best Beginning" in the Arabic Literature
This article deals with the art of best beginning in the Arabic literature. The
study consists of two parts. The first part examines the art of well beginning.
And the examples was presented from Arabic poet. The second part includes
the the art of best beginning. Than the examples was presented from Arabic poet
and prose.
Key Words: bedi', well beginning , best beginning
Giri!}
Belagat alimleri bir konui;;macmm, etkili ve gilzel bir hitap
serdedebilmesi i<;;in sozlerinde u<;; i;;eyde bai;;anh olmas1 gerektigini
ifade etmii;;lerdir. Bunlardan birincisi soZU.n girii;;inde, ikincisi
cumleler ve anlamlar aras1 ge<;;ii;;te (tahallus) ya da iktibas ve
tazmin gibi hususlarda, u9uncusu de soZU. sonlandmrken.1 Bu
ii<; noktaya dikkat eden ki1?i konui;;masmda bal?anh olmui;; demektir.
Bunlardan birisi noksan olursa da bai;;andan soz edilemez.

* (Dr.), Ondokuz May1s Dniversitesi ilahiyat Fakiiltesi, Samsun, e-mail:
alibulut55@gmail.com ..
Abdunnafi Efendi Adanavi, en-Nef'u'l-Muavvel Terceme-i Telhis ve'l-Mutavvel,
istanbul, ts., II, 237; Besyuni Abdulfettah Besyllni, hmu'l-Bedf' Dira.se
Tarihiye ve Fenniye li-Usflli'l-Belaga ve Mesaili'l-Bedi', Kahire, 1987, s. 125.
78
i~te bu c;:ah~mada bunlardan ilki, s6z ba~lanndaki guzellik
konusu ele almacaktir. Bir eser ic;:in 6nemli olan hususlardan birisi
de giri§inin giizel olmas1d1r. Bu ister bir kitap, ister bir makale
ister bir konu§ma olsun durum aymdir. Aym hususa ~iirde de
riayet edilmesi gerekmektedir. $air eger §iirine giizel ve dikkat
c;:ekici bir beyitle ba~lam1§sa muhataplar tarafmdan ilgiyle dinlenir.
Yoksa insanlar ilgisiz kahr. Konunun 6nemine binaen belagat
filimleri de bunu ayn bir ba§hk altmda incelemi§lerdir. Konuyu
husn-i ibtida, husn-i matla', berdat-i istihldl, husn-i istihldlvb.
terimlerle ele alm1§lardir.
a. Husn-i ibtida kavram1
Bir hatibin konu~masma, bir muellifin eserine ya da bir ~airin
§iirine ba~larken kulaga tath gelen, dile agir gelmeyen, kapa11-
hktan uzak, anlam1 duzgiin ve ortama (muktezay1 hal) uygun
s6zlerle giizel bir ba~langic;: yapmasma husn-i ibtidd denir. 2 Eger
s6z konusu bir §iirse husn-i ibtida ic;:in aynca matla-1 beytin her
iki yans1, sadrulbeyt ile aczulbeyt arasmda da laf1z guzelligi ve
anlam bak1mmdan da uygunluk olmas1 gerekmektedir.
Cahiliye ~airleri arasmda husn-i ibtiday1 en giizel eda eden
§air olarak imruu'l-Kays (6.m.540) en ba§ta zikredilmektedir.
Onun muallakasmm matlai olan ~u beyti de bu sanatm en giizel
misalleri arasmda yerini alm1§tir3:
~·.: J '·'.JJI '.' .. ·11 ~ J"~" ..__,;._ .. ·<; . ~ W "' Y"" . J>' ~ I..> .r.:. .. • : • j-') , . "; I..> .r' " ~ " . "
Arkadm~lar! Durun, sevgiliyi ve yurdunu amp a{jlayalzm
Onun diyan Dehul ve Havmel arasznda kumlugun egrilip bitti(Ji
yerdir.
ibnu'l-Mu'tez (6.296/909) ise husn-i ibtidaya Nabiga ezZubyani
(o.m.604)'nin §U beytini 6rnek vermi~tir4:
2 Besylini, h.mu'l-Bedi', s. 125.
3 Ebu'l-Ferec el-isfehani, el-Aganf, n§r. Abd Ali Muhenna, Daru'l-Kutubi'lilmiyye,
Beyrut, 1986, III, 140; ibnu'l-Esir Ebu'l-Feth Ziyauddin Nasrullah
b. Muhammed er-Razi e§-~eybani, el-Meselu's-Sair ft Edebi'l-Katib ve'$-$d'ir,
n§r. Ahmed el-Hufi, Bedevi Tabane, Kahire, ts., II, 225; Mehmed Zihni Efendi,
el-Kavlu '1-Ceyyid ft $erhi Ebyati 't-Telhis ve $erhayhi ve Hd$iyeti's-Seyyid,
istanbul, 1304, s. 533-535, 650.
4 ibn Ebi'l-isba', Tahriru't-Tahbir, s. 168-169; Ebu'l-Ferecel-isfehani, el-Agani,
XI, 20, XV, 153; Abdulkadir b. Omer el-Bagdadi, Hizanetu'l-Edeb ve Lubbu
yS"ifai ~ ~~f t1 J ~Li~ ~ ~- #
Umeyme! Beni hem bu zor derde brrakrp,
79
Hem de srkmtrlr ve yrldrzlan yavw;; geceye terk edip, bir de
kmama derdi verme. 5
ibn Ebi'l-isba' (654/1256)'a gore ibnu'l-Mu'tezz'in ise
Nabiga ez-Zubyani'nin beytini ornek verip de imruu'l-Kays'm
beytini vermemesinin sebebi §Udur: imruu'l-Kays'in beytinde,
sadrulbeyt laf1zlar sade, kulaga ho§ ve anlam bak1mmdan da
zenginken, aczulbeytinde bu glizellikler yoktur. Beytin iki yans1
arasmdaki bu uyumsuzluktan dolay1 ibnu'l-Mu'tez, husn-i
ibtidaya Nabiga ez-Zubyani'nin beytini ornek vermi§tir. Cunkii
Nabiga'nm beytinin de lafizlan sade ve kulaga ho§tur. Aynca
beytin iki kism1 arasmda da lafiz guzelligi ve anlam yonunden
tam bir uyum vardir.6 Mutavvel vb. kaynaklarda da Nabiga ezZubyani'nin
beytinin imruu'l-Kays'm beytinden daha ustun oldugu
zikredilmi§tir.7
E§<;a' b. Amr es-Sulemi (o.195/81l)'nin, Harem er-Re§id.in
( o .193 / 809) Rakka· da yaptird1g1 ko§klin yap1h§m1 ku tlamak ic;in
soyledigi §U beyti de husn-i ibtidaya glizel bir Ornektir8 :
;~',111.ii.:;,. ....i.. ~ ';c '.' '~ ... : 1- ""' .. r J~. ~
Bir k6$k ki - uzun omilr ve esenlik onun ilzerine olsun-.
Gilnler, gilzelliklerini ilzerine giydirmi$tir.
Husn-i ibtidaya dikkat etmeyen baz1 ~airlerin hukumdarlar
tarafmdan cezalandmld1g1 da olmu~tur. Mesela Emevi hukiimdan
Abdulmelik b. Mervan (6.86/705), §air Zu'r-Rumme
Lubabi Lisani'l-Arab, Darn Sadir, Beyrut, ts., I, 19; Mehmed Zihni Efendi, elKavlu
'l-Ceyyid, s. 651.
5 Y1ld1zlarm yava~hg1, gecenin i;;ok uzun gelmesinden kinayedir.
6 ibn Ebi'l-isba', Tahriru't-Tahbfr, s. 168-169.
7 Abdunnafi Efendi, en-Nef'u'l-Muavvel, II, 237; Besyiini, Bedi', s. 126.
8 ibnu'l-Esir, el-Meselu's-Sair, II, 226-227; es-Subki, Bahauddin Ebu Hamid
Ahmed b. Ali b. Abdulkafi, Anlsu'l-Efrahfi $erhi Telhfsi'l-Miftah, n1,1r. Halil ibrahim
Halil, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, I-II, Beyrut, 2001, I, 140; Mehmed Zihni
Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 652.
80
(6.117 /735)'den kendisine bir beyit okumasm1 ister. 0 da i;;u
beytini okur9:
Gozilne ne oldu ki ondan sular akar?
Bunu dinleyen huklimdar "Bilakis senin g6ziin senin" diyerek
kizar. <;unku gozii devamh sulanan huklimdar, i;;iiri kendisine
tariz olarak yorumlar ve i;;airi huzurundan kovdurur.
Yine Emevi hukUmdan Hii;;am b. Abdulmelik (6.124/743)'in
huzurunda i;;air Ebu'n-Necm el-icli (6.130/747) giinei;;i anlatmak
i<;in i;;u beyti okurio:
Hemen hemen sandzr Sanki o ujukta, $a$Z gozdilr
Bu beyti duyunca g6zleri i;;ai;;1 olan hukUmdar hoi;;lanmaz ve
i;;airi hapsettirir.
Zaman zaman baz1 mei;;hur i;;airlerin de husn-i ibtidaya dikkat
etmedikleri i<;in tenkit edildikleri olmui;;tur. Mesela
Mutenebbi (6.354/965) i;;u matlamdan dolay1 elei;;tirilmii;;tir11 :
l;ii.:;I ~);.;.:ii ~LJ,1 :.;_;. 3 , yG ::..,:,i.1 ~} ~ :1o ~~ , ~
Sana hastalzk olarak olilmil $ifa gormen yeter
Olilme de temenni olmak yeter.
b. Beraat-i istihlal kavram1
Beraat ifadesi tY. k6klinden bir mastar ve isimdir. t.J-! fiili
sozlukte "fazilet ve giizellikte tam olmak, ustun olmak, ustun
gelmek" anlamma gelmektedir.12 istihlal ifadesi ise l1A k6kunden
9 Ebu'l-Ferec el-isfehani, el-Agan~ XII, 48, XVII, 32; Bagdadi, Hizane, I, 22;
ibnu'l-Esir, el-Meselu's-Sair, II, 224; Suy(iti, el-Muzhir fi Ulilmi'l-Luga ve
Envaiha, n~r. Fuad Ali Mansur, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut, 1998, I,
104, 268; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 657.
10 Bagdadi, Hizane, I, 21; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 657.
Mehmed Zihni Efendi bu beytin ibtida olmad1gm1 soyler.
11 Bagdadi, Hizane, I, 22; Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sufyan b. Kays,
Kura'd-Dayf, n~r. Abdullah b. Hamd el-Mansur, Riyad, 1997, I, 182, 250.
12 ibn Manzlir, Ebu'l-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mukrim, Lisanu'l-Arab,
Daru Sad1r, Beyrut, ts., VIII, 8; er-Razi, Muhammed b. Ebu Bekir b.
imfirut1Mmt!ltt!1J,.11ttHtm1;1,n1ooa1nnliililitifilii1Mii.1
81
istifal kal1bmda bir mastar olup sozluk anlam1 olarak "c;ocugun
dogdugu anda bagirarak aglamas1, ba§lamak, yeni aym garunmesi,
yagmurun ilkyagmas1, gozun sulanmas1, her ne olursa olsun
sesin yilkselmesi" gibi anlamlara gelmektedir.13
Beraat-i istihlalin terim anlanu da sozluk anlamlanyla ili§-
kilidir. Bir terim olarak beraat-i istihlal ifadesi, naz1m ve nesirde
maksada ve muhtevaya i§aret eden kelime ve deyimlerin yard1-
miyla konuya ilgi c;ekici gilzel bir ush1pla ba§lama sanatldir. 14
"Konu§an kimsenin, konu§masmm tamammda; ya da bir muellifin,
eserin muhtevasmda neden bahsedecegine i§aret eden bir
mana ile ba§lamas1" vb. §ekillerde tarif edilmi§tir.1s Kisaca "Maksada
uygun bir giri§ yapmak" §eklinde tarif edilebilir. Beraat ve
istihlfil lafzmm lugat anlammdan hareketle bu sanata beraat-i
istihlfil denmi§tir. Kavramm sozlUk ve terim anlamlar1 birbirine
uygundur. <:;unkU yeni dogan bir be begin yilksek sesle aglamas1-
na istihlfil dendigi gibi, §air de duygulanm dile getirmek ic;in ilk
once sesini yilkseltir. Hilale de insanlar onu gorunce yilksek sesle
bagird1klan ic;in bu ad verilmi§tir .16
Bu sanata berdat-i matla', husn-iibtidd, husn-i matla', husni
iftitdh, ilmd' gibi isimler de verilir.17 Beraat-i istihlfilde bir §air ya
da muellifin esas maksadm1 zikretmeden dile getirdigi soze te:;bfb
denirken, bu te§bibden bir munasebet bularak maksada gec;mesine
tahallus, herhangi bir munasebet kurmadan maksadma geAbdulkadir,
Muhtaru's-S1hah, nf?r. Mahmud Hatlr, Mektebetu Lubnan
Na§irun, Beyrut, 1995/1415, s. 20.
13 ibn Manzllr, Lisanu'l-Arab, XI, 702.
14 Nasrullah Hac1muftuoglu, "Beraat-i istihlal" mad, DM, V, 470.
15 Bagdadi, Hizane, I, 31; Ebu'l-Baka Eyyub b. Musa el-Huseyni el-Kefevi, elKulliyyat,
n§r. Adnan Dervi§, Muhammed el-Mudari, Muessesetu'r-Risale,
Beyrut, 1993, s. 244; Curcani, Ta'rifat, n§r. Ibrahim el-Ebyari, Daru'lKutubi'l-Arabi,
Beyrut, 1405, s. 63; Muhammed Abdurrauf el-Munavi, etTevkif
alaMuhimmati't-Te'arif, n§r. M. Ridvan ed-Daye, Daru1-Fikr, Beyrut,
1410, s. 124; Abdunnebi b. Abdurrasul, Destaru'l-Ulema ev Camiu'l-Ulum.fi
Ist1lahtiti'l-Funun, c;;ev. Hasan Hani Fahs, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut,
2000, I, 165.
16 ibn Manzllr, Lisanu'l-Arab, XI, 703; Bagdadi, Hiztlne, I, 30.
11 TarkDili ve Edebiyat1 Ansiklopedisi, Heyet, Dergah Yaymlan, istanbul, 1997,
I, 398.
82
c;i§ine ise iktidab denir.1s Bu sanata onem veren muellifler, bir
esere ba§larken hamdele ve salvele kismmda ya da devrin onde
gelen devlet adamlanm oven kis1mlarda, eserin konusuna i§aret
eden kelime ve deyimlere ozellikle yer verirler. 19
Berat-i ibtidanm husn-i ibtidadanfarkz
Mutekaddim belagat filimlerinin, husn-i ibtida ile beraat-i
istihlfili e§ anlamh olarak kulland1klan gorulur. Ancak daha sonra
gelen filimler, iki kavram arasmdaki farkai§aret edip, misallerini
de farkh sunmu§lardir.20 Bir hatibin konu§masma, bir muellifin
eserine ya da bir §airin §iirine ba§larken kulaga tath gelen,
dile agir gelmeyen, kapahhktan uzak, anlam1 duzgiin ve ortama
(muktezay1 hal) uygun sozlerle giizel bir ba§lang1c; yapmasma
husn-i ibtida denir. Eger bu husn-i ibtidada eserin ya da §iirin
konusuna da ustaca i§aret edilmi§se buna da beraat-i istihlfil
denir. Buna gore beraat-i istihlfilde, husn-i ibtidadan fazla olarak
sown ne maksatla soylendigine i§aret vardir. Ancak husn-i
ibtidada boyle bir 1_?artyoktur.21 K1sacas1 beraat-i istihlfil, husn-i
ibtidadan daha ileri bir duzeydedir. Bu nedenle birc;ok belagat
eserinde husn-i ibtida ile beraat-i istihlfilin ornekleri birbirinden
ayn olarak verilmi§tir.22
$iirdeki beraat-i istihlale beraat-i matla' ad1 da verilir.
Beraat-i matla', bir §iirde ilk beytin, kelime dizili§inin duzgiin,
anlammm ac;1k, ha§v ve ta'kidden uzak uzak, laflzlan sade ve
sadrulbeytin anlammm aczulbeytten kopuk olmay1p, beytin
muktezay1 hale uygun olmas1 §eklinde de tarif edilmi§tir.23 Bu
is Ebu'l-Baka, Kulliyyat, s. 159, 244; Hac1mUftuoglu, a.g.mad, Di.A, V, 70;
Hatib el-Kazvini, Telhis ve Tercumesi Kur'an'zn E9siz Belagatz, nf?r. Nevzat H.
Yamk, Mustafa K1hc;h, M. Sadi <;ogenli, istanbul, ts., s. 264.
19 Hac1muftuoglu, a.g.mad, DjA, V, 470.
20 Bkz. Kazvini, el-lzahfi Ulumi'l-Belaga, Kahire, ts., I, 428-432; Fevval in'am
Akkavi, el-Mu'cemu'l-Mufassal ft Ulumi'l-Belaga: el-Bedi' ve'l-Beydn, nf?r.
Ahmed ~emseddin, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut 1992, s. 262; / Bedevi
Ahmed Tabane, Mu'cemu'l-Belagati'l-Arabiyye, Daru'l-Menare, Cidde
1997/1418, s. 73.
2 1 SuyC!ti, Mu'teraku'l-Akranfii'cazi'l-Kur'an, nf?r. Ahmed ~emsuddin, Daru'lKutubi'l-ilmiyye,
Beyrut, 1988, I, 58; Nusreddin Bolelli, Belagat BeyanMeanf-Bedf'
ilimleri Arap Edebiyatz, iFAV, istanbul, 2001, s. 404.
22 Ahmed Matlub, Mu'cemuMutsalahati'l-Belagiyye ve Tatavvuruha, Mektebetu
Lubnan, Beyrut, 1996, s. 227-229.
23 Ebu'l-Baka, Kulliyyat, s. 244.
83
tarifi yapan Ebu'l-Baka, beraat-i istihlfili, husn-i ibtidanm bir kolu
olarak kabul eder. Kazvini Suyl:tti de de aym §ekilde beraat-i
istihlali, husn-i ibtidadan daha belig ve onun daha ozel bir versiyonu
olarak kabul eder.24
ibn Ebi'l-isba' da mutekaddim alimlerin beraati- istihlfili,
husn-i ibtidanm bir dah olarak kabul ettiklerini soyledikten sonra
ikisine de hem husn-i ibtidaya hem de beraat-i istihlale ayn
ayn misaller verir. 25
Eskiden beri bin;ok alim tarafmdan, her konunun kendine
has ve muhtevasma uygun bir giri§i olmas1 gerektigi ifade edilmi§tir.
Mesela ibnu'l-Mukaffa (o.142/759)'ya belagatin ne oldugu
soruldugunda soz ba§mda maksad1 ifade eden bir anlam olmas1-
m da belagatin §artlar1 arasmda zikreder. Yine Cahiz
(o.255/869)'e gore anlatilmakistenen §eye delfilet etmeyen, niyet
ve maksad1 ortaya koymayan sozde hayir yoktur.26
ibnu'l-Mu'tez, beraat-i istihlal kar§1hgmda husn-i ibtida terimini
kullanm1§tir. Onun bu terimden kastettigi bir kasidenin
matlamm, §iirin ne maksatla soylendigine i§aret etmesidir.27
istihlfil ifadesini, terim anlamma en yakm anlamda kullanan
ilk belagat filimi Ebu'l-Hasan Kadi Ali b. Abdilaziz b. Hasan
el-Curcani (o.392/ 1001-1002)'ye gore usta bir §air istihlal,
tahallus ve hatimesini guzelle§tirmek iyin gayret gosterir.28
Bedi alimlerine gore §airler, §iirlerinde matla denilen ilk
beytin gU.zel olmasma 9ok dikkat etmelidirler. <;unkU bir §iirde
matla kism1, dinleyenlerin kulagma 9arpan ilk laf1zlardir. Laflz
tath, uslup guzel ve anlam da duzgU.n olursa boyle bir ba§lang19
dikkat 9ekici olur ve muhatap tarafmdan dinlenir, yoksa dinlenmez.
Bu nedenle bir §air, muhataplannm durumlanm iyi gozetmeli,
neleri duymak onlarm ho§una gider, neler ho§larma gitmez
bunlar1 iyi hesaplamahdir. Aynca se9tigi matla soylendigi ortam
24 Kazvini, el-izah, I, 431; Suyliti, Mu'teraku'l-Akran, I, 58.
2s ibn Ebi'l-isba', Ebu Muhammed Zekiyyuddin Abdulazim b. Abdulvahid,
Tahrfm't-Tahbfr, n~r. H. Muhammed ~eref, Misir, ts., s. 168-172.
26 Cahiz, el-Beyan ve't-Tebyfn, n~r. Fevzi Atavi, Darn Sa'b, Beyrut, 1968, I, 76.
21 Bagdadi, Hizane, I, 19; ibn Ebi'l-isba', Tahrfru't-Tahbfr, s. 168.
2s Hac1muftiioglu, a.g.mad, DM, V, 470.
84
ve zamana da uygun olmahdir. Hatta iyi bir l?air, ilk beytin
sadrulbeyt denilen ilk yansiyla aczulbeyt denilen ikinci yans1
arasmda da bir munasebet saglamahd1r. Aynca hal?vden de sak1nmas1
gerekir. 29
Beraat-i istihlale dikkat eden bir l?air, 1?iirinin daha ilk
beytinde 1?iirini ne maksatla soyledigini muhataplarma hissettirir.
Zevki selim sahibi bir ki1?i, ilk beyti duyar duymaz §iirin tebrik,
medih, hiciv, azarlama, ozur vb. hangi sebeple soylendigini anlamalldir.
30
~iirde beraat-i istihlale misaller
Bu sanatm en glizel ornekleri arasmda Busiri (6.696/ 1296-
97)'nin Kasfde-i Burde'sinin matlai kabul edilmektedir31 :
(~ ~ 0: <.>?. ~:, ~:;. ~ <.>~ ;i1J,;- /15 :x f
Ey gonill! Selemlileri anmaktan mis2,
Gozilnden kanll yw~ akitiyorsun?
Burada Zi-selem'deki komi;mlarm hatirlanmas1 sebebiyle,
goz ya§lannm kana kar1§mas1, kasidenin Hz. Peygamber (sav)'i
medihle ilgili olduguna latif bir i§arettir. Hem sadrulbeyt hem de
aczulbeyt de aym glizellikte gelmi§ ve ikisi arasmda glizel bir
munasebet kurulmu§tur.
Ebu Muhammed ibnu'l-Hazin (o.518/ 1124)'in §iirindeki §U
matlaindan tebrik ic;in soylendigi hemen anla§llmaktadir. Bu, glizel
bir beraat-i istihlal ornegidir. $air Buveyhi veziri Sahib b.
Abbad (o.385/995)'1, kizmm bir erkek evlad1 dogurmasmdan dolay1
tebrik etmektedif33:
1:~ ;w1 Ji J µ1 :.,.s-:,s-:, u~:, c: JQy1 ;.Jt ~ !tSA
29 BagdadI, Hizane, I, 19-21, 27.
30 BagdadI, Hizane, I, 30.
3 1 Muhammed el-BusirI, el-Kevakibu'd-Durriyye ft Mehdi Hayri'l-Beriyye
(Kasfde-i Burde), cev. ve ll§r. Mahmut Kaya, TDV, istanbul, 2001, s. 15.
32 Selem Arap edebiyatmda sevgilinin ya§ad1g1 hayalI Ulkenin ad1dir. Burada
kastedilen Hz. Peygamber (sav) ve sahabedir. BusirI, Kasfde, s. 15.
33 KazvinI, !zah, II, 431; Sa'duddin et-TeftazanI, Muhtasaru'l-Meanf, Eser
Kitabevi, istanbul, 1960, s. 457; SubkI, Arasu'l-Efrah, I, 167; BagdadI,
Hiztlne, I, 35; isamuddin, Mustafa, $erhu Ebyati't-Telhfs ve'l-Muhtasar, istanbul,
ts., s. 267; Mehmed ZihnI Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 658.
l•1mruttmM1JttMJm1;Miljde! (:ilnkil talih sozilnil yerine getirdi
Ve f?eref y1ld1z1, yilcelik ufkunda yilkseldi.
85
Evs b. Hacer (o.m.620)'in $U beyti de bu sanatm guzel bir
ornegidir. Burada mersiyeye giizel bir ba$lang19 yapilm1$t1r34:
W) .t> J-J~G,i .s.UI jl ~ ;;,_ ~I ~I 4:;!1
Ey nefis! Gilzelce sabret
(:ilnkil korktugun baf?ma gelecektir.
Vine Ebu'l-Ferec es-Savi (o.450/1058)'nin Buveyhi hukiimdan
Fahruddevle ic;in soyledigi mersiye de bu sanatm giizel bir
misalidir35:
Buna dilnya derler, agzmm dolusuyla $<5yle der:
Sakm sakm benim $iddetimden ve saldirmamdan!
E"bu'l-Hasen et-Tihami (o.416/1025)'nin $U matla ise bu
sanatta mersiye ic;in soylenmi$ $iirlere en giizel misaller arasmda
zikredilmektedif36:
.>,.:J., I ·•WI<- J -fl" '-?. .. r--
Olilm f ermam canlilar fr;.in ceryan etmektedir
Bu dilnya da asla ebediyet yurdu degildir
Ebu'l-Ala el-Mearri (6.449/1057)'nin, Hz. Ali (r.a.) evladmdan
birisinin hasta11g1 dolay1siyla in$ad ettigi $U beyit de beraat-i
istihlale giizel bir ornektif37:
34 Ebu'l-Ferec el-isfehani, el-Aganf, XI, 78.
35 Kazvini, izah, II, 432; Subki, Arns, I, 140; isfunuddin, $erhu Ebyati't-Telhfs,
s. 267; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 659; Abdullah b. Muhammed,
Kura'd-Dayf, III, 458.
36 Bagdadi, Hiza.ne, I, 35; Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali ibnu'lCevzi,
el-Mudhi!$, ni;;r. Mervan Kabbani, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut,
1985, s. 353; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 660; Hayruddin ezZirikli,
el-A'lam, Kamusu Teracim li E!$heri'r-Rical ve'n-Nisa' mine'l-Arab ve'lMil.sta'rabfn
ve'l-Mil.ste9rikin, yy., ts., V, 145.
37 Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 661-662.
86
Hayatzm hakkz i(:in yemin ederim ki insanlar selametteyken
Ali ailesinin bw;;ina bir bela gelmesi bilyilk bir olaydzr
Yine Mutenebbi'nin Seyfuddevle'nin yakaland1g1 hasta11ktan
§ifa bulmas1 uzerine in::;;ad ettigi §iirinin matlai da berat-i
istihlalin gilzel bir misalidir3s:
tu,
Sen saglzgma kavw}tun, 9erefve comertlik de ajiyete kavu9-
Hastalzk da senden gitti dil9manlannz ula9tz.
Nesirde beraat-i istihlal
Muelliflerin eserlerinin mukaddimesinde ve bab ba§hklannda
ele alacaklan konuya i§aret etmeleri de beraat-i istihlfildendir.
Ki tap, risale, mektup vb. nesir turlerinde de beraat-i istihlfil
onemlidir. Zira bu tur eserlerin giri§ kismmda da ne maksatla
telif edildigine ustaca i§aret edilmelidir. Hatta hamdele ve salvele
kismma maksad1 ifade eden anlamlar serpi§tirilmelidir. Beraat-i
istihlfil, bir katibin uymas1 gereken temel kurallar arasmda yer
almaktadir. 39
Naz1mda olsun nesirde olsun beraat-i istihlfilin faydas1, bir
§iir ya da bir eserin ilk cumlelerinden ne maksatla irad edileceginin
anla§1lmas1dir. 40
Bununla ilgili olarak Bagdadi gerek risfile gerekse de kitaplarm
mukaddimelerinden bin;;:ok misal vererek konuyu geni§ bir
§ekilde ele almt§tlr. Biz bunlardan sadece Cemaluddin ibn
Nubate (o.768/1366)'nin "K1hc; ve Kalem Risalesi"'nin giri§indeki
guzelligi ve konuya olan baglant1sm1 ic;eren cumleleri vermekle
yetinecegiz.
38 Abdullah b. Muhammed, Kura'd-Dayf, I, 218-272; Mehmed Zihni Efendi, elKavlu'l-Ceyyid,
s. 662.
39 Kalka§endi, Subhu 'I-A '9d ft Smaati'Z-jn9a, n§r. Yusuf Ali Ta vii, Daru'l-Fikr,
Dime§k, 1987, VI, 267, IX, 366, 425, XI, 73.
40 Razi, el-Meselu's-Sair, II, 223.
87
ibn Nu bate risfilesine once Kalem suresinin4I ilk iki ayetiyle
baf?lar:
")! M ~~ ~ ~f G .J J~.k.; VJ ~1) ,J" Bu ayetlerin pef?inden de f?U
guzel cumlelerle baglantiy1 saglar: "~ ..;'?'.!~;.I<. "'~1 ~ '.L....i1
/Kalemle ogreten ve yeminle kalemi yiicelten Allah'a hamdolsun."42

Kur'an-1 Kerim'de beraat-i istihlal
Bu sanata en giizel misaller ise baf?tan baf?a butun Kur'an-1
Kerim'de mevcuttur. Kur'an'daki her sure bu sanata en giizel misal
olarak verilebilir. Biz ise burada Fatiha suresini misal vermekle
yetinecegiz.
Berat-i istihlalin en giizel misallerinden birisi de Fatiha
suresidir. Surenin tefsirlerinde ilk baf?ta zikredilen sanatlardan
birisi de beraat-i istihlaldir.43 Bu suredeki berat-i istihlfil sanati
iki ac;1dan ele almmaktadir:
1. Surenin kendi muhtevas1 ac;1smdan: Sureye hamd ve ovguyle
baf?lanmas1, en giizel bir baf?lang1c; olarak kabul edilmektedir.
<;unku ovgiinun akabinde de Allah'm yiice s1fatlarmm zikredilmesi
ovgiinun bir devam1 niteligindedir. 44
2. Surenin Kur'an-1 Kerim'in ilk suresi olmas1 ac;1smdan:
Bazilan da bu yonden bakarak surenin Kur'an ic;in en giizel bir
baf?lang1c; oldugunu ifade ederler. <;unkii bu sure Kur'an'm but-Un
maksatlarm1 ihtiva eder. Beyhaki'nin rivayetine gore Yuce
Allah'm gonderdigi butun ilahi kitaplarm muhteva ve maksad1
Tevrat, incil, Zebur ve Kur'an-1 Kerim'de bulunmaktadir. Bu dart
kitabm maksat ve muhtevas1 ise Kur'an-1 Kerim'de yer almaktadir.
Kur'an'm butiin muhtevas1 ise Fatiha'da toplanm1f?tlr.
41 Kalem suresi (68): 1-2.
42 Bagdadi, Hizane, I, 45, 230, II, 464.
43 Muhammed Ali es-Sabuni, Safvetu't-Tefasfr, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1996, I, 20;
Muhammed Bedri Abdulcelil, Beraatu'[-jstihlalfi Fevatihi'l-Kasaidi ve'sSuver,
el-Mektebu'l-islami, Beyrut, 1984, s. 90.
44 Ebu Hayyan, Ebu Abdullah Muhammed b. Yusuf b. Ali el-Endelusi elGirnati,
et-Tefsiru'l-Kebfr el-Musemma bi'l-Bahri'l-Muhft, Riyad, ts I, 31.
Mrnd!HrntMIJttiiE4BiliShiiifohWfU&JiiiEliliilliti.b'.iil
88
Fatiha'mn tefsirini bilen Kur'an'm ve dolay1s1yla butun ilahi kitaplann
da tefsirini bilmii;; olur.45
Sonu~
Bir konui;;ma, bir kitap ya da bir i;;iire gilzel bir bai;;lang1<;
muhataplarm ilgisini 9eken en onemli unsurlarm bai;;mda gelmektedir.
Girii;; b61Umiinde kulaga hoi;;, sade, dile zor gelmeyen
laflzlann, anlam1 duzgiln ve muktezay-1 hale uygun sozlerin tercih
edilmesi husn-i ibtida; burada aynca esas konuya ii;;aret
edilmesi de beraat-i istihlaldir.
Bir yazar ya da i;;air eserine gilzel bir girii;; yaparsa bu, ilgi
9ekici olur ve insanlar tarafmdan da begenilir. insanlann ilgisini
9ekmedigi durumda ise bir klymeti olmaz.
Eskiden beri belagat alimleri husn-i ibtida ve beraat-i
istihlale ayn bir onem vermii;;ler, eserlerinde ayn bir bolum olarak
ele alm1i;;lardir. Gerek naz1mda gerekse de nesirde beraat-i
istihlfilin onemini vurgulam1i;;lardir.
Zaman zaman mei;;hur i;;airler dahi beraat-i istihlfile dikkat
etmedikleri i<;in elei;;tirilmii;;lerdir. Muktezay-1 hale uygun bir girii;;
yapamayan i;;airlerin devrin devlet adamlar1 tarafmdan cezaland1-
nld1klan edebiyat kaynaklarmda rivayet edilmii;;tir. <;unkii usta
bir i;;air kasidesini mersiye, taziye, tebrik, 6vgil vb. hangi konuda
soyleyecekse bunu ilk beytinde gilzel laf1zlarla insanlara hissettirebilmelidir.
Yoksa beraat-i istihlalden soz edilemez.
Risa.le, kitap, hitap vb. nesir turlerinde de beraat-i istihlfil
onemlidir. Zira bu tur eserlerin girii;; kismmda da ne maksatla
telif edildigine ustaca ii;;aret edilmelidir. Hatta hamdele ve salvele
kismma maksad1 ifade eden anlamlar serpii;;tirilmelidir. Bu nedenle
bir katibin uymas1 gereken temel kurallar arasmda beraat-i
istihlfil de ilk s1ralarda yer almaktadir.
Beraat-i istihlalin en gilzel ornekleri ise Kur'an-1 Kerim'deki
butun surelerdir. Bai;;ta ilk sure Fatiha olmak uzere, but-Un
surelerin ilk ayetleri bu sanatm en mustesna 6rnekleridir.

Konular