Turkish Studies
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015, p. 121-148
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7854
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
SAADİA GAON'UN HAYATI VE ARAPÇA TEVRAT
TERCÜMESİ
Muhammed Ali BAĞIR
ÖZET
Monoteist inanca sahip bir toplum olarak Yahudiler asırlar
boyunca İslâmiyet’in hâkim olduğu topraklarda huzur ve barış
içerisinde yaşamışlar ve kendilerine sağlanan müsamaha ile İslâm
devletlerinin bireyleri olarak her türlü alanda faaliyet göstermişlerdir.
X. yüzyıl İslâm toplumunda yaşamış olan Saadia Gaon, Ortaçağ
Yahudi düşünce dünyasının ileri gelen en önemli âlimlerindendir. O,
hem dînî hem de edebî ilimler sahasında yazmış olduğu onlarca eseri
ile yetkinliğini göstermiş bir otoritedir. Bu yetkinliğini Talmud
akademisi başkanlığıyla taçlandırmış, hem kendi döneminde insanlara
yol göstermiş hem de yazdığı eserlerle sonraki dönemlere ışık
tutmuştur. Başyapıtı Kitâbu’l Emânât ve’l ‘İtikâdât ile Yahudi imanına
esas olan hususların rasyonel ayaklarını belirlemeye çalışmış, vahiy ile
aklın uyumu üzerinde durmuştur. Yahudiliğin yazılı ve sözlü
kaynaklarının aklî temellerini oluşturmaya çalışmıştır. İnananların
kalplerindeki şüpheleri dağıtmak ve karşıt görüşleri çürütmek için
zorunlu gördüğü bu çalışmayı dînî bir vecîbe olarak algılamıştır.
Yahudi düşünce dünyasında ilk defa görülen bu çaba ona Ortaçağ
Yahudi Felsefesinin Babası ünvanını getirmiştir. Ayrıca, Rabbânî
Yahudiliğin savunucusu olarak, Tanah ve Talmud’un güvenilir
kaynaklar olarak kabul edilmesinin gerekliliği üzerinde durmuş ve
farklı dinlerdeki karşıt görüşlerle ve Karaîm mezhebiyle mücadele
etmiştir.
Araştırmamızın ana ekseni, gerçekleştirdiği tüm faaliyetlerle
Rabbânî Yahudilik anlayışında önemli bir noktada duran Saadia Gaon
ve onun Arapça Tevrat tercüme ve tefsiridir. Çalışmada ilk olarak
Saadia Gaon’un hayatı incelenmiştir. Ardından eserleri hakkında
kısaca bilgi verilmiş, Arapça Tevrat tercüme ve tefsirinin özellikleri
üzerinde durulmuştur. Sonuç bölümünde ise genel bir değerlendirme
yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Yahudilik, Saadia Gaon, Tanah, Tevrat,
Arapça Tercüme.

 Bu makale, yazarın “Dinler Tarihi Açısından Saadia Gaon’un Hayatı, Eserleri ve Yahudi İnanç Tarihine Etkisi” adlı
doktora çalışmasından uyarlanmıştır.
Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit
edilmiştir.
 Milli Eğitim Bakanlığı, El-mek: malibagir@hotmail.com
122 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
SAADIA GAON'S LIFE AND HIS ARABIC TRANSLATION OF
TORAH
STRUCTURED ABSTRACT
When a different religious tradition is get to examine, it is really
very important to explore the big persons that is sanctified by the
believers and their impacts on the tradition and religion as addressing
the sources of the religion. In this way, you can get the opportunity to
see the religion phenomenon from another perspective. Furthermore,
individual contributions, comments or constructive critical approaches
of effective, phenomenal and important religious figures to the culture
will become supporting elements to understand the fundamental
issues of the religion.
The Jews, as a monotheistic society, had lived in peace and
security in the Muslim territory for centuries. Within the tolerant
athmosphere they were active in any area as members of Islamic
states. Within this context, the main axis of our research is one of the
most important scholars of Jewish thought at the Middle Ages Saʻīd
bin Yūsuf al-Fayyūmi (mainly known as Saadia Gaon), who lived in
the Islamic society in the 10th century.
At the first part of our research, Saadia Gaon’s life is evaluated.
He was a renowned scholar / author of Medieval Babylonian Judaism
and the first Arabic translator and interpreter of Tanakh. He was born
in Fayyūm (upper Egypt) in 882 and died in Baghdad in 942. We have
not enough knowledge about early life of Saadia. He left his home to
study Tanakh with the scholars of Tiberias in Palestine at a young age
and lived for sometime in Palestine territory. In 921 a controversy
arose concerning the Hebrew calendar between the Talmudic
academies in Babylonia and Palestine. Rabbi Aaron ben Meir, the
Gaon (head) of the leading Talmudic academy in Palestine claimed
that the Babylonian Gaonim made an error in calculation of the feast
days. According to him the first day of Passover would be on a
Sunday, while according to the Talmudic academies in Babylonia it
would be on Tuesday. In this disputation Saadia supported the
Babylonian Gaonim. He was in Aleppo, on his way from the East to
Baghdad, when he learned of Ben Meir's claim of the Jewish calendar.
Saadia addressed a warning to him and settled in Baghdad. He was
knowledgeable about on astronomy and pointed to the mistakes made
by Rabbi Aaron. In Baghdad, he wrote his "Sefer ha-Mo'adim" (Book of
Festivals) and “Sefer ha Zikkarôn” (A Record Book) in which he refuted
the claims of Ben Meir regarding the calendar. Finally the dispute was
resolved and letters sent to all the Diaspora, and Babylonian Gaonim
was restored the default with the great support given by Saadia. After
this victory against Ben Meir, Saadia was acknowledged as a great
scholar who has knowledge on religious matters and defender of
Rabbinic Judaism. He received the honour of Alluf ( a title given to the
scholars of the Babylonian Talmud academies who had the privilege of
sitting in the first row) at the Pumbeditha Talmud Academy in
Baghdad. Soon after, he became the gaon of the Sura Talmud
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 123
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
Academy in Baghdad in 928. After accepting the role, he was known
as Saadia Gaon.
After two years, Saadia Gaon and the exilarch (Hebrew Rosh
Galut, refers to the leaders of the Diaspora Jewish community in
Babylonia) David ben Zakkai were of different opinions in an
inheritance case. Saadia Gaon refused to sign the exilarch’s verdict
which was about that inheritence case because he thought it was
unjust to sign it. After all was said and done he was dismissed from
the presidency of academy by the exilarch. After seven years they were
reconciled. Saadia Gaon retrieved his position; but he held it for only
five more years. Finally Saadia Gaon died in Baghdad in 942 at the
age of sixty.
As a theologian, philosopher, rabbi, translator, interpreter and
halachist he was an authority in both discipline of religion and
literature by showing his competency through dozens of works on
different areas such as Hebrew language, translation/commentary,
philosophy, halacha, liturgy and polemic. He guided the people in his
time and also enlighted the next generations with his works. He
struggled with opposite views in different religions and Karaims. He
tried to identify the rational basis of the essentials of the Jewish faith
in his masterpiece Kitâbu’l Emânât ve’l ‘İtikâdât (The Book of Beliefs
and Opinions) and explored the consistency between the revelation and
the reason. He also tried to create the rational basis for the written
and oral resources of Judaism. He perceived this essential endeavor as
a religious duty in order to remove the doubts in the hearts of the
believers and to refute the opposite views. This enthusiasm, which was
seen for the first time in the world of Jewish thought, has brought him
the title father of the Medieval Jewish Philosophy.
At the second part of our research, his Arabic translation of
Torah is analyzed. As a defender of Rabbinic Judaism, he emphasized
that Tanakh and Talmud should be considered as reliable resources
and understood clearly. Correspondingly Saadia Gaon thought it was
necessary to understand entire Tanakh better for the people of his
time. For the Jews living in Islamic states and speaking and knowing
Arabic very well and the Muslims whom Saadia Gaon tried to
introduce the Hebrew Bible truely, he translated all parts of the
Tanakh into Arabic language. However, in studies done so far, only the
entire Torah and all or some parts of the book of Isaiah, Jeremiah,
Psalms, Proverbs, Job, Song of Solomon, Ruth, Lamentations,
Ecclesiastes, Esther, Daniel, Ezra, Chronicles and Nehemiah could be
brought to light up to the present. He also wrote commentaries for
some of them. His commentaries contain his own introduction to
Torah. They are not only exact interpretations of the text, but also
refutations of the cavils which the heretics raised against it. In our
research, we explained some features of the translation of Torah such
as avoidance of antropomorphism, verbal translation and repetition.
We also emphasised that he translated mostly in a free style, changed
some statements or non-use and made some contractions. We gave
some examples of these features. Furthermore, we provided some
information about its transmission process and publishing story up to
day.
124 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
In the conclusion, an overall assessment is made regarding the
impact of Saadia Gaon as a scholar and his Arabic translation of
Torah. His Arabic translation and commentary of Torah gained
prevalence among Jews living in the Islamic world, has earned a
respected place among Rabbanim. After his era, many Jewish scholars
have used this work in various ways especially Yemenite Jews called it
Keter Torah (Taj), published it along with the masoratic Hebrew and
Aramaic Targum texts and read it as the standard Arabic translation
for centuries.
When it comes to Saadia Gaon's life, works, -in particular his
Arabic translation and commentary of Torah, philosophical and
theological views entirely, it will reveal that he is one of the most
important figures in the Jewish history and a Rabbi who deserves a
marvelous remembrance as much as the worth he cared about the
Jewish oral and written scriptures.
Key Words: Judaism, Saadia Gaon, Tanakh, Torah, Arabic
Translation.
1. Giriş
Etnik kökenleri Hz. İbrahim, Hz. İshak ve Hz. Yakup’a dayandırılan, Sâmî geleneğe bağlı
monoteist din ailesinin en eski halkasını teşkil eden Yahudilik, inanç sistemi anlamında bir din
olmanın ötesinde bir hayat tarzını ve dînî-etnik kimliği ifade etmektedir. Aynı geleneğe
mensubiyetleri sebebiyle Hıristiyanlık ve İslâmiyet ile ortak kutsal coğrafyaya ve karşılıklı
etkileşimlerin görüldüğü ortak tarihî geçmişe sahip Yahudiliğin diğer dinlerle olan ilişkisine
nazaran İslâmiyet ile olan ilişkisinin nisbeten benzerlikler ve çok boyutluluk içerdiği görülmüştür.
Bu ilişkinin bir yansıması olarak Yahudiler, asırlar boyunca İslâmiyet’in yaşandığı topraklarda,
özellikle de İspanya’da huzur ve barış içerisinde yaşamlarını sürdürmüşler, kendilerine sağlanan
müsamaha ile İslâm devletlerinin bireyleri olarak başta dînî ve ilmî faaliyetler olmak üzere hemen
hemen tüm alanlarda kendilerini göstermişlerdir.
X. yüzyıl İslâm toplumunda yaşamış olan Sa’id bin Yusuf el-Feyyûmî (daha bilinen
ismiyle Saadia Gaon), hem Arapça hem de İbranice’yi günlük hayatında ve ilmî çalışmalarında
anadili olarak kullanan Ortaçağ İslâm dünyasında yaşamış en önemli Yahudi âlimlerden biridir.
Çok farklı alanlarda (dilbilimi, tercüme-tefsir, liturji, Yahudi hukuku, responsa, takvim, tarih,
reddiye ve felsefe) kaleme aldığı onlarca eseriyle kendi döneminde dînî ve edebî ilimlerde otorite,
Yahudi fıkhıyla ilgili hususlarda fetvasına başvurulan mercî ve kendisinden sonrakilere yol
gösteren bir âlimdir.
Dînî ve edebî ilimler sahasındaki bu yetkinliğini Talmud akademisi başkanlığıyla
taçlandırmıştır. Başyapıtı Kitâbu’l Emânât ve’l ‘İtikâdât ile Yahudi imanına esas olan hususların
rasyonel ayaklarını belirlemeye çalışmış, vahiy ile aklın uyumu üzerinde durmuştur. Yahudiliğin
yazılı ve sözlü kaynaklarının aklî temellerini oluşturmaya çalışmış, inananların kalplerindeki
şüpheleri dağıtmak ve karşıt görüşleri çürütmek için zorunlu gördüğü bu çalışmayı dînî bir vecîbe
olarak algılamıştır. Yahudi düşünce dünyasında ilk defa görülen bu çaba ona Ortaçağ Yahudi
Felsefesinin Babası ünvanını getirmiştir. Ayrıca, Rabbânî Yahudiliğin savunucusu olarak, Tanah ve
Talmud’un güvenilir kaynaklar olarak kabul edilmesinin gerekliliği üzerinde durmuştur. Bu
bağlamda, Tanah’ın tamamını Arapça’ya tercüme etmiş, başta Tevrat olmak üzere birçok
bölümünün de tefsirini yazmıştır. Ayrıca, farklı dinlerdeki karşıt görüşlerle ve Karaîm mezhebiyle
mücadele etmiş, Rabbâni Yahudiliğin anlaşılmasına çaba göstermiştir.
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 125
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
2. Saadia Gaon’un Hayatı
Saadia Gaon 882 yılında, Mısır’ın Feyyûm şehrinin Dilâz köyünde doğar (Malter, 1921,
s.26). 16 Mayıs 942’de de Bağdat’ta hayatını kaybeder (Marx, 1947, s.7). Babası Yusuf, ticaretle
hayatını kazanmaya çalışan dindar ve eğitimli bir Yahudidir.
Saadia’nın ders aldığı hocalarının kimler olduğu hakkında fazla bilgi mevcut değildir.
Müslüman Arap tarihçi Mes’ûdî’nin (ö. 956) verdiği bilgi elimizdeki neredeyse tek referanstır.
Mes’ûdî, Saadia’nın Taberiyeli (Tiberias) yazıcı (sofer) Ebu Kesir Yahya bin Zekeriya’dan1
(ö. H.
320; M. 932) ders aldığını nakletmektedir2
. Ancak, Filistin topraklarında yer alan Taberiye’ye gidip
Ebu Kesir’in öğrencisi olmadan önce3
, henüz Mısır’da iken Yeni Platoncu Rabbî İshak bin
Süleyman el-İsrâîlî (855-955)4
ile mektuplaştığı ve onun görüşlerinden faydalandığı bilinmektedir5
.
Saadia’nın el-İsrâîlî ile olan münasebeti son derece önemlidir. Çünkü Saadia’nın ilerleyen
yıllardaki, dini hükümlerin akliyyât (akla dayalı) ve sem’iyyât (vahye dayalı) olarak ikili tasnif
suretiyle açıklaması ve akıl-vahiy ilişkisi konularındaki görüşlerini kısmen Rabbi İshak’tan
etkilenerek oluşturduğu tahmin edilmektedir6
(Altmann, Stern, 2009, s.217).
Saadia’nın Mısır’dan ayrılmasından sonra Doğu topraklarında iken görüşüp fikirlerinden
yararlandığı bir diğer önemli kişilik de Davud ibn Mervan el-Mukammis (ö.937)’tir7
(Husik, 1916,

1 Ebu Kesir Yahya bin Zekeriya’nın kim olduğu konusunda belirsizlik vardır. Bir kısım araştırmacıya göre, birçok alanda
eser sahibi olan Karaîm mezhebine müntesip Judah ben ‘Alân’dır. Diğerlerine göre ise, bu imkânsızdır. Çünkü
Saadia’nın karşıtları genelde Karaîm mezhebine bağlıdır ve çağdaştır. Dolayısıyla, şayet Saadia’nın hocası bir Karaîm
bilgini olsaydı bunu bilirlerdi ve polemiklerinde de kullanırlardı (Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 33-36).
Ayrıca, İbn Hazm (ö. 1064), Ebu Kesir’i Saadia ile beraber Yahudilerin mütekellimîn âlimleri (yani Rabbânîler) arasında
saymaktadır (İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, El Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal, Tahkik Muhammed
İbrahim Nasr-Abdurrahman Ümeyre, Cilt III, Dârü’l-Cîl, Beyrut t.y, s. 207). Mes’ûdî, Ebu Kesir’le bazı dini meseleler
hakkında görüş alışverişinde bulunmuş, bu arada onun yanında bulunan Saadia ile de tanışmıştır. Saadia’nın Tanah’ın
Arapça tercümesini de orada görmüştür (Saadiah ben Joseph al-Fayyûmî, The Book of Theodicy Translation and
Commentary on the Book of Job by Saadiah ben Joseph al-Fayyumi, Düzenleyen ve İngilizceye tercüme eden Lenn Evan
Goodman, Yale University Press, Michigan 1988, s. 7; Camilla Adang, “Abû’l-Kathîr Yahyâ ibn Zakariyyâ”,
Encyclopedia of Jews in the Islamic World, Executive Editor: Norman A. Stillman, Leiden: Brill, 2010, Vol. I, s. 34-35).
Kanaatimizce Ebu Kesir Yahya bin Zekeriya, Taberiye kentindeki yazıcılardan, Rabbânî Yahudilik düşüncesini
benimsemiş Yahudi âlimlerden biridir. Konuyla ilgili olarak bkz. Israel Friedlander, “Jewish-Arabic Studies”, The Jewish
Quarterly Review, Vol. 1, No. 2, Oct. 1910, s. 180.
2
el-Mes’ûdî, Ebü’l Hasen Ali b. el-Hüseyin b. Ali, Kitab’ut-Tenbih ve’l İşrâf, Brill Matbaası, Leiden 1893, s. 113.
3 Taberiye’de tam olarak ne zaman bulunduğu bilinmemesine rağmen, Saadia’nın 915-921 yılları arasında Suriye,
Bâbilonya ve Filistin topraklarında yolculuk yaptığı bilinmektedir.
4 Rabbî İshak bin Süleyman el-İsrâîlî aslen Mısırlı bir Yahudidir. Özellikle felsefe, mantık ve tıp alanlarında yetkin biri
olan el-İsrâîlî, Yeni Platonculuğun öncüsü sayılmaktadır ve kendisinden sonra gelen birçok Yahudi filozofu etkilemiştir
(Hasan Şahin-Ahmet Kâmil Cihan , “İshak b. Süleyman el-İsrâîlî”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Diyanet
Yay., 1988-2013, Cilt 22, s. 544).
5 Saadia’nın Bağdat’a gitmeden önce Feyyûm’da iken Kayravan’daki Rabbî İshak bin Süleyman’a cevaplandırması için
felsefe ve bilim konularını içeren birçok mektup gönderdiği, R. İshak’ın da bunları cevaplandırdığı bilinmektedir.
(Alexander Altmann ve Samuel Miklos Stern, Isaac Israeli A Neoplatonic Philosopher of the Early Tenth Century,
University of Chicago Press, Chicago 2009, s. xxıx). (Eser, el-İsrâîlî’nin felsefeyle ilgili başlıca dört eserinin İngilizce
tercümesidir.)
6R. İshak ile Saadia’nın yüzyüze görüşüp görüşmediği açık değildir, ancak onların oldukça aktif bir şekilde çeşitli
konular hakkında mektuplaştıkları kaynaklarda geçmektedir. R. İshak’ın öğrencisi olan Dûnaş İbn Tamim, hocasına ait
Sefer Yezirah kitabına kendi yazdığı tefsirinde bunları zikretmektedir. Hocasının kendisine Saadia’nın mektuplarını
gösterdiğini ve henüz yirmi yaşında bir genç olmasına rağmen, bilgisini ölçmek için mektupların içerikleri hakkında
kendisine sorular sorduğunu haber verir (Altmann ve Stern, s.xxvııı-xxıx; Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s.
48; Saadiah ben Joseph al-Fayyûmî, The Book of Theodicy, s. 9).
7 Davud ibn-i Mervan, aslen Yahudi iken Hıristiyanlığa geçmiş, hayatının sonlarına doğru tekrar Yahudiliğe dönmüştür.
Din değiştirmesinden dolayı Arapça “oradan oraya zıplayan” anlamına gelen Mukammis veya Aramice “çekirge”
anlamına gelen Kamtsa ismi verilmiştir (Nuh Arslantaş, İslâm Dünyasında İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler Abbasî ve
Fâtımîler Dönemi, M.Ü.İ.F.V. Yay., İstanbul 2009, s. 444).
126 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
s.17). Bâbilonya topraklarında yaşamış olan el-Mukammis, Saadia ile görüşüp ve onu birçok
yönden etkiler8
. Rasyonalist fikirlere sahip olan el-Mukammis, özellikle Tanrı’nın varlığı, birliği ve
sıfatları konusundaki görüşleriyle Saadia üzerinde etkili olur9
. (Pines, 2007, s.607-608; Guttmann,
1964, s.84-85).
2.1. Doğu Seyahati ve Bağdat’a Yerleşmesi
Saadia, 915’te 33 yaşındayken Mısır’dan, bir daha dönmemek üzere, Doğu topraklarına
(Filistin, Bağdat ve Halep) olan yolculuğuna başlar (Marx, 1947, s.8-11). 915-921 arasında neler
yaptığını ve nerelerde bulunduğunu tam olarak bilemiyoruz. Ancak 921- 922 yıllarında Bağdat’tan
öğrencilerine yazdığı mektupta, altı buçuk yıldır ailesinden ve Mısır’daki öğrencilerinden haber
alamadığından bahsetmektedir. Buna göre Saadia 915 yılında bir daha dönmemek üzere Doğu’ya
olan yolculuğuna başlamış olmalıdır. Saadia’nın bu mektubu daha yakından incelenecek olursa,
Haziran veya Temmuz 915 tarihinde Mısır’dan ayrıldığı, Filistin topraklarında bir müddet
bulunduktan sonra Bağdat’a geldiği, buradan da Halep’e geçtiği ve 921 yılı Eylül ayında
kutlanacak Yahudi yeni yılına, Roş Aşana, giriş etkinliklerine katılmak için aynı yılın yaz aylarında
Halep’ten Bağdat’a doğru yola çıktığı anlaşılmaktadır10
. (Kobler, 1952, s.79-81).
Saadia’nın doğup büyüdüğü topraklardan ayrılıp özellikle Filistin, Bâbilonya ve Suriye
topraklarında yıllarca dolaşmasının sebeplerini tam olarak bilemiyoruz. Ancak, onun ilme olan
düşkünlüğü ve öğrenme azmi bu yolculuğun en önemli sâiki olmalıdır. Dindarlığının getirmiş
olduğu heyecanla kutsal toprakların (Filistin)11 havasını teneffüs etme isteği, Yahudi dünyasının o

8 Yahuda ben Barzillai (ö. 1135), Sefer Yetsira isimli esere yazdığı meşhur tefsirinde el-Mukammis’ten bahseder ve
Saadia’nın el-Mukammis’le görüştüğünü ve ona talebelik yaptığını belirtir (Husik, s. 17; Malter, Saadia Gaon, His Life
and Works, s. 67).
9
el-Mukammis’in görüşleri ve yazdığı “İşrun Makâlât- Yirmi Bölüm” adlı eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Sarah
Stroumsa, Dawud ibn Marwan al-Muqammis's Twenty Chapters ('Ishrun Maqala), Brill Academic Publication, Leiden
1989, 320 sayfa. Eserde, el-Mukammis’in hayatı, eserleri, İşrun Makâlât’ın Judeo-Arabic metni ve İngilizce tercümesi
yer almaktadır.
10 Saadia, 920-921 yılı kış aylarında doğudan Halep şehrine gitmek ister. Yazmış olduğu günlüğün elde kalan parçalarına
göre, 920 yılı kış aylarında Bâbilonya topraklarından yola çıkan Saadia, Bağdat, Erbil ve Musul güzergâhını kullanarak
Halep’e gidecektir. Musul’a ulaştığında, Halep’ten gelen bir kervan, yolun ağır kış şartlarıyla dolu olduğu, birçok kişinin
soğuk yüzünden öldüğü bilgisini aktarır. Bunun üzerine 920-921 kış mevsimini Musul’da geçiren Saadia, ancak 921
bahar aylarında Halep’e ulaşabilir (Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 60).
11 II. Mabed M.S. 70 yılında Romalı komutan Titus tarafından yıkılmıştır (Mehmet Özmenli, “Tapınak-Medeniyet İlişkisi
/ Temple-Civilization Relationship”, TURKISH STUDIES -International Periodical For The Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140,Volume 9/10 Fall 2014, www.turkishstudies.net, Doi Number
:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7474, s. 1288). Bu tarihten itibaren Yahudiler bölge dışına çıkarılmışlar ve
sürgüne gönderilmişlerdir. Kudüs’e girmeleri yasaklanmış ve eğitim kurumları kapatılmıştır. Romanın
Hıristiyanlaşmasının ardından Kudüs’ün önemi artmış ve burada kiliseler inşa edilmiştir. Ancak, Yahudilerin, yılda bir
kez hariç, Kudüs’e girmelerine yönelik yasak devam ettirilmiştir. Kudüs’ün 638 yılında Hz. Ömer döneminde İslam
topraklarına katılmasıyla Yahudilere yönelik Kudüs’e giriş yasağı kaldırılmıştır (Muammer Gül, “Müslümanların
Kudüs’ü Fethi”, Harran Üni. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 2, Urfa 2001, s. 51-53; Muhammed Güngör, Süleyman
Mabedi, Ankara Üni. S.B.E., Ankara 2005 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), s. 85-86). Romalılar döneminde Kudüs’ten
sürülmeleri ve oraya girmelerinin yasaklanmasından dolayı, birçok Yahudi âlimi ve din adamının göç etmesi sonucu
Taberiye kenti bir ilim merkezi haline gelmiştir. Filistin’in kuzeydoğusunda Taberiye gölünün batı kıyısında bulunan ve
Kudüs’e 161 km. uzaklıktaki bu şehirde bir akademi kurmuşlar, bu akademi, X. yüzyılın ikinci yarısına doğru Kudüs’e
taşınana kadar Yahudilerin Filistin bölgesindeki en önemli ilim merkezi olma özelliğini korumuştur. Örneğin, Sanhedrin
ismi verilen Yahudi dînî mahkeme meclisi buraya taşınmış ve Kudüs (Filistin) Talmud’u burada meskûn din adamları
tarafından oluşturulmuştur. Ayrıca Taberiye, Masoretler olarak adlandırılan ve geleneksel harekesiz metni, hareke
eklemek ve sayfa kenarlarına çeşitli notlar ilave etmek suretiyle değiştiren yazıcıların merkezi olarak tanınmıştır (Michael
Avi-Yonah, “Tiberias”, EJ, Vol. XIX, s. 715; Philip W. Comfort, Essential Guide to Bible Versions, Tyndale House
Publishers, Eylül 2000, s. 14; Cengiz Tomar, “Taberiye”, DİA, Cilt 39, s. 323). Saadia’nın yaşadığı dönemde, her ne
kadar Kudüs’e gitmesi ve yerleşmesi hususunda sıkıntı olmasa da Taberiye’deki Talmud akademisinin Kudüs’e
nakledilmediği, X. yüzyılın ikinci yarısına doğru bir tarihte nakledilmiştir. Bunun en önemli delillerinden biri, Yahudi
takvimi konusunda çeşitli iddialarla ortaya çıkan Filistin Talmud akademisinin başkanı Aaron ben Meir’in, kaynaklardan
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 127
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
dönemdeki en önemli ilim merkezleri olan Bağdat’taki Bâbil Talmud Akademileri’nin (Sura ve
Pumbedita) onu cezbetmesi Saadia’nın Mısır’dan Doğu topraklarına yaptığı yolculuğun sebepleri
arasında gösterilebilir. Bu sebeplere bir de Mısır topraklarındaki siyasal karışıklığı da
ekleyebiliriz12
.
2.2. Saadia’nın Aaron Ben Meir’in Yahudi Takvimi Hakkındaki İddialarına
Muhalefeti ve Kendini Tanıtması
921 yılında, 921 ve 922 yıllarına ait dini günlerin düzenlenmesi ile ilgili olarak Filistin
Talmud akademisinin başkanı Aaron ben Meir’in13 sıradışı bazı iddiaları oldu. Ben Meir, 921 yılı
(921 Kasım ve Aralık aylarına denk gelen), İbrani takvimine göre 4682 yılının Heşvan ve Kislev
aylarının 30’ar gün değil 29’ar gün süreceğini (Poznanski, 1897, s.152; Zeitlin, 1943, s.367),
dolayısı ile 4682 yılı (922 Mart-Nisan aylarına denk gelen) Fısıh Bayramı’nın14 Salı günü değil
Pazar günü kutlanması gerektiğini ilan etti. Tabii bu durum, sonraki yılların başta Roş Aşana olmak
üzere diğer dini günlerin, Bâbil otoritelerince belirlenen vaktinin de değişmesi anlamına
geliyordu15. Yahudilikte kutlanan dini günler, Yahudi takvimine göre yapılan hesaplamalar

anlaşıldığına göre Taberiye’de yaşamasıdır (Nuh Arslantaş, Abbasîler Ve Fatımîler Döneminde Yahudiler (132-656/750-
1258), Marmara Üni. S.B.E., İstanbul 2007 (Doktora Tezi), s. 100-101; konuyla ilgili olarak ayrıca bkn. Moshe Gil, A
History of Palestine, 634-1099, Cambridge University Press, Cambridge 1997, s. 495-500); Saadia’nın diğer eserlerinden
elde edilen bilgilerden, Taberiye’de bulunan akademinin Kudüs’e naklinin zamanı ile ilgili son dönemlerde yazılmış bir
değerlendirme için bkn. Michael G. Wechsler, ”New Data From Saadia Bearing On The Relocation of The Palestinian
Yeshiva to Jerusalem”, Jewish Studies Internet Journal, Vol. 12, 2013, s. 1-9.
12 Söz konusu dönemde Abbasi yönetimi altında bulunan yukarı Mısır bölgesi, 909’da Kayravan şehrine çadırlarını kuran
Fatımiler tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. 914’de Fatımi halifesi Ubeydullah el-Mehdi, oğlu Ebu’l Kasım yönetiminde
başta İskenderiye olmak üzere birçok yukarı Mısır şehrini ele geçirdi. Ancak Fatımilere karşı bölge halkı direndi ve
Fatımileri bölgeden uzaklaştırdı. Yapılan savaşlarda binlerce kişinin ölmesi sonucu salgın hastalıklar ortaya çıktı. Birkaç
yıl sonra halife olan Ebu’l Kasım Mısır’a tekrar saldırdı ve Feyyûm şehrinin de içinde bulunduğu birçok şehri ele geçirdi
(Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 57-58). Saadia, siyasal anlamda oldukça karışık bir dönemden geçen
Mısır’ı, huzur bulmak için terkederek Filistin topraklarına gitmiş olabilir.
13 Aaron ben Meir (M.S. X. yüzyıl) Filistin akademisinin başkanlığını yaptı. 920 yılında Bağdat’a giderek Karaîm
mezhebi ile ilgili şikayetlerini halifeye sundu. Ardından da Bâbilonya’daki akademilerin üstünlüğünü kırmak ve Filistin
akademisini önplana çıkarmak için girişimlerde bulundu. Bunun için de ilk adımı takvim ve dini günlerin tespiti
konusunda attı. Dini günlerin tesbiti konusundaki tek yetkili kurum olan Bâbil akademilerin, bu üstünlüğünü kırmak için
birtakım iddialarda bulundu. Ancak, sonunda bir güç mücadelesine dönüşen bu savaşı kaybetti (Encyclopaedia
Hebraica,”Ben Meir, Aaron”, EJ, Vol. III, s. 366).
14 İbrani takvimine göre Nisan ayının 15. günü kutlanmaya başlanan ve sekiz gün süren Fısıh, İsrailoğullarının Mısır
köleliğinden Tanrısal irade gereği kurtulmalarının yıldönümü olarak kutlanan ve Musevi inanç sistemiyle toplumsal
yapılanmasının ekseni niteliğini taşıyan bir bayramdır. Mısır'dan acil çıkış nedeniyle halkın hamurlarını mayalayamadan
fırınlamak zorunda kalmış olmaları anısına Fısıh bayramı süresince sekiz gün boyunca mayalı hamur ürünleri yenmediği
gibi bu tür gıda malzemelerinin ev ve çalışılan yerlerde bulundurulması dînî kurallar gereğince men edilmiş
bulunmaktadır.
15 Çok eski zamanlardan beri Yahudi bayramlarının yılın hangi gününde kutlanacağına hem Ay’ın hem de Güneş’in
gözlenmesi neticesinde karar verilirdi. M.S. IV. yüzyılın başına kadar, yeni Ay’ı gözleme ve Yahudi toplumuna kutlama
vakitlerini buna göre düzenleyerek haber verme hakkı, Filistinli dini otoritelerdeydi. Bâbillilerin bu ayrıcalığı elde etmek
için yaptıkları her türlü girişim, Filistinliler tarafından engelleniyordu. Ancak, Roma’nın Filistin bölgesine yaptığı baskı
arttı ve bu durum Filistin’in Yahudiler için manevi bir merkez olma özelliğine sekte vurdu. Bâbilonya bölgesi ise, Pers ve
ardından da İslam hakimiyetinde nisbeten daha rahat bir ortamdaydı. Takvim düzenleme konusundaki ayrıcalık, yavaş
yavaş Bâbilonya’ya (M.S. VI.-VII. asırlarda) geçmeye başladı. Özellikle, Sura ve Pumbedita akademilerinin önplana
çıkmalarıyla bu ayrıcalık iyiden iyiye Bâbilonya otoritelerinin eline geçti. Ancak, X. asırda şartlar tekrar değişmeye
başladı. Sura ve Pumbedita’nın gerilediği bu dönemde, güçlü ve etkili liderlerin ortaya çıkmaması ve mevcut otoriteler
arasında ve yönetimin kendi aralarında yaşadıkları ihtilaflar, Bâbilonyanın gücünü zayıflattı. İşte tam da böyle bir
ortamda Filistin, eskiden kendisine ait olan bu hakkı geri alabileceğini düşünmeye başladı. Filistin Talmud akademisinin
önde gelen otoritesi ve başkanı Aaron ben Meir, takvim düzenlemesi ile ilgili fikirlerini öne sürerek bunu gösterdi
(Poznański, Ben Meir and the Origin of the Jewish Calendar, s. 157-158; Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s.
69-73).
128 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
sonucunda belirlenirdi. Bu hesaplamaların nasıl olacağı16 ise çok eski zamanlarda karara
bağlanmıştı. Ben Meir’in bu çıkışı, Bâbil Yahudileri arasında hemen yankı buldu ve orada bulunan
akademilerin ileri gelenleri Ben Meir’e, Heşvan ve Kislev aylarının 30 gün süreceğini, Fısıh
bayramının Salı günü kutlanması gerektiğini ve bu iddiasından vazgeçmesini salık veren bir
mektup yazdılar. Bunun üzerine Aaron ben Meir, iddiasından kesinlikle vazgeçmediğini farklı
birçok Yahudi cemaatlerine iddiasını anlatan mektuplar göndererek gösterdi. Bunun sonucunda da
922 Mart-Nisan (4682-Nisan)’da kutlanan Fısıh Bayramını, birçok Yahudi Pazar günü kutlarken,
diğer bir kısmı Salı günü kutladı (Zeitlin, 1943, s.367).
Saadia, 921 yılının yaz aylarında Halep’ten Bağdat’a doğru gidiyordu (Malter, 1921, s.56).
Halep’te iken Aaron ben Meir’in bu iddialarını duyunca, onun yanlış bir yol izlediğini ve bu yoldan
dönmesi gerektiğini izah eden bir mektup yazdı. Bağdat’a ulaştığında Ben Meir’in, tavsiyelerini
dinlemediğini öğrendi (Poznanski, 1896, s.37).
Neticede Ben Meir, ileri sürdüğü görüşlerini, her ne kadar bazı noktalarıyla haklı da olsa,
tam olarak kabul ettiremedi ve başarısız oldu. Başarısızlığının en büyük nedeni de hiç kuşku yok ki
Saadia’nın yaptığı amansız muhalefet idi. Mücadelenin en yoğun olduğu 922 yaz aylarında, Saadia,
Sefer ha Zikkarôn (Kayıt Kitabı)’u yazdı. Bu eserinde, Saadia Gaon Ben Meir’in hataları, takvim
hesaplama konusundaki yetersizliği ve yanlışlıkları, Bâbilli otoritelerin onu uyarmaları ve mevcut
takvim sisteminin devam ettirilmesinin gerekliliği konularını detaylı bir şekilde kaleme aldı. Bu
eser, diaspora Yahudileri arasında 922 Eylül-Ekim (4683-Tişri) aylarında halkın huzurunda yüksek
sesle okundu. Eserin etkisi o kadar fazla oldu ki halk Ben Meir’in görüşlerinin yanlış, mevcut
sistemin tamamen doğru ve ilâhi olduğuna iyice kanaat getirdi. Bu hamle, Ben Meir’i iyice güçten
düşürdü. Her ne kadar sonraki yıllara ait kendi hesaplamalarını ilan etse de hiç kimse ona itibar
etmedi ve mesele de böylelikle kapanmış oldu (Malter, 1921, s.85-87).
Saadia bu süreçte Mısır Yahudilerinin Bâbil’i desteklemesini de sağlamıştır. Bağdat’tan
yazdığı mektuplarında, Ben Meir’in takvim hakkındaki görüşlerinin desteklenmemesini, onları sert
bir dille uyararak yazmıştır (Marx, 1947, s.12-13; Schechter, 1903, s.24-28; Kobler, 1952, s.81).
Bağdat’tan 921 yılı sonlarında Mısır’daki öğrencilerine yazdığı mektubun sonunda, “Sa’id bin
Yusuf, Raş Kalla (הָּלַּכ שׁיֵ ר “( imzasının bulunduğu görülmüştür. Aynı şekilde 922 yaz aylarında
yazdığı ikinci mektubunda da “Raş Kalla, Alluf (וףּלַּא “ (ünvanlarını kullanmıştır (Schechter, 1903,
s.15; Baron, 1943, s.48). Adı geçen bu ünvanlar, Bâbil akademilerinde Gaon (Başkan)’dan sonra
gelen ilk yedi üyeye verilen ünvandır (Marx, 1947, s.13; David, s.227). Öyle görünüyor ki Saadia,

16 Yahudi takviminde, dini günlerin hangi güne denk gelerek kutlanacağına, özellikle iki husus göz önünde
bulundurularak karar verilirdi. Bunların ilki, yeni ay’ın hangi günde görüldüğü ile ilgili kuraldır. Buna göre; yılın ilk ayı
olan Tişri’nin ilk günü Roş Aşana (Yılbaşı) bayramı olarak kutlanırdı ve bu ilk gün kesinlikle Pazar, Çarşamba veya
Cuma günü kutlanamazdı. Diğer dört günden birine denk gelmesi zorunluydu. Buna “Dört Kural” denir. Bunun en
önemli sebebi, yıl içinde kutlanacak diğer dini gün ve bayramların Şabat’a denk gelip gelmemesi hususuydu. Örneğin,
Roş Aşana’nın Pazar günü kutlanması durumunda, Sukot (Çardak) bayramının 7. günü (Tişri 21. gün) Şabat’a denk gelir
ve dolayısı ile bu gün yapılması gereken Hoşana Rabba etkinlikleri Şabat’tan dolayı yapılamazdı. Bunun önüne geçmek
için Roş Aşana, Pazar gününe denk gelmemelidir (Zeitlin, s. 381-382). İkinci husus ise, Roş Aşana olarak ilan edilecek
günde, gün ortasına kadar yeni ay’ın görülmesi zorunluluğudur. Şayet yeni ay, öğle vaktine kadar görülmez veya öğleden
sonra görülürse, o zaman yeni yılın ilk günü sonraki güne ertelenirdi. Erteleme, Pazar, Çarşamba veya Cuma gününe
denk gelmişse iki gün erteleme yapılırdı. Bu tür ertelemelerin yaşandığı yıl, “eksik yıl” olarak kabul edilir ve normalde
355 olan gün sayısı 353’e indirilirdi. Tişri ayından sonraki Heşvan ve Kislev ayları, normalde 30 gün çekerken, eksik
yıllarda 29 güne indirilirdi. Ayrıca şu hususu da aydınlatmak gerekir ki, hesaplamalar sadece ay esas alınarak yapılmazdı.
Güneş hesabı da takvim sisteminde önemli olduğu için bu iki takvim hesaplama sisteminin aralarının uyumlu hale
getirilmesi gerekirdi. Bunun için her 19 yılda belli aralıklarla (3, 6, 8, 11, 14, 17 ve 19), bir ay (30 gün) o yılın ay
takvimine ilave edilir ve o yıl 383, 384 veya 385 gün sürerdi (Mustafa Ünal, Dinlerde Kutsal Zamanlar, IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, İstanbul 2008, s. 120-121; Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 74-77). Bunun en önemli sebebi,
Tevrat’ta bildirilen kutlanması gerekli günlerin, ay takviminin sabit olmaması nedeniyle, Tevrat’ta bildirildiği zamanda
kutlanamama tehlikesini bertaraf etmektir.
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 129
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
Bağdat’a vardıktan hemen sonra Bağdat Pumbedita Akademisine (Yeşiva17) görevli olarak
atanmıştır (Halkin, s.607). Burada eğitim vermeye başlamış, ayrıca 922-923 yıllarında, Ben Meir’le
yaşanan sıkıntıyı anlatan Sefer ha Zikkarôn (Kayıt Kitabı) ve hemen ardından da Sefer ha Moadîm
(Festivaller Kitabı) adlı eserlerini kaleme almıştır. 928 yılına kadar sürdürdüğü bu görevinde, bir
yandan ders verirken diğer yandan birçok eser yazmıştır. Özellikle Karaîm mezhebine karşı yazdığı
eserler bu dönemin ürünüdür18
2.3. Gaon Olması, David Ben Zekkai İle Kavgası ve Ölümü
Bâbilonya bölgesinde yaşayan Yahudilerin, dînî eğitim için kurdukları yeşivalardan iki
tanesi ön plana çıkmıştı: Sura ve Pumbedita. Sura akademisi, M.S. III. yüzyılda Rav Abba Arika19
tarafından, Bağdat yakınlarındaki Sura semtinde kuruldu. Rakip akademi, Pumbedita’ya asırlar
boyunca üstünlük kuran bu okul, Saadia’nın yaşadığı dönemde eski haşmetli yapısından uzak bir
görüntü içerisindeydi. Hemen hemen Sura ile aynı dönemlerde kurulan Pumbedita akademisi ise
özellikle halifenin yaşadığı başkent Bağdat’a taşınmasının ardından ön plana çıktı. Bu durum,
Pumbedita’ya hem prestij hem de yeni öğretmen ve öğrenci kazandırdı. Her iki okulun başkanları,
re’sü’l-câlut tarafından seçiliyordu (Marx, 1947, s.14).
Saadia, Bağdat’a 921 yılı yaz aylarında yerleştikten sonra, Aaron ben Meir’le girdiği
polemikten büyük bir zaferle ayrıldı. Bu zafer ona ilk etapta Pumbedita akademisinde alluf
mevkisini kazandırdı. 928 yılına kadar, Pumbedita akademisinde dersler verdi, kitaplar yazdı ve
yüksek mevkiden birçok kişiyle yakın dostluklar kurdu. İleri gelen devlet adamlarının kendi
menfaatleri gereği saygı duydukları, Sahl bin Netira gibi Yahudi tüccarlar, Saadia’ya karşı büyük
bir hayranlık beslemeye başladılar. Tam da böyle ortamda, Sura akademisine dört yıldır başkanlık
yapan Rabbi Yom Tov Kahana 928’de hayatını kaybetti20 (Gaon, 1988, s.149). Son dönemlerdeki
etkisiz kalışı da göz önünde bulundurularak Sura akademisinin kapatılması ve öğrencilerinin
Pumbedita’ya nakli gündeme geldi (Gaon, 1988, s.150). David ben Zekkâi, Pumbedita gaonu
Kohen Tısadek’in bu önerisini kabul etti. Pumbedita’da alluf olan Rabbî Nathan ben Yahudai’yi
Sura’ya îtîbarî gaon olarak atadı, ancak Nathan göreve başlayamadan öldü. Bunun üzerine, Sura
akademisinin kapatılması, öğrenci ve öğretmenlerinin Pumbedita’ya naklini savunanlardan olan
Ben Zekkâi, bu fikrinden vazgeçti. Ben Zekkâi’nin görüşünü değiştirmesine Nathan’ın âni ölümü
sebep oldu. Çünkü, bu olayı Sura’yı kapatmaya ilişkin çabalarının Allah tarafından bir

17 Yeşiva tabiri, içinde Talmud eğitimi yapılan üç farklı kurum için kullanılmıştır: 1) Filistin ve Bâbilonya topraklarında
Amoraîm tarafından içinde Mişna çalışması yapılan ve sonunda da Kudüs ve Bâbil Talmud’unun ortaya çıkmasına vesile
olan eğitim kurumları. 2) Geonim zamanında Bâbilonya’da (Sura ve Pumbedita) tüm Yahudi dünyasının otorite olarak
kabul ettiği dini eğitim okulları. 3) Geonim dönemi sonrasında Talmud eğitiminin ağırlıklı olarak verildiği dini eğitim
kurumları (Simha Assaf, “Yeshivot”, EJ, Vol. XXI, s. 315).
18 Bu ihtilafla ilgili olarak ayrıca bkz. Moshe Gil, Jews in Islamic Countries in the Middle Ages, Brill Publications,
Leiden 2004, s. 218-224; Baron, s. 36-40; Hayyim Yahiel Bornstein, מאיר ובן ג''רס מחלוקת) Mahloket Rav Saadia Gaon
u’ven Meir - Rav Saadia Gaon ve ben Meir Arasındaki İhtilaf), Varşova, 1904, 180 sayfa (İbranice olarak yazılan bu
eserde, Saadia’nın ben Meir’le olan takvim hakkındaki münakaşası ayrıntılı olarak anlatılmaktadır).
19 Uzun boylu Rav. Asıl ismi Abba b. Aivu’dur, ancak genellikle herkes tarafından tüm diaspora Yahudilerinin öğretmeni
kabul edildiği için kısaca Rav olarak bilinir. Filistin topraklarında halaha üzerine eğitim aldıktan sonra Yahuda haNasi’den
icazet alarak Bâbilonya topraklarına gelmiş, Sura ve civarında yaşayan Yahudilere dînî liderlik yapmıştır
(Moshe Beer, “Rav”, EJ, Vol. XVII, s. 117).
20 Rav Şerira ben Hanina Gaon (906-1006), 968-1006 yılları arasında Pumbedita gaonluğunu yapmış, soylu bir aileye
mensup meşhur bir din adamıdır. 987 yılında yazdığı Iggeret Rav Sherira Ga’on (Rabbi Şerira Gaon’un Mektupları) adlı
eseri Yahudi tarihçiliğinin klasiklerinden sayılmaktadır (Meir Havazelet, “Sherira Ben Hanina Gaon”, EJ, Vol. XVIII, s.
463). İbranice yazılan bu eseri, 1988 yılında Rabbi Nosson Dovid Rabinowich İbranice bölümünü İngilizce tercümesiyle
yayımlamıştır. Eserin giriş bölümünde, Şerira Gaon’un hayatı, eserleri ve neşredilen bu eseri hakkında aydınlatıcı bilgiler
eklenmiştir. Eser hakkında ayrıca bkz. Robert Brody, The Geonim of Babylonia and The Shaping of Medieval Jewish
Culture, Yale University Press, New Haven 1998, s. 20-25.
130 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
cezalandırması olarak algıladı. Bu gelişmeler üzerine David ben Zekkâi Sura’yı desteklemeye karar
verdiğini açıkladı (Graetz, 1956, s.192).
David ben Zekkâi, Saadia’nın Sura akademisini eski parlak günlerine döndürebilecek
cesaret ve enerjiye sahip olduğunu söyleyerek onu Sura’nın başına en yüksek dereceli din bilgini
(Gaon) olarak 928 yılı baharında atadı (Gaon, 1988, s.150).
928 yılından itibaren gaon olarak görev yapan Saadia, 930’a kadar karşılaştığı bir takım
sıkıntılarda David ben Zekkâi ile ters düşmemek için sesini çıkarmadı. Çünkü bu göreve
atandığından beri muarızlarının çoğaldığını ve onların kendisini gaonluktan uzaklaştırmak için
çabaladıklarını fark etti. Ayrıca Ben Zekkâi’nin çok da masum olmadığını şahit olduğu birkaç
olayla öğrenmiş oldu. Bir defasında Ben Zekkâi farklı bölgelerde yaşayan Yahudilerden bağış adı
altında bazı yardımlar alıyordu. Ancak Pers bölgesindeki Hamedan Yahudileri bağış yapmayı
reddedince onları herem21 cezasına çarptırdı ve vezire şikayet etti. Vezir de bu bölgedeki
Yahudilere ödemeleri için yüklü miktarda bir ceza kesip Ben Zekkâi’ye destek verdi. Tüm bu olan
bitene her iki akademinin başkanları ve üyeleri sessiz kaldı. Aslında Saadia pek de sessiz kalacak
yapıda biri değildi ancak görevine daha yeni başladığı ve sistemi yeni yeni tanıdığı için sessiz
kalmak zorunda kaldı. Fakat bu durumdan içten içe oldukça rahatsız oldu (Graetz, 1956, s.194).
Zaten onun bu rahatsızlığı bir sonraki olayda David ben Zekkâi’yle aralarının açılmasına neden
oldu.
Halkın karşılaştığı bir takım fıkhî problemlerde karar verici merciî olan David ben Zekkâi,
verdiği kararlarda her iki akademinin de onayını almak zorundadır (Baron, 1943, s.63). Ben
Zekkâi, 930 yılında, yaklaşık olarak 7000 dinar tutarındaki bir miras davasına bakar22. Davanın
sonucunda, miktarın yüzde onu Re’sü’l-câlutluk makamına kalacaktır23 ve bu yüzden oldukça
önemli bir davadır. Kararını veren Ben Zekkâi, taraflara bu kararı onaylatmalarını ister. Saadia,
önüne gelen karar metnini okuduktan sonra, bazı noktalarına karşı çıkar ancak herhangi bir sorun
çıkarmamak için, taraflara metni Pumbedita gaonu Rabbî Kohen Tısadek’e onaylatmalarını ister.
Rabbî Tısadek tereddütsüz onayladıktan sonra tekrar Saadia’nın karşısına gelen dava sahipleri,

21 Herem, eski devirlerde ağır suç işleyen bir Yahudi’ye toplum dışı etme ve içinde yaşadığı cemaatten kovulma şekinde
uygulanan bir cezalandırma şeklidir. Talmud, herem cezasının verilebilmesi için 24 suç saptar. Bunların arasında bilge
bir kişiye hakaret etmek, Allah’ın adını küçültecek davranışlarda bulunmak, bir başkasını günaha sevketmek gibi
eylemler yer alır. Herem, bir gün sürebildiği gibi, yıllar da alabilir ve söz konusu kişinin Yahudi toplumu ile tüm sosyal
ve ticari ilişkilerinin kesilmesini hatta Tevrat okumaya davet edilmesinin men edilmesini içerebilirdi. Örneğin, Abbasî ve
Fatımî dönemlerinde herem cezasına çarptırılanlarla alışveriş yapılmaz, ticaret yapmalarına izin verilmez, cezalı kimse
dinî ve sosyal cemiyetlere de asla kabul edilmezdi (Yusuf Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, Cilt I, Gözlem Gazetecilik
Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2001, s. 206-207; Arslantaş, Abbasîler Ve Fatımîler Döneminde Yahudiler, s. 221-222).
22 Moshe Gil’e göre bu miktar, günümüzde yaklaşık olarak 5 milyon dolara tekabül etmektedir (Gil, Jews in Islamic
Countries in the Middle Ages, s. 227).
23 Nathan ha-Bavlî, ”זוט עולם סדר) “Seder ‘Olam Zuta- Dünyanın Kısa Tarihi), Mediaeval Jewish Chronicles and
Chronological Notes, Edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, Vol. II, Clarendon Press, Oxford
1895, s. 80 (Bu çalışmanın son zamanlarda yapılmış Türkçe çevirisi için bkn. Nathan ha-Bavlî, Seder ‘Olam ZutaDünyanın
Kısa Tarihi, İslamî Dönemde Kaleme Alınan İlk İbranice Kronik, Derleme-Tercüme Nuh Arslantaş, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 2014, 145 sayfa); Nathan ha-Bavlî, Saadia Gaon’un çağdaşıdır. Aslen Kayravanlı olup uzun
süre Bağdat’ta eğitim gördükten ve eğitimini tamamladıktan sonra Kayravan’a döner ve orada ders verir. Eserindeki bazı
ifadelerinden onun Sura Yeşivası’nda eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. Bu eserini 960 yıllarında kaleme alır. Eser,
Re’sü’l-câlut ile gaonlar arasında yaşanan olayların şahidi olması, dönemin dinî, siyasî ve kültürel hayatı hakkında
bilgiler vermesi dolayısıyla çok önemlidir. ha-Bavlî, Re’sü’l-câlutluk ve yeşivalar hakkında verdiği bilgilerle Irak
Yahudilerinin en önemli tarih kaynağıdır. ha-Bavlî, kendi döneminde şahit olduğu bazı cemaat içi çekişmelere yer veren
ilk kaynak olarak kabul edilmektedir. Re’sü’l-câlut Ukba ile Kohen Tısadek arasında yaşanan nüfuz mücadelesi ile
Re’sü’l-câlut David ben Zekkâi ve Saadia kavgasının detaylarını da anlatmıştır (Arslantaş, Abbasîler Ve Fatımîler
Döneminde Yahudiler, s.169-175). Neubauer, eserin İbranice metnini, Israel Friedlander ise eserin bir kısmının JudeoArabic
metnini ve İngilizce tercümesini yayımlamıştır (Israel Friedlander, “The Arabic Original of the Report of R.
Nathan Hababli”, The Jewish Quarterly Review, Vol. 17, No. 4, Jul. 1905, s. 747-761).
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 131
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
ondan da onaylamasını isterler. Ancak o, tek bir onayın yeterli olduğunu söylemesine rağmen,
davacılar bir açıklama talep ederler. Saadia da onaylamamasının sebeplerini delilleriyle açıklar24
.
Durumdan haberdar olan David ben Zekkâi çok sinirlenir ve “ git ve ona (Saadia) şu metni bir an
önce imzalaması gerektiğini söyle” diyerek oğlu Yahuda’yı25 Saadia’ya gönderir. Yahuda, kibar bir
şekilde Saadia’ya babasının mesajını iletir, ondan kararı imzalamasını ve problem çıkarmamasını
ister. Ancak Saadia kesinlikle onaylamayacağını ve hukuki konularda hiç kimseye toleranslı
davranmayacağını Tesniye 1/17’den örnek vererek bildirir: “Babana söyle, yargılarken kimseyi
kayırmayın”. Oldukça sinirlenen Yahuda, tüm etik kuralları hiçe sayarak Saadia’ya “aptal olma da
şu metni imzala” diyerek hakaret etmeye başlar26. Ancak Saadia tüm bunlara karşın yine de metni
kesinlikle imzalamayacağını söyler. Saadia’nın bu tutumu karşısında çılgına dönen Ben Zekkâi,
oğlunu defalarca Saadia’ya göndererek onu tehdit etmesine ve imzalamazsa görevden alacağını
bildirmesine rağmen Saadia kararından dönmez. Yahuda, Saadia’nın yanına son defa gittiğinde onu
tehdit ederek eğer hemen imzalamazsa ona vuracağını söyler ve elini havaya kaldırır. Tam bu
esnada odaya giren akademi görevlileri Yahuda’yı tutarlar ve onu yaka paça akademiden atarlar27
.
Oğlunun bu şekilde aşağılanarak akademiden kovulmasına ve Saadia’nın inatçı tutumuna öfkelenen
Ben Zekkâi, Saadia Gaon’u görevden aldığını ve yerine Yusuf bin Yakup ibn Satia’yı atadığını ilan
eder. Saadia Gaon, Zekkâi’nin bu hamlesine, onu görevden aldığını ve yerine kardeşi Josiah
(Hasan)’ı atadığını ilan ederek karşılık verir. İkili arasındaki mücadele birkaç yıl devam eder28
.
Saadia Gaon ile Re’sü’l-câlut David ben Zekkâi arasındaki mücadelenin seyrine ve
sonucuna dönmeden önce bu mücadeleyi doğrudan etkileyen üçüncü bir kuvvetten bahsedilmesi
konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır: Saray bankerleri. 912/13 yıllarında, Halife
Muktedir’in sarayına resmi saray bankerleri olarak atanan aslen İran’ın Ahvaz eyaletinden gelme
Yusuf bin Finhas ve Harun bin İmran, ticaret yapan iki zengin Yahudi tüccardır29. Bu iki Yahudi
bankerin devlete gerektiği zaman yüksek meblağlarda borç vererek devlet adamlarını
rahatlatmaları, onların sarayda etkili ve güçlü bir pozisyona ulaşmalarını sağlar. Özellikle yüksek

24 ha-Bavlî, s. 81; Graetz, s. 195; Saadia’nın daha önceden “Kitâb’ul Mevârîs” (Sefer Yeruşôt- Miraslar Kitabı) başlıklı,
miras hukuku alanında bir eser yazmış olduğu bilinmektedir. Buna göre, Saadia’nın daha bilgili ve konuya hakim olduğu
miras hukukuyla ilgili bu davada, gördüğü bir yanlışlık nedeniyle imzalamadığı düşünülebilir. Çünkü, diğer gaon ya da
Re’sü’l-câlut’un bu konudaki hakimiyetlerinin Saadia’dan daha fazla olduğu pek de muhtemel görünmemektedir (Baron,
s. 65).
25 O dönemde yaşananlar hakkında bilgi veren Abraham İbn Daud, bu ismin Yahuda değil diğer oğlu Zekkâi olduğunu
haber verir (Abraham Ibn Daud, The Book of Tradition (Sefer ha-Kabbalah), Edited by Gerson D. Cohen, A critical
edition with translation and notes, (Judaica Texts and Translations, First Series, Jewish Publication Society of America,
Philadelphia, Pennsylvania 1967, s. 55).
26 Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 110.
27 ha-Bavlî, s. 81; Ibn Daud, s. 55.
28 ha-Bavlî, s. 81; Rav Sherira Gaon, s. 150-151; Graetz, s. 195; Ibn Daud, s. 55.
29 Bunlar için, para uzmanı, banker, hazine sahibi veya paralı kimse anlamında “cehbez” (جهبذ (adı kullanılmıştır. Bu iki
tacir için kaynaklarda يان اليهود الجهبذان) iki Yahudi banker, tüccar) kelimeleri kullanılmış ve saray bankerleri olarak
onurlandırılmışlardır (Walter Fischel, “The Origin of Banking in Mediaeval Islam: A Contribution to the Economic
History of the Jews of Baghdad in the Tenth Century”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and
Ireland (New Series), Vol. 65, No. 2, April 1933, s. 339-352; Walter Fischel, “The Origin of Banking in Mediaeval
Islam: A Contribution to the Economic History of the Jews of Baghdad in the Tenth Century (Concluded from p. 352)”,
The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (New Series), Vol. 65, No. 3, Jul. 1933, s. 569-603;
Fischel, daha sonra bu iki makaleyi 1937 yılında yazdığı meşhur eserinin, Walter J. Fischel, Jews in the Economic and
Political Life of Mediaeval Islam, The Royal Asiatic Society, London 1937, s. 1-44 arasındaki I. bölümünde de
kullanmıştır). Devletin malî krizde olduğu dönemlerde vezirler gösterdikleri bir takım rehin ve garantilerle Yahudi
cehbezlerin malî imkânlarına müracaat etmeye başlamışlardı. 913 yılında vezir İbnü’l-Furât, Yahudi cehbezler Yusuf b.
Finhas ve Harun b. İmran’la bir anlaşma yapmıştı. Anlaşmaya göre bunlar her ayın ilk gününde maaşların ödenmesi için
devlete 150.000 dirhem borç verecekler, buna karşılık Ahvaz’ın gelirleri de onlara teminat olacaktı. Devlet borçlanırken
her ikisine de borçlanırdı. Yusuf b. Finhas başlangıçta Bağdat’ın önde gelen tüccarlarından biriydi. 877 yılından itibaren
Harun b. İmran’la beraber şehirlerarası ticarete atılmışlardı (Arslantaş, Abbasîler Ve Fatımîler Döneminde Yahudiler,
s.169-175).
132 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
dereceli bürokratlara ve vezirlere para akışı sağlarlar, bunun karşılığında da Yahudileri ilgilendiren
birçok meselede söz sahibi olmayı başarırlar. Ayrıca kurdukları sistemle uzak bölgelerden
Bâbilonya Yahudilerine yapılan aynî ve nakdî yardımların zamanında ve tam olarak ulaştırılmasına
ve başka bölgelerdeki din adamlarıyla Bâbilonya din adamları arasındaki iletişimin sağlıklı bir
şekilde kurulmasına yardım ederler. Bu sayede de Yahudiler arasında saygın bir konuma
ulaşmışlar. İşte bu sebeplerden dolayı, karar verici konumundaki Abbasi devletinin başkenti Bağdat
nezdinde, bu bankerlerin görüşleri, gaonların, Re’sü’l-câlut’un veya diğer önemli Yahudilerin
görüşlerinden daha önemli ve saygındır (Marx, 1947, s.18-19).
Saadia’nın Sura akademisinin başkanı olarak atandığı dönemde, bu bankerler hayatta
değillerdi, ancak ölümlerinden kısa bir süre önce Yusuf bin Finhas adına damadı Natira ve Harun
bin İmran adına da oğulları bu görevi devraldılar. Natira’nın erkenden ölümüyle, bu görev
oğullarına kaldı. Saadia ile Ben Zekkâi arasındaki sorun ortaya çıktığında, Natira’nın oğullarıyla
Harun’un oğulları arasında kimin destekleneceği hususunda bölünme yaşandı. Natira’nın oğulları
Saadia’ı destekliyorlardı; çünkü onlardan biri, Sehl b. Natira, Saadia’nın öğrencisiydi ve eserlerinin
kopyasına sahip olmakla gurur duyacak kadar Saadia hayranıydı30 (Marx, 1947, s.20; Fischel,
1933, s.40). Harun bin İmran’ın oğulları ise Ben Zekkâi taraftarıydı. Harun’un torunlarından biri,
büyük bir Yahudi din âlimi Halaf İbn Sarcado31 (Harun bin Yusuf ha-Kohen) ile evlendi,
Pumbedita akademisinin bir dönemler (917-926) gaonluğunu yapmış olan Gaon Mevaser, onu
Pumbedita akademisine David ben Zekkâi ile olan mücadelesine, banker Harun bin İmran’ın
damadı olmasından dolayı katkıda bulunması için seçti. Ancak işler Gaon Mevaser’in düşündüğü
gibi gitmedi ve İbn Sarcado, David ben Zekkâi tarafını seçti. Bir müddet sonra Ben Zekkâi ile
Saadia arasındaki mücadelede de Ben Zekkâi’nin tarafını seçip tam bir Saadia düşmanı kesildi. İbn
Sarcado’nun Saadia’ya karşıtlığının sebebi tam olarak bilinemese de onun da tıpkı Saadia gibi
hırslı ve ateşli bir yapısının olmasından dolayı, Sura akademisine gaon olmayı hedeflediği ve
bundan dolayı da Saadia’yı ortadan kaldırmayı amaçladığı düşünülmektedir (Malter, 1921, s.113-
114). Halife nezdinde itibarlı olan bu iki aile, ihtilafa düştükleri bu konuda güçlerini kullanmaktan
kaçınmayı tercih ettiler. Abbasi devleti de bu konuyu Yahudilerin kendi içindeki bir mesele olarak
gördüğü için karışmamaktan yanaydı. Hem Saadia hem de Ben Zekkâi, politik ve ekonomik
güçlerini kullanmadan mücadeleye devam etmek zorundaydılar (Marx, 1947, s.20).
İşte böyle bir ortamda başlayan Sura akademisi başkanı Saadia Gaon ile Bâbilonya Yahudi
toplumunun başkanı Re’sü’l-câlut David ben Zekkâi arasındaki mücadele, başlangıçta sanki Saadia
Gaon’un üstünlüğü ile sonuçlanacakmış gibi görünüyordu. Çünkü, Sura Akademisi’nin üyeleri,
Bağdat’ın önde gelen ve saray nezdinde etkili olan Yahudi zengin tüccarları, toplumun tanınmış
ileri gelen kimseleri, Natira oğulları ve Pumbedita Akademisinden bazı üyeler onu destekliyorlardı.
Ben Zekkâi tarafında ise başta İbn Sarcado olmak üzere diğer saray bankeri Harun oğulları,
Pumbedita’nın gaonu Kohen Tısadek32 ve bu akademide görev yapan diğer üyeler vardı (Graetz,
1956, s.195). Ancak ilerleyen zamanlarda özellikle saray bankerlerinin farklı tarafları
desteklemelerinden dolayı nüfuzlarını kullanmada çekimser davranmaları ve İbn Sarcado’nun etkili
muhalefeti bir tarafın diğerine üstünlük kurmasını engelledi. Saadia Gaon, bu süreçte David ben

30 Oldukça dindar biri olduğu bilinen Sehl, Tanah ve Talmud’a vakıftı ve dinî konularda bilgili sayılırdı. Saadia Gaon’un
yazdığı kitapları kütüphanesi için istinsah ettirmişti (Arslantaş, Abbasîler Ve Fatımîler Döneminde Yahudiler, s. 239).
31 Halaf İbn Sarcado 942-960 yılları arasında Pumbedita’nın gaonluğunu yapmıştır. Saadia, asıl adı Harun bin Yusuf haKohen
el-Sarcado’nun Arapça ilk ismi Halaf’ı (כלף) ,(כלב) (kelev-köpek) olarak bir harf oyunuyla değiştirerek diline
dolamıştır (Jacob Mann, “Aaron Ben Joseph Ha-Kohen Sargado”, EJ, Vol. I, s. 214; ha-Bavlî, s. 82).
32 Kohen Tısadek zaten rakip akademinin başkanı olarak en başından beri Sura’nın kapatılmasını, burada görev
yapanların da Pumbedita’ya nakledilmesini ve böylece tek akademi olarak ön plana çıkıp nüfuzunu artırmayı
savunuyordu. Böyle bir ortam, Saadia’yı ve Sura’yı ortadan kaldırmak için çok iyi bir fırsattı. O da zaten bu fırsatı
kaçırmadı, David ben Zekkâi’nin yanında oldu ve hatta onun Saadia’yı görevden aldığı metni hazırlamasına yardım etti
(Arslantaş, Abbasîler Ve Fatımîler Döneminde Yahudiler, s. 95-96).
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 133
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
Zekkâi ve İbn Sarcado’ya karşı çok sert ifadeler içeren tam bir polemik eser, Sefer ha-Galui (Açık
Kitap), kaleme aldı. İbn Sarcado da boş durmadı, Saadia Gaon’a edebî olarak pek de hoş olmayan
bir biçimde cevap vererek tartışmayı devam ettirdi33 (Marx, 1947, s.21-22).
930-933 yılları arasında Bâbilonya Yahudileri ikiye ayrıldı, iki Re’sü’l-câlut ve iki Sura
Akademisi gaonu işbaşı yaptı. İki taraf da kendilerinin haklı olduklarını iddia etmelerinden dolayı
görevlerinden ayrılmamışlardı. Dolayısıyla da her iki tarafın taraftarları, kendi problemlerini
çözmek için hangisini destekliyorsa ona başvurdular. Hiç kimse bu durumun daha ne kadar devam
edeceğini tahmin bile edemiyordu. Hatta bu durum, her iki gruba ait taraftarların yaptıkları
gösteriler, sokak kavgaları ve karşı tarafı şikayet edip hapse attırma olaylarının artması nedeniyle
iyice tahammül edilemez bir noktaya ulaştı (Baron, 1943, s.67; Malter, 1921, s.113-114). Halife
Muktedir olaylara fazla karışmamaya özen gösteriyordu, ancak İbn Sarcado Halife Muktedir’e
David ben Zekkâi’yi desteklemesi karşılığında on bin duka altın teklif etti. Halife her iki tarafı da
dinleyebileceği bir oturumun yapılmasını, kararını da bu oturum sonrasında vereceğini bildirdi.
Ancak baş vezir Ali b. İsa başkanlığında yapılması istenen bu oturum hiçbir zaman gerçekleşmedi.
Bunun en büyük sebebi Halife Muktedir’in saltanatının son iki yılında (930-932) devamlı vezir
değiştirmesidir34 (Graetz, 1956, s.196). Tam da bu arada Abbâsî halifeliğinde hareketli günler
yaşanıyordu. Ekim 932’de Halife Muktedir, suikast sonucu öldürüldü ve yerine kardeşi Kâhir geçti.
Ancak ordu 934 yılında Kâhir’i devirerek daha önceki halife Muktedir’in oğlu Râzi’yi halifelik
makamına getirdi (İbn Kesir, 1995, s.299,311).
Yönetimdeki meydana gelen bu değişimler Saadia Gaon’un pozisyonuna olumsuz olarak
yansıdı. 932’de tahta geçen Kahir, halifelik kıyafetlerini giyebilmek için yüklü miktarda paraya
ihtiyaç duydu35. Bu durumu fırsat bilen David ben Zekkâi ve İbn Sarcado, Kahir’e bu seremoni için
gereken miktarı ödediler. Bunun karşılığında da 933 yılı başından itibaren Saadia Gaon’un
görevden azledilmesini ve David ben Zekkâi’nin yerine atadığı Hasan’ın Horasan’a sürgün
edilmesini sağladılar (Graetz, 1956, s.196). Halifeliğin kararıyla Saadia 933 yılında mecburen
görevinden ayrıldı ancak Bağdat’ta yaşamaya devam etti. Ben Zekkâi ve taraftarlarının yoğun
baskısına rağmen çevresinde bulunan etkili ve zengin taraftarları sayesinde en azından Bağdat’ta
bağımsız bir ilim adamı sıfatıyla yaşamaya devam etti (Malter, 1921, s.118). Bu dönemde (933-
937) en önemli eseri olan Kitâbu’l Emânât ve’l-İtikâdât (Öğretiler ve İnançlar Kitabı)’nı yazdı.
Zamanını araştırma, yazma ve eğitim faaliyetleriyle geçirdi (Graetz, 1956, s.197). Belki de Saadia
Gaon’un hayatındaki en verimli dönem, Bağdat’ta herhangi bir dini veya idari görevinin olmadığı,
sadece eser yazmak, araştırmalarına devam etmek ve eğitim faaliyetleriyle meşgul olmakla
geçirdiği 933-937 yılları arasıydı.
937 yılında yaşanan bir olay Saadia’nın ne kadar etkili ve halk tarafından hâlâ saygı gören
bir âlim olduğunu ortaya koydu. İki Yahudi, anlaşmazlığa düştükleri konuyu mahkemeye taşımak

33Saadia, Sefer ha-Galui adlı eserinin girişinde David ben Zekkâi ve İbn Sarcado hakkında bilgi verirken oldukça sert ve
alaycı bir üslup kullanmıştır. Bunların örnekleri ve değerlendirmesi için bkz. Henry Malter, “Saadia Studies”, The Jewish
Quarterly Review, New Series, Vol. 3, No. 4, Apr., 1913, s. 487-509.
34 el-Mes’ûdî ise Halife Muktedir döneminde vezirlik yapan Ali b. İsa başkanlığında toplanan bir meclisin, ikisi arasında
geçen münakaşayı hükme bağlamak amacıyla diğer vezirler, âlimler ve hâkimler huzurunda böyle bir oturumun
yapıldığını haber verir, ancak sonrası hakkında bilgi vermez (el-Mes’ûdî, s. 113).
35 Abbâsîlerde resmü’l-bey‘a, hakku’l-bey‘a, sılatü’l-bey‘a veya câizetü’l-bey‘a da denilen ve halife tarafından askerler,
devlet erkânı ve ilmiye sınıfına biatları esnasında cülûs bahşişi adıyla para verilirdi. Bu bahşiş, bazen devlet hazinesini
sarsacak derecede ağır bir masraf çıkartırdı. Sonraki dönem İslâm devletlerinde cülus bahşişi adıyla devamı gelen bu
uygulamanın sistemli hale gelmesi ve düzenli biçimde uygulanmaya başlaması Abbâsîler zamanında gerçekleşti. Bu
uygulamanın en önemli örneklerinden biri Hârûn Reşîd’in iktidara geldiği zaman önemli bir meblağı bahşiş olarak
dağıtması ve oğlu Emîn için biat alırken çeşitli hediyelerle birlikte bir yıllık maaşların peşin olarak ödenmesidir. Ayrıca,
Kâhir’in yerine halife olan Râzi’nin, hapsettirdiği Kâhir’den cülûs bahşişi ödeyebilmek için borç istediği bilinmektedir
(Mustafa Sabri Küçükaşcı “Mâlülbey‘a”, DİA, Cilt 27, s. 547; Abdülkadir Özcan, “Cülûs”, DİA, Cilt 8, s. 112).
134 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
istediler. Tarafların biri David ben Zekkâi’nin karar vermesini isterken diğeri Saadia’yı tercih etti.
Buna çok öfkelenen Ben Zekkâi, “daha önceden görevden azledilmiş bir gaona davanın görülmesi
için başvuran kimse hakkında adlî tahkikat yapılacağını” ilan etti. Kendisine baskı yapıldığını
düşünen davalı böyle bir isteği kesin bir şekilde reddetti. Bunun üzerine tutuklandı ve şiddetli bir
şekilde darp edildi. Yaralanmış ve elbisesi yırtılmış bir şekilde Re’sü’l-câlut David ben Zekkâi’nin
makamından çıktıktan sonra önüne gelen herkese başına gelenleri yüksek sesle anlattı36. Bu olay
halk arasında Re’sü’l-câlut’a karşı büyük bir öfkenin doğmasına neden oldu. Darp edilen Yahudi
bir yabancı olduğu için davasını incelemesi için kimi isterse seçme hakkına sahipti ve bu kuralı
herkes biliyordu. Ancak Ben Zekkâi, Saadia’ya olan husumetinden dolayı böyle bir karar çıkarmış
ve buna uymayan Yahudiyi de darp ettirmişti (Malter, 1921, s.121). Olayların bu şekildeki
gidişatından dolayı Bağdat’ta genel bir hoşnutsuzluk ve gerginlik ortamı ortaya çıktı. Bu durumdan
ve özellikle de Ben Zekkâi’nin hasmane davranışlarından rahatsızlık duyan önde gelen birçok
Yahudi, Harun bin Amram’ın oğlu ve İbn Sarcado’nun kayınpederi Bişr bin Harun’a bu husumetin
artık bitirilmesi için başvurdu37. Durumu değerlendiren Bişr, her iki taraf arasında mutlaka bir
barışın sağlanması gerektiğine karar verdi ve Abbasi sarayındaki etkinliğini de kullanarak sorunu
çözmeye girişti. Yahudilerin ileri gelenlerini ve David ben Zekkâi’yi evine davet etti. David ben
Zekkâi’ye Yahudilerin artık bu gereksiz ve uzun süren husumetten zarar görmeye başladıklarını ve
Saadia ile mutlak bir barış yapmasının vaktinin geldiğini bildirdi. Herkesin içinde yapılan bu ihtarı
dikkate alan Ben Zekkâi barışmak için hazır olduğunu ilan etti38. David ben Zekkâi’den olumlu
yanıtı alan Bişr, hemen o gece hiç vakit kaybetmeden durumu Saadia’ya da iletti. Aslında her iki
taraf için de barışmak en akılcı yoldu. Aralarında çıkan bir ihtilaf, gereksiz yere çok uzatılmış ve
neredeyse kişisel bir kavga haline dönüşmüştü. Bu işi daha fazla uzatmanın kimseye bir yararı
yoktu. Sonunda iki taraf da barışmayı kabul etti. Bişr bin Harun’un evinde toplandılar ve
barıştıklarını ilan ettiler. Purim bayramından hemen önce (27 Şubat 936) gerçekleşen bu olay ile
yıllardır süren kavga sona erdi. Sonraki üç gün boyunca birbirlerinin evlerinde misafir oldular ve
geçmişte yaşadıklarını konuşarak halletmeye çalıştılar39 (Marx, 1947, s.25; Malter, 1921, s.124).
Barış gerçekleştiği için Re’sü’l-câlut David ben Zekkâi, Saadia’yı tekrar Sura
Akademisi’nin gaonu olarak atadı. Daha önce Saadia’nın yerine atanan Yusuf bin Yakup, gaon
olmasından dolayı aldığı maaşı almaya devam etti ve emekliye ayrıldı40. David ben Zekkâi’nin
yanında yer alıp Saadia’ya karşı en büyük düşmanlığı yapan İbn Sarcado ise kayınpederinin
düzenlediği bu barışma toplantısına katılmadı, Saadia ile barışmadı ve Bağdat’tan ayrılıp bir
zamanlar kendisine yer bulduğu Pumbedita Akademisi’ne geri döndü. Zaten Pumbedita Akademisi
de Saadia’nın geri dönüşüne sıcak bakmamıştı. Saadia karşıtlarından Pumbedita gaonu Kohen
Tısadek, 936’da öldü ve yerine Tısameh b. Kafnay (936-938) geçti. 938 yılında ise yine bir Saadia
karşıtı olan Haninay ben Yahuda (938-943) gaon oldu. Haninay döneminde Pumbedita’da bulunan
İbn Sarcado tüm enerjisini ve imkanlarını Pumbedita’nın gelişmesi için harcadı. 943 yılında ölen
Haninay ben Yahuda’dan sonra Pumbedita Akademisi’nin gaonu olan İbn Sarcado, 960’daki
ölümüne kadar bu görevini devam ettirdi (Malter, 1921, s.125-126; Arslantaş, 2007, s.91).
937-942 yılları arasında beş sene daha Sura’da gaonluk yapan Saadia, bu süreçte de boş
durmadı. Aynı heyecan ve enerjiyle akademiyi geliştirdi, araştırma ve eğitim faaliyetlerine devam
etti, yeni eserler kaleme aldı. Uzlaşıdan kısa bir süre sonra, 940’da David ben Zekkâi öldü. Saadia

36 ha-Bavlî, s. 81.
37 ha-Bavlî, s. 82; Graetz, s. 200.
38 ha-Bavlî, s. 82.
39Bu ihtilafla ilgili olarak ayrıca bkz. Saadiah ben Joseph al-Fayyûmî, The Book of Theodicy, s. 20-25; Ellis Rivkin, “The
Saadia-David ben Zakkai Controversy: A Structural Analysis”, Studies and Essays in Honor of Abraham A. Neuman,
Edi. by Meir Ben-Horin, Bernard D. Weinryb and Solomon Zeitlin, E.J. Brill for the Dropsie College, Philadelphia 1962,
s. 388-423.
40 Rav Sherira Gaon, s. 151.
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 135
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
Gaon’a yaklaşık olarak on yıl önce baskı yapmaya çalışan oğlu Yahuda babasının yerine geçti,
ancak o da babasından yedi ay sonra öldü. Saadia Gaon, Yahuda’nın geride bıraktığı on iki
yaşındaki oğlunu aldı ve yetişmesi için ona ölene kadar destek verdi41. Saadia Gaon, 16 Mayıs 942
tarihinde Pazar’ı Pazartesi’ye bağlayan gece, 60. yaş gününe kırk gün kala Bağdat’ta öldü42
.
Ölümünden sonra Sura Akademisi’nin başına, oğulları henüz yeterli olmadıkları için
geçemediler, bundan dolayı daha önceden emekliliğe ayrılmış olan Yusuf ben Yakup tekrar
görevlendirildi. Ancak, Sura’yı destekleyecek David ben Zekkâi gibi bir Re’sü’l-câlut’un
olmaması, Yusuf ben Yakup’un yetersizliği ve Pumbedita’nın başına İbn Sarcado gibi etkili bir
kişinin geçmesi gibi nedenlerle Sura Akademisi her geçen gün kan kaybetti ve sonunda Yusuf ben
Yakup bu görevi 948’de bırakarak Basra’ya yerleşmişti43. Bu dönemde Sura yarım asır kadar bir
süre kapalı kaldı (Graetz, 1956, s.202; Malter, 1921, s.128-130; Ibn Daud, 1967, s.57).
3. Saadia Gaon’un Eserleri
Rabbî Saadia Gaon birbirinden farklı birçok alanda oldukça fazla sayıda eser yazmıştır.
Eserlerinin bir kısmı tam metin olarak, bir kısmı sadece çeşitli bölümlerine ait parçalar olarak,
kalan diğer kısmı da çağdaş veya sonraki dönemlerde yaşamış yazarların Saadia’nın eserlerinin
bazı yerlerini alıntılamaları yoluyla günümüze kadar ulaşmıştır. Yazdığı eserler, İbranice dilbilimi,
Tanah tercümeleri ve tefsirleri, liturji, Yahudi hukuku (Halaha), responsalar, takvim, tarih, reddiye
ve felsefe olmak üzere dokuz ana başlık altında incelenebilir (Poznanski, 1923, s.374-375; Cohen,
1944, s.185-191). Biz, araştırmamızın bu kısmında Tanah tercümeleri ve tefsirleri içinde yer alan
Tevrat’ın Arapça tercüme ve tefsiri üzerinde duracağız.
3.1. Tanah Tercümeleri Ve Tefsirleri
Genel olarak Saadia Gaon’un Tanah’ın tamamını Arapça’ya tercüme ettiği kabul
edilmektedir. Ancak, günümüze kadar yapılan araştırmalarda sadece Tevrat’ın tamamı, İşaya,
Yeremya, Mezmurlar, Süleyman’ın Özdeyişleri, Eyüp, Ezgiler Ezgisi, Rut, Yeremya’nın
Mersiyeleri, Vaiz, Ester, Daniel, Ezra, Tarihler ve Nehemya kitaplarının tamamı ya da bir bölümü
gün yüzüne çıkarılabilmiştir (Sasson, s.603; Brody, 1998, s.301). Saadia’nın Arapça Tanah tercüme
ve tefsirlerini, Arapça ya da İbranice karakterler kullanarak yazması konusu, uzun süredir tartışılan
bir husustur (Steiner, 2010, s.95; Kearney, 2010-2011, s.66). Arapça karakterler kullanılarak
yazıldığı görüşünü savunanların en önemli delili İbn Ezra’nın ifadeleridir44 (İbn Ezra, 1988, s.56).
İbn Ezra’ya dayanan birçok araştırmacı Saadia’nın Arapça karakter kullanarak Arapça tercüme

41 David ben Zekkâi’nin ölümünde sonra başa geçen oğlu Yahuda yedi ay sonra ölür. Bunun üzerine kaynaklarda adı tam
olarak zikredilmeyen ve David ben Zekkâi’nin uzak akrabalarından Nusaybinli Heymanoğullarından bir kişi Re’sü’lcâlut
olur. Ancak kısa bir süre sonra Hz. Muhammed’e küfrettiğinin şahitlerle ispatlanmasından dolayı idam edilir. 941-
945 yılları arasında boş kalan bu makam Şlomo ben Yoşiyahu (945-955) tarafından doldurulur (Graetz, s. 201; Arslantaş,
Abbasîler Ve Fatımîler Döneminde Yahudiler, s. 82).
42 Saadia Gaon’un iki oğlu, Şe’erit ve Dosa tarafından, babalarının ölümünün on birinci yılında istek üzerine hayatı ve
eserleri hakkında bir eser kaleme almışlardır. İbn Daud’un haber verdiği (Ibn Daud, s. 56) bu bilgi, Geniza belgeleriyle
ispatlanmıştır. Bu esere ait Geniza’da bulunan elyazmasına göre, Saadia Gaon altmışıncı yaş gününe kırk gün kala ve
gece saat ikide ölmüştür (Jacob Mann, “A Fihrist of Sa'adya's Works”, The Jewish Quarterly Review New Series, Vol. 11,
No. 4, Apr., 1921, s. 423); İbn Daud, Saadia Gaon’un melankoli hastalığından öldüğünü özellikle belirtir (Ibn Daud, s.
57); 1165-1173 yılları arasında İslam dünyasını gezen Tudelalı Benjamin, Yahudi mezarlıkları hakkında bilgi verirken
Saadia Gaon’un mezarının Bağdat yakınındaki Sura’da bulunduğunu söyler (Tudelalı Benjamin ve Ratisbonlu Petachia,
Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, Çev. Nuh Arslantaş, Kaknüs Yay., İstanbul 2001, s.
70).
43 Rav Sherira Gaon, s. 151.
44 İbn Ezra, Saadia’nın Tevrat’ı İsmailîlerin (Araplar) diline, onların alfabesini (yazı karakteri) kullanarak tercüme ettiğini
söyler: “Saadia Tevrat’ı, İsmaililerin (Müslümanların) dilinde ve onların yazı karakterinde çevirmiştir.”
136 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
yaptığını savunur45 (Vollandt, 2007, s.42). Aslında İbranice harfler kullanarak Arapça yazmak daha
yaygın iken Saadia’nın Tanah’ı kendi döneminde yaşayan herkese tanıtmak ve herkesin onu
anlamasını sağlamak için Arapça karakterler kullanarak yazmış olması beklense de (Marx, 1947,
s.29) son dönemlerde yapılan araştırmalar Saadia’nın İbranice karakterler kullanarak Arapça
tercüme/tefsir yaptığı yönündedir (Vollandt, 2007, s.65-68; Brody, 1998, s.301).
Önceliği Tanah’ın anlaşılmasına vermek suretiyle literal tercüme yapmaktan ziyade metne
serbest anlam vermeyi tercih etmiş ve bazı kelimeler ilâve edip çıkarmaktan kaçınmamıştır
(Steiner, 1996, s.3,10; Blau, 1998, s.394; Kolatch, 2006, s.292-293; Blau, 2002, s.98). Bu
özelliğinden dolayı da özellikle İslâm idaresi altında yaşamış Bâbilonya ve Yemen Yahudileri
arasında Saadia’nın Tevrat tercümesi yaygınlık kazanmıştır. XX. asra kadar özellikle Yemen
Yahudileri’nin standart Tevrat metni olarak asırlarca kullanılagelmiştir46 (Sasson, s.604; Blau,
1998, s.98).
Saadia’nın Tanah tefsirlerinde öne çıkan bir diğer özellik de her bir eserin başında
monografik giriş bölümlerinin bulunmasıdır. Tefsiri yapılan kitaptan çıkarılması gereken dersler,
temel ilkeler, eserin yapısı ve Saadia’nın bu bölümün tefsiriyle ulaşmak istediği temel hedefler
hakkında bilgilerin yer aldığı, nisbeten uzun sayılabilecek giriş bölümleri, Tanah metninin tefsiri
kısmından önce yer alır47 (Rosenthal, 1942, s.170).
3.1.1. Tevrat’ın Arapça Tercümesi Ve Tefsiri (Tefsîru’t-Tevriye Bi’l-Arabiyye)
Saadia Gaon Tevrat’ın tamamını Arapça’ya tercüme etmiş ve kısmî olarak da tefsirini
yazmıştır (Blau, 1998, s.393, Mann, s.426). Eseri yazmaya başladığı ve bitirdiği tarihler konusunda
tam bir ittifak yoktur48. Ancak son zamanlarda Mısır’dan ayrıldıktan sonra Filistin’deki
Taberiye’ye gittiğinde başladığı çalışmaları esnasında Tevrat’ın Arapça tercümesine duyulan
ihtiyacı gördüğü ve ilk çalışmalarına orada başladığı görüşü ön plana çıkmıştır (Steiner, 2010,
s.77). Buna göre Saadia, Tevrat tercümesinin ilk şeklini Filistin’de hazırlamış ve bitirmiş, ancak
daha sonra Bağdat’a gittiğinde yeniden gözden geçirerek geniş bir tercüme-tefsir şeklinde basımını
gerçekleştirmiştir (Steiner, 2010, s.82). Ortada Saadia’nın Tevrat’ın tamamını Arapça’ya sadece
çevirdiği tefsirsiz bir tercümesi (müstakil tercüme) ve tercümenin yanında tefsirini de eklediği
ikinci bir eser olan tefsiri vardır. Bu noktada, elimizdeki kaynaklara göre Saadia’nın Tevrat’ın
tamamını sadece tercüme ettiği müstakil tercümenin tamamına ve tefsirinden de ancak Tekvin’in
ilk 27 bölümü, Çıkış ve Levililer’in tamamı ve Tesniye 32. pereğe ulaşılabilmiştir49 (Haggai, 2003,

45Vollandt, eserinde geniza belgelerinde yer alan Arapça harflerle yazılmış Saadia’ya ait Tanah tercümelerinin örneklerini
vermekte ve bunları değerlendirmektedir (s. 43-65).
46Saadia’nın Tevrat tercümesi, özellikle Yemen Yahudileri’nin kullandığı ve “Tâc” adı verilen eser sayesinde asırlar
boyunca muhafaza edilebilmiştir.
47 Saadia’nın Tanah’ı oluşturan kitaplara yazdığı tefsirlerin giriş bölümleri hakkında ayrıca bkn. Sarah Stroumsa,
“Prolegomena As Historical Evidence: On Saadia’s Introductions To His Commentaries On The Bible”, Vehicles of
Transmission, Translation and Transformation in Medieval Textual Culture, Edited by Carlos Fraenkel, Jamie Fumo,
Faith Wallis and Robert Wisnovsky, Brepols Publishers, Turnhout 2011, s. 129-142.
48 Örnek olarak, Malter Saadia’nın Mısır’dayken başladığını ve sonradan tamamladığını (Malter, Saadia Gaon, His Life
and Works, s. 141), Polliack Taberiye’de iken başladığını ancak Bağdat’a gittikten sonra bitirdiğini (Meira Polliack, The
Karaite Tradition of Arabic Bible Translation: A Linguistic and Exegetical Study of Karaite Translations of the
Pentateuch from the Tenth and Eleventh Centuries, E.J. Brill, Leiden 1997, s. 77), Robertson ise gaon olduktan sonra
başlayıp bitirdiğini (Edward Robertson, "The Relationship of the Arabic Translation of the Samaritan Pentateuch to That
of Saadya", Saadya Studies: In Commemoration of the One Thousandth Anniversary of the Death of R. Saadya Gaon,
Edi. Erwin Isak Jacop Rosenthal, Manchester University Press, Manchester 1943, s. 167) iddia eder.
49ayrıca bkz. Polliack, s. 79; David Herzog, Saadia’nın kesinlikle Tevrat’ın tamamının hem tercümesini hem de tefsirini
yaptığını onun Sidur’unda geçen ifadelere dayanarak iddia eder (David Herzog, “The Polemic Treatise Against Saadya,
Ascribed to Dunash Ben Labrat”, Saadya Studies, s. 27). Malter ise Saadia’nın Tevrat’ın tamamının tefsirini yazmadığını,
sadece Tekvin 28/10’a kadar olan kısım ve Çıkış ve Levililer’in tamamının tefsirini yazdığını söyler. Samuel b. Hofni’nin
Saadia’nın bu tefsir çalışmasını devam ettirerek, Tekvin’in kalan kısmını, Sayılar’ın tamamı ve Tesniye 16/18’e kadar
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 137
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
s.53-54). Burada tam olarak açıklığa kavuşturulamayan nokta, Saadia’nın tercüme ve tefsirinde
aynı tercümeyi kullanıp kullanmadığıdır50
.
Her ne kadar bu tercümeden önce Tevrat’ın Arapça’ya tercümeleri yapılmış ise de (Blau,
1998, s.393-394) genel kabul gören ve yaygın olarak kullanılan Saadia’nın yaptığı tercüme
olmuştur (Freidenreich, 2003, s.355). Saadia’dan önce Huneyn b. İshak51 (809-873)’ın Tevrat’ı
Arapça’ya çevirdiği bilinmektedir. Ancak bu tercüme Yunanca ve Süryanice tercümelerden
yapılmıştır52. Dolayısıyla Saadia’nın tercümesi, masoratik İbranice metinden Arapça’ya yapılan ve
genel kabul gören ilk tercümedir (Malter, 1947, s.142; Adam, s.42; Arslantaş, 2009, s.361).
3.1.1.1. Eserin Özellikleri
Eserin en önemli özelliklerinden biri, Saadia’nın Tevrat’ı kelime kelime (literal-harfî)
tercüme yapmaktan kaçınması ve metni nisbeten daha serbest bir şekilde Arapça’ya tercüme
etmesidir (Steiner, 2010, s.10-12). Bu bağlamda Saadia, masoratik metinde bulunan antropomorfik
ifadeleri olduğu gibi tercüme etmekten kaçınır, Tanah’da bulunan ve Allah’ın mücessemliğini îmâ
eden ifadeleri değiştirerek tercüme eder (Steiner, 2010, s.72-73; Polliack, 1997, s.88-89). Saadia’ya
göre bu antropomorfik ifadeler sembolik bir anlatıma sahiptir. Dolayısıyla bu ifadeler kelime
anlamıyla değil, kastedilen anlamıyla (mecazî anlamıyla) anlaşılmalıdır. Örneğin, Tekvin 1/3, 1/6
ve 1/8’de geçen “יםִלהֱֹא רֶאמ ֹּיַּו) ve-Yomer Elohim)- ve Tanrı dedi” ifadesindeki “demek” fiilini “ شآء
هللا- ve Allah buyurdu/istedi/takdir etti”; Tekvin 1/4’de geçen “יםִלהֱֹא אְ רַּיַּו) ve Yar’e Elohim)- ve
Tanrı gördü” ifadesindeki “gördü” fiilini ”هللا علم- ve Allah bildi/O’na malum oldu”; Çıkış 19/21’de
sınırı için görmek) yı’Tanrı (beni Sakın)- ot'lir Yehova-el yehersu-pen (פֶּן-יֶּהֶּרְ סּו אֶּל-יְהוָה לִרְ אֹות” geçen
geçmesinler” ifadesindeki “beni (Tanrı’yı)” ifadesini “هللا نور الى - Allah’ın nurunu görmek için”;
Çıkış 9/3’de geçen “הָהוְי-דַי) yad Yehova)- Tanrı’nın eli” ifadesini “هللا آفة - Allah’ın musibeti/belası”
ve yine Çıkış 15/3’de geçen “הָמָחְלִמ שׁיִא הָהוְי) Yehova iş melhama)- Tanrı, savaş adamıdır” ifadesini
“المالحم ذو هللا - Allah, savaşları kontrolü altında tutandır” olarak çevirir53. Tekvin 6/2’de geçen “ וּאְ רִיַו
adamın oğulları nın’Tanrı)- adam ha benôt-et Elohim-ha bney u'Vayîr (בְנֵי-הָאֱ ֹלהִים אֶּת-בְנֹות הָָאדָם

olan kısmının tefsirini yazdığını ve son olarak da Saadia’nın en büyük muarızlarından olan İbn Sarcado’nun Tesniye’nin
kalan kısmının tefsirini yazmak suretiyle bu çalışmayı tamamladığını iddia eder (Malter, Saadia Gaon, His Life and
Works, s. 426).
50 Araştırmacıların çoğuna (Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 145; Ben-Shammai, s. 54 ve Polliack, s. 82)
göre Saadia, tercüme ve tefsiri için ayrı ayrı tercümeler hazırlamış ve kullanmıştır. Ancak, Shunary (Polliack, s. 79’dan
naklen, Jonathan Shunary, ha-ʻEḳronot ha-parshaniyim shel Rav Seʻadyah Gaʼon ʻal pi targumo ha-ʻArvi le-sefer
Tehilim (Saadia Gaon'un Mezmurlar’ın Arapça Tercümesinde İzlediği Tefsir Metodu) (İbranice), İbrani Üni., Kudüs
1970, (Doktora Tezi), s. 3-5), Saadia’nın tek tercüme metin hazırladığını, hem kısa olan tercümede hem de uzun olan
tefsir kitabında bu tercümeyi, bazı küçük değişikliklerle, kullandığını ileri sürmüştür.
51 Huneyn b. İshak (ö. 873), Özellikle eski Yunan tıp ve felsefesiyle ilgili eserleri, Yunanca ve Süryaniceden Arapça’ya
tercüme ederek bu eserlerin İslâm dünyasına intikalinde çok önemli bir rol oynayan Hıristiyan mütercim ve hekimdir.
Tercümelerinde öne çıkan en önemli hususlardan biri cümlelerin sadece çevirilerini yapmaktan daha ziyade anlam odaklı
bir tercüme yaklaşımını benimsemesidir (Cemal Demircioğlu, ”El-Cahız’dan Manastırlı Mehmet Rıfat’a: Arap Çeviri
Kuramcıları İle Osmanlı Mütercimleri Arasındaki Bağlantılar / From El-Cahız To Mehmet Rıfat Of Manastır:
Interconnections Between Arabic Theorists Of Translation And Ottoman Translators”, TURKISH STUDIES -
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Volume 8/13
Fall 2013, www.turkishstudies.net, Doi Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5675, s. 748-749).
52 Huneyn b. İshak ve Saadia’nın hocası Taberiyeli Ebu Kesir Yahya b. Zekeriya’nın Yunanca tercümeden yararlanarak
Tanah’ı oluşturan eserlerin bir kısmını Arapça’ya tercüme ettiklerini Mes’ûdî haber vermektedir (el-Mes’ûdî, s. 112-
113). Konula ilgili olarak ayrıca bkz., M. Steinschneider, “An Introduction to the Arabic Literature of the Jews II”, The
Jewish Quarterly Review, Vol. 12, No. 3, Apr., 1900, s. 498.
53 Bibliorum Sacrorum Tomus Primus Sive Pentateuchus Moysis, Hazırlayanlar Brian Walton, Thomas Roycroft,
Wenceslaus Hollar, Pierre Lombart, Londini 1657, Tekvin 1/3, 1/4, 1/6 ve 1/8, s. 3; Çıkış 19/21, s. 311; Çıkış 9/3, s. 261;
Çıkış 15/3, s. 291 (Arapça Tercümesi). Çok Dilli Kutsal Kitap (Polyglot Bible), aynı metnin farklı birçok dilde yanyana
tercümelerinin verildiği Kitab-ı Mukaddes tercümelerine verilen isimdir. Tercümesini verdiğimiz metin, Saadia’nın
Arapça tercümesinin de bulunduğu Londra Polyglot Kitab-ı Mukaddesi’nde bulunmaktadır ve eser 1657 yılında Brian
Walton başkanlığında neşredilmiştir.
138 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
- بنو األشراف” kısmını” oğulları nın’Tanrı)- Elohim-bney (בְנֵי-הָאֱ ֹלהִים” ifadesindeki” gördüler kızlarını
Soyluların oğulları” olarak çevirir54. Çarpıcı bir diğer örnek de Tekvin 32/30’da geçen “… Allah’ı
yüz yüze gördüm, ve canım sağ kaldı, dedi.” ifadesinde bulunur. Saadia, bu pasuğu “ هللا مالك رأيت إني
ّص ْت نفسي
تخل و مواجهة - Allah’ın meleğini yüz yüze gördüm ve canım sağ kaldı” olarak çevirirek
antropomorfik ifadelere olan hassasiyetini gösterir55. Çıkış 3/6’da geçen “… ve Musa yüzünü örttü;
çünkü Allah’a bakmaya korkuyordu” ifadesini de aynı kaygıdan dolayı “ أن خاف إذ وجهه موسى فستر
هللا مالك إلي ينظر - ve Musa yüzünü örttü; çünkü Allah’ın meleğine bakmaya korkuyordu” şeklinde
tercüme eder56
.
Saadia’nın Tevrat tercümesi ve tefsirinde izlediği bir diğer metot sistematik bir şekilde bazı
cümleleri kısaltarak tercüme etmesidir57. Özellikle gramerde yer alan bazı kaideleri ve kelimeleri
gereksiz görerek kısaltmalarda bulunur. Bunun en açık örneği Tekvin 1/1’de görülür: “ אָ רָב יתִ שׁאֵ רְב
göğü Tanrı Başlangıçta)- aretz ha et've şamayim ha et Elohim bara Bereşît (אֱ ֹלהִים אֵ ת הַשָ מַיִם וְאֵת הָָארֶּ ץ
ve yeri yarattı” pasuğunu Saadia “وآألرض السماء هللا خلق ما اول - Allah’ın yarattığı ilk şey gök ve
yerdi58” şeklinde tercüme eder59. Yine, Çıkış 20/4’de geçen “kendin için put yapmayacaksın”
pasuğunu “put yapmayacaksın”; Tekvin 2/3’de geçen “ve Tanrı yedinci günü mübarek kıldı”
pasuğunu “O (Tanrı), onu (yedinci günü) mübarek kıldı” şeklinde ifade eder (Steiner, 1921, s.16-
20).
Bir başka özelliği de Tevrat’ta tekrar olarak geçen bazı kelimeleri veya cümleleri
tercümesine almamış olmasıdır. Bunların yerine çoğunlukla zamir kullanır, bazen de gereksiz
olarak değerlendirdiği için herhangi bir ifade kullanmaz. Örneğin, Levililer 16/11 pasuğunda (“ve
Harun kendisi için olan suç takdimesi boğasını arzedecek, ve kendisi için ve evi için kefaret
edecek, ve kendisi için olan suç takdimesi boğasını boğazlıyacak”) iki defa geçen “suç takdimesi
boğasını” ifadesini ikinci defa kullanmaz, sadece zamir kullanmakla (
يذبحه - Onu kesecek) yetinir.
Yine, Sayılar 8/19 pasuğunda (
“Ve İsrailoğulları makdise yaklaştıkları zaman İsrailoğulları arasında
belâ olmasın diye toplanma çadırında İsrailoğullarının hizmetini yapmak, ve İsrailoğulları için
kefaret etmek üzre, İsrailoğulları arasından Levilileri Haruna ve oğullarına hediye olarak verdim”)
beş defa geçen “İsrailoğulları” ifadesini sadece bir defa kullanıp diğerlerini zamir olarak gösterir;
Levililer 13/53’de geçen “hastalık/belâ” kelimesi, 54. pasukta bir defa 55. pasukta ise üç defa
tekrar edilmesine rağmen Saadia 54. ve 55. pasuklarda tekrardan kaçınarak sadece zamir kullanır60
.
Saadia’nın Tevrat tefsirinde izlediği metotlardan biri de metinde geçen herhangi bir
kelimenin anlamını, o kelimenin birçok anlamının bulunduğunu kabul ederek en uygun olanıyla
açıklamaktır. Saadia, her şeyden önce bir kelimenin birçok anlamının bulunduğuna inanır. Bu
metot sayesinde, bir Tevrat pasuğunun başka bir pasukla, akılla veya gelenekle çelişir
görünmesinin önüne geçmeye, bunların arasında tenakuz bulunamayacağını ortaya koymaya çalışır
(Steiner, 1998, s.215-217; Cohen, s.80). Bu metot, metnin daha iyi anlaşılmasında oldukça etkili
vayyinahem (וַיִנָחֶּם יְהוָה, כִי-עָשָ ה אֶּת-הָָאדָם בָָארֶּ ץ” pasuğundaki 6/6 Tekvin, Örneğin. verir sonuçlar
Yehova ki asah et-ha'adam ba'aretz)- ve Rab yeryüzünde adamı yaptığına nadim oldu” ifadesinde
geçen “םֶּחָנִיַו) vayyinahem)” fiilinin altı farklı anlamının olduğunu, yine Tanah metninde bulunan

54 Bibliorum Sacrorum Tomus Primus Sive Pentateuchus Moysis, Tekvin 6/2, s. 23 (Arapça Tercümesi).
55 Bibliorum Sacrorum Tomus Primus Sive Pentateuchus Moysis, Tekvin 32/30, s. 145 (Arapça Tercümesi).
56 Bibliorum Sacrorum Tomus Primus Sive Pentateuchus Moysis, Çıkış 3/6, s. 235 (Arapça Tercümesi).
57 Steiner, A Biblical Translation in the Making, s. 14; Blau, Saadya Gaon's Pentateuch Translation, s. 395.
58 Bibliorum Sacrorum Tomus Primus Sive Pentateuchus Moysis, Tekvin 1/1, s. 3 (Arapça Tercümesi).
59 Saadia’nın Tekvin 1/1’i tercümesi ve yorumlaması hakkında detaylı bilgi için bkz. Richard Steiner, “Philology as the
Handmaiden of Philosophy in R. Saadia Gaon's Interpretation of Genesis 1/1”, Israel Oriental Studies, 19, Edi. Shlomo
Isra’el, Tel Aviv Üni. Yay., USA 1999, s. 379-389.
60 Bibliorum Sacrorum Tomus Primus Sive Pentateuchus Moysis, Levililer 16/11, s. 477; Sayılar 8/19, s. 577; Levililer
13/55, s. 461 (Arapça Tercümesi); diğer örnekler için bkz. Steiner, A Biblical Translation in the Making, s. 26-31 ve
Blau, Saadya Gaon's Pentateuch Translation, s. 395.
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 139
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
kullanımlarını örnek göstererek bildirir: Pişman olmak, tehdit etmek (korkutmak), teselli bulmak,
affetmek (vazgeçmek), kızışmak ve bakmak (itibar etmek). Bu fiillerden yaygın kullanımda olan
“Pişman olmak” anlamını, sözkonusu metinde Allah geçtiği ve Allah hakkında antropomorfik
ifadelerin düşünülemeyeceği için kabul etmez ve bunun yerine “tehdit etmek (korkutmak)”
anlamının tercih edilmesi gerektiğini savunur. Buna göre pasuk şöyle çevrilmelidir: “ بما هللا توعدهم
korkuttu) insanları (onları şeylerle yarattığı yeryüzünde Allah - صنعهم فى األرض و اوصل المشقة الى قلوبهم
ve onların kalplerine sıkıntı ve zorluk verdi” (Linetzky, 2002, s.203-208; Steiner, 1921, s.217-218).
Bir başka örnek de Tekvin 2/9’da bulunmaktadır. Bu pasukta “Tanrı’nın bahçede iyi meyve veren
güzel ağaç yetiştirdiği ve bahçenin ortasında yaşam/hayat ağacı olduğu” anlatılmaktadır. Müstakil
çevirisinde Saadia “hayat ağacı” ibaresini “ الحياة شجرة , hayat ağacı) olarak tanımlarken, tefsirinde
oldukça çarpıcı bir değişiklikle bu ifadeyi “العافية شجرة , sağlık/sıhhat/şifa ağacı” olarak çevirir.
Saadia, tefsirinde yaptığı bu çevirinin doğruluğunu Tanah’ın diğer bölümlerinden (II. Krallar 8/8-9
ve İşaya 38/21) çıkardığı deliller yardımıyla destekler. Aynı hikayenin devamında, Tekvin 3/22’de
de (Sonra, Tanrı “Adem iyiyle kötüyü bilmekle bizlerden biri gibi oldu” dedi, “Artık yaşam
ağacına uzanıp meyve almasına, yiyip ölümsüz olmasına izin verilmemeli”) geçen hayat ağacı
ifadesini “العافية شجرة , sağlık/sıhhat/şifa ağacı” olarak çeviren Saadia, “יםִיַח) hayyim)- yaşam/hayat”
kelimesinin sekiz anlamı üzerinde durur: Bu dünya hayatı, yaşayan insanlar, varlıklı insanlar,
sağlık ve şifa verici şey, gelecek dünyadaki mükafat, ilim, dilek ve bereket. Saadia, bu farklı
anlamlar arasından insanların metni daha iyi anlayabilmeleri için bu anlamı seçtiğini belirtir ve
metni bu şekilde yorumlar61 (Linetzky, 2002, s.203-208; Ben-Shammai, 2003, s.56).
Ayrıca, Tevrat’ta geçen çeşitli insan, hayvan, şehir, mekân veya eşya isimlerini Arapça’ya
tercüme ederek yazar. Bu bağlamda, Saadia’nın tercüme ve tefsirinde, İslâmi terminolojide yer alan
bazı ifadeleri rahatlıkla kullandığı göze çarpar. Örneğin Tekvin 2/11’de nehir ismi olarak geçen
“Pişon”u “Nil”; Tekvin 8/4’de geçen “טָ רָ רֲא יֵ רָה) Harey Ararat)- Ararat Dağları”nı “قردا جبال - Cudi
Dağları”; Levililer 14/1, 2 ve diğer yerlerde geçen “kâhin/kohen” kelimesini “imam”; Hz. Yusuf’un
kıssasının anlatıldığı Tekvin 39/12,13 ve 15’de geçen “דְגִב) beged)- elbise/giysi/esvap” kelimesini
“قميص - gömlek” ve Tesniye 33/1’de geçen “יםִלהֱֹאָה שׁיִא הֶּ ש ֹׁמ) Moşe îş ha-Elohim)- Tanrı adamı
Musa” ifadesini “هللا رسول موسى - Allah’ın Resulü Musa” olarak tercüme eder. Yine Tekvin 10/30’da
har Sfarah boakhah miMeşa moşavam Vayehi (וַּיְהִי מֹוׁשָּבָּם, מִמֵׁשָּא, ב ֹּאֲכָּה סְפָּרָּ ה, הַּר הַּקֶדֶם” geçen
hakedem)- Ve bunların oturdukları yer, Meşa’dan Sefar’a giderken, şark dağıdır.” pasuğunda geçen
(وكان مسكنهم من مكة إلى ان تجيء المدينة إلى الجبل الشرقّي) Medine ve Mekke isimlerini şehir Sefar ve Meşa
olarak çevirir62. Bu durumu özellikle Abraham İbn Ezra sert bir şekilde eleştirir63
.
İbn Ezra’nın ifadeleri esas alınacak olursa Saadia’nın Tevrat’ın tercümesini ve tefsirini
Arapça olarak ve Arap harfleriyle yazdığı sonucuna ulaşılır. Bu bilgi, onun sadece Yahudiler için
değil Müslümanlar için de yazdığı neticesini verir. Saadia, hem Yahudilerin hem de Müslümanların
rahatlıkla anlayabilmeleri için literal olmayan, serbest biçimli, bazı ekleme ve çıkarmaların

61 Ben-Shammai, makalesinde Saadia’nın Tevrat metninde yaptığı farklı tercihlerin doğrudan Saadia’nın kendisinden
kaynaklandığını ve onun bu işlemi özel bir takım sebepler ve amaçlar için bilinçli olarak tasarladığını iddia eder. BenShammai’ye
göre Saadia’nın tefsirinde bulunan bazı inhirafların (farklı bir şekilde açıklama yolunu tercih etmesi) temel
sebebi onun kadim geleneği ve toplumun manevi saadetini, metnin bilimsel veya filolojik doğruluğundan daha fazla
önemsemesidir. Saadia’nın yaptığı iki çalışmanın (tercüme ve tefsir) farklı okuyucu kitlelerine hitap ettiğini
savunmaktadır (Ben-Shammai, s. 57-58).
62 Bibliorum Sacrorum Tomus Primus Sive Pentateuchus Moysis, Tekvin 2/11, s. 9; Tekvin 8/4, s. 31; Levililer 14/1, s.
461; Tekvin 39/12, s. 173; Tesniye 33/1, s. 859 ve Tekvin 10/30, s. 41 (Arapça Tercümesi); Saadia’nın İslâmi
terminolojiyi kullanması hakkında bkn. Freidenreich, s. 361-395.
63
“Saadia, ailelerin, şehirlerin, hayvanların, kuşların ve kayaların (dağların) isimlerini çevirdi. Belki de bunların
(tercümelerin) adlarını rüyasında görmüştür. Bazı durumlarda o kesinlikle yanlış çevirmiştir, ancak ben ileride doğru
olan şekillerini açıklayacağım. Biz, Saadia’nın rüyalarına güvenemeyiz. Muhtemelen bunu o Allah’a olan saygısından
dolayı yapmıştır. Çünkü Saadia Tevrat’ı, İsmaililerin (Müslümanların) dilinde ve onların yazı karakterinde çevirmiştir”
(İbn Ezra, s. 56; Steiner, A Biblical Translation in the Making, s. 95).
140 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
yapıldığı, tam bir tercümeden ziyade anlaşılmasına önem verilen, Arapça ve Arap harfleriyle
yazılan bir tercüme yazar. Müslümanları da hedef grubun içerisine almasının en önemli
sebeplerinden biri Müslüman âlimlerin Tevrat’ın İbranicesini bilmedikleri için onun hakkında bilgi
sahibi olmalarını sağlamak ve bu sayede Tevrat’ı kötülemelerini engellemek olmalıdır (Steiner,
2010, s.150; Malter, 1921, s.143, Marx, 1947, s.29). Ancak Moshe Zucker gibi bazı araştırmacılar,
her ne kadar İbn Ezra’nın böyle bir açıklaması olsa da günümüze kadar bulunan elyazmalarında
veya genizada tespit edilen elyazmalarında Arap harfleriyle yazılmış Saadia’ya ait Tevrat tercümesi
bulunamamasını delil göstererek buna itiraz ederler64
.
Saadia Gaon, Tevrat tercümesi ve tefsirinin ilk baskısında, sadece kısa açıklayıcı notlar
ekleyerek tercüme yapar. Daha sonraki yıllarda bu tercümeyi yeniden ele alarak geniş bir tefsir
ekler ve yeni baskısını yapar (Steiner, 2010, s.3; Polliack, 1997, s.78-80). Saadia’nın kısa ve sadece
tercümenin bulunduğu metni halka yönelik; kapsamlı ve geniş izahatların bulunduğu metni ise din
adamlarına yönelik olarak hazırladığı düşünülmektedir (Arslantaş, 2009, s.364).
Eserin özellikleri arasında son olarak, tefsir yaparken her kitabın başına monografik bir
giriş eklediğini belirtmek gerekecektir. Bu girişlerde Saadia, kitabın içeriği, nasıl mütalaa edilmesi
gerektiği, kitaplar arasındaki ilişkiler ve akılla çelişmemeleri hususları üzerinde durur (Arslantaş,
2009, s.364). Örneğin, Tevrat’a giriş metninde Tevrat’ın düzeni, bilgi kaynakları, şifahi geleneğe
olan ihtiyaç, şifahi geleneğin aktarılma süreci ve Tevrat’ı yorumlarken gözetilmesi gereken kurallar
gibi bazı konulara değinir65
.
3.1.1.2. Eserin Baskıları
Saadia’nın Tevrat tercümesi ilk olarak, elyazmalarından yararlanılarak 1546 yılında
İstanbul baskısı olarak çok dilli (Polyglot) bir Tevrat tercümesinde basılmıştır. Eliezer Soncino
tarafından neşri gerçekleştirilen bu eserde, İbranice metin, Targum Onkelos (Ârâmice), Yakup b.
Yusuf Tavûs’a ait İbrani harfleriyle yazılmış Farsça (Judeo-Farsî), Saadia’nın İbrani harfleriyle
yazılmış Arapça (Judeo-Arabic) tercümeler ve Rashi (1040-1105)66’nin tefsiri birlikte yer almıştır
(Vollandt, 2007, s.30; Vollandt, 2008, s.19).
Daha sonra 1629-1645 yılları arasında, Paris’te on cilt olarak basımı yapılan Paris Çok
Dilli Kutsal Kitap’ta (Paris Polyglot Bible) Saadia’nın Arapça tercümesi Arap harfleriyle
neşredilmiştir. Bu neşirde, İbranice metin ve Latince, Grekçe, Ârâmice, Arapça, Samirice ve
Süryanice dillerindeki tercümeler yer almıştır. Fransız bir avukat, Guy Michel Le Jay tarafından

64 Freidenreich, s. 358; Zucker’in bu iddialarına karşın Vollandt, geniza belgelerinde yer alan Arapça harflerle yazılmış
Saadia’ya ait Tanah tercümelerinin örneklerini vermekte ve bunları değerlendirmektedir (Vollandt, The Transmission of
the Judaeo-Arabic Pentateuch Translation, s. 43-65). Ancak neticede bu belgelerin Karaîm mezhebine mensup yazıcılar
tarafından istinsah edilmiş belgeler olması gerektiğini, Saadia’nın İbranice harfleri kullanarak yazdığını belirtir (Vollandt,
The Transmission of the Judaeo-Arabic Pentateuch Translation, s. 66-68). Steiner ise Saadia’nın Arapça ya da İbranice
harflerle yazması konusunda yeni bir öneri getirir. Saadia’nın, başlangıçta Arap harfleriyle yazmamış olsa bile Müslüman
âlimlerin bu eserden haberdar olacaklarını tahmin ettiğini, bu sebeple eserin te’lifinden çok kısa bir süre sonra her iki dili
de çok iyi bilen bir müstensihe, bu eseri Arap harfleriyle yazdırmış olmasının pek muhtemel olduğunu savunur (Steiner,
A Biblical Translation in the Making, s. 3). İddiasının delili olarak da İbn Hazm’ın, El Fasl’ında yer alan bazı Tevrat
pasuklarının Arapça tercümelerinin, Saadia’nın tercümesiyle olan benzerliklerini gösterir. Steiner’a göre, İbn Hazm’ın
Tevrat’a eleştiri yazmaya başladığında asıl planı, Saadia’nın tercümesini kullanmak idi, ancak tercümenin ilk kısımlarını
okuduğunda Tevrat’ta zafiyet bulma hususunda zorluk yaşadı, bundan dolayı da Saadia’nın tercümesini bırakıp başka
tercümelere yöneldi (Steiner, A Biblical Translation in the Making, s. 132-134).
65 Oldukça uzun olan bu giriş için bkn. Linetsky, s. 1-44.
66 Fransa’da 1040-1105 yılları arasında yaşamış olan, adı Rabbî Shlomo Yitzchaki’nin ilk hecelerinin biraraya gelmesiyle
oluşan Rashi, Talmud ve Tanah üzerine yazdığı ve etkisi günümüze kadar süren tefsirlerin yazarıdır. En önemli
özelliklerinden biri bir metnin anlamını olabildiğince açık ve özlü bir şekilde ifade etmek üzerine dayalıdır. Açık
olmadığını düşündüğü herhangi bir sözcüğü basit kelimelerle ve gündelik hayattan aldığı örneklerle açıklamaya çalışır.
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 141
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
mâli destek sağlanarak oluşturulan bu eserin, Arapça Tevrat tercümesi bölümünde, Saadia’nın
tercümesi Arap harfleriyle neşredilmiştir67 (Schenker, 2008, s.779; Vollandt, s.31-33).
1652-1657 yılları arasında, Londra’da, Londra Çok Dilli Kutsal Kitap (London Polyglot
Bible) çalışması yapılmıştır. Günümüze kadar en fazla kullanılan, en fazla dil barındıran ve en
geniş kapsamlı çok dilli Kutsal Kitap neşri olan bu eser (Schenker, 2008, s.781), aynı sayfada tüm
tercüme edilen dilleri göstermesi bakımından da takdire şayandır (Miller, 2001, s.467). Brian
Walton (1600-1661) başkanlığında hazırlanan bu eser, Paris neşrine ek olarak Tevrat ve İncil’lerin
Farsça, Mezmurlar ve Yeni Ahit’in ise Etiyopyaca tercümeleri de eklenmek suretiyle toplamda
dokuz dilli bir çalışmaya dönüşmüştür. Saadia’ya ait olan Arapça Tevrat tercümesi, Paris basımı
esas alınarak bu çalışmada da aynen neşredilmiştir (Vollandt, 2007, s.34).
1893 yılında, Saadia Gaon’un eserlerinin tercüme edilmesi projesine girişen Joseph
Derenbourg (1811-1895), Saadia’nın Tanah tercümesini “Œuvres Completes de R. Saadia ben
Joseph al-Fayyoûmi" (R. Saadia b. Yusuf el-Feyyumi’nin Tüm Eserleri) üst başlığını kullanarak
Fransızcaya tercüme etmiştir. Saadia’nın Arapça Tevrat tercümesini, çeşitli elyazması kaynaklara68
dayanarak, Version Arabe du Pentateuque (Tefsîru’t-Tevriye Bi’l-Arabiyye - Tevrat’ın Arapça
Tercümesi) adıyla neşretmiştir69. İbranice harflerle Arapça (Judeo-Arabic) Tevrat metni ve
Fransızca tercümesinin (tamamı değil) basılı olduğu bu eserde ayrıca Saadia’nın Tevrat
tercümesine yazdığı Arapça giriş bölümü de yer almaştır. Ancak, Derenbourg’un yaptığı bu neşir
ve tercümede birçok hatanın olduğu görülmüştür. Bu hatalar birçok araştırmacı tarafından
eleştirilmiştir. Bunlar arasında özellikle Joseph Mieses’in eleştirisi çok önemlidir. Mieses, İstanbul
ve Londra çok dilli Tevrat baskılarını dikkatli bir şekilde inceleyerek Derenbourg’un baskısıyla
karşılaştırma yapmış ve Derenbourg’un yanlışlarını ortaya koymuştur70
.
Saadia’nın Tevrat tercümesi yazılışından kısa bir süre sonra neredeyse tüm İslâm
coğrafyasında yaşayan Yahudiler tarafından standart Arapça tercüme olarak kullanılmaya
başlanmış, özellikle Yemen’de günümüze kadar kullanılmıştır. Saadia’ya ait Tevrat tercümesinin
elyazmaları Yemen’de özenle korunmuş ve Taj (İbranice Keter Tora) ismiyle bilinen ve Yemen’de
1894-1901 yılları arasında neşredilen Tevrat nüshasında İbranice masoratik ve Ârâmice Targum
metniyle birlikte basılmıştır (Steiner, 1998, s.2; Blau, 2002, s.98; Cohen, 1944, s.185; Marx, 1947,
s.28-29).
Son olarak da günümüzde Saadia’nın Tevrat tercümesi ve tefsiriyle Joseph Blau, Moshe
Zucker, Yahuda Ratzaby, Yosef Kafih ve Michael Linetsky ilgilenmişlerdir. Blau, elyazmalarına
ve genizada bulunan parçalara dayalı olarak Tekvin bölümünün kısa bir bölümünü, Cambridge ve

67 Daha detaylı bir anlatım için bkz. Vollandt, The Arabic Pentateuch of the Paris Polyglot, s. 31-34.
68 Derenbourg, 1546 İstanbul, 1657 Londra ve Kudüs’ten Nissim Behar ismindeki bir dostunun kendisine gönderdiği bir
Yemen elyazmasına dayanarak eserini oluşturmuştur (Yitzhak Avishur, “Some New Sources for the Study of the Text
and Language of Saadya’s Translation of the Pentateuch into Judaeo-Arabic”, Genizah Research After Ninety Years The
Case of Judaeo-Arabic, Edi. Joshua Blau ve Stefan C. Reif, Cambridge University Press, Cambridge 1992, s. 5; Vollandt,
The Arabic Pentateuch of the Paris Polyglot, s. 21; Vollandt, The Transmission of the Judaeo-Arabic Pentateuch
Translation, s. 35; Polliack, s. 78).
69 Joseph Derenbourg, Œuvres Completes de R. Saadia ben Joseph al-Fayyoûmi, Version Arabe du Pentateuque, Volume
I, Libraire de la Societe Asiatique, Paris 1893.
70 Polliack, s. 78; Vollandt, The Transmission of the Judaeo-Arabic Pentateuch Translation, s. 35; Avishur, Some New
Sources for the Study of the Text and Language of Saadya’s Translation, s. 5; Mieses’in eleştirileri için bkz. Josef
Mieses, “Textkritische Bemerkungen zu R. Saadja Gaons arabischer Pentateuchübersetzung” (R. Saadia Gaon’un Arapça
Tevrat’ının Metin Kritiğiyle İlgili Değerlendirmeler), Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums
(Aylık Yahudi Tarihi ve Çalışmaları Dergisi), Heft 3, Braslau 1919, s. 269-290; Başka bir eleştiri için de bkz. Moses
Gaster, “ Notices of Books: Œuvres complètes de R. Saadia Ben Josef Al-Fayyoûmî publiées sous la direction de J.
Derenbourg. Vol. I. Version Arabe du Pentateuque Paris, 1893”, Journal of the Royal Asiatic Society, Volume 26, Issue
02, April 1894, s. 404-405.
142 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
St. Petersburg’da bulunan farklı okumaları da içeren elyazmalarını inceleyerek neşretmiştir (Blau,
2002, s.100-106). Zucker, ilk olarak Tevrat tercümesini İbranice olarak neşretmiş71, ardından da
genizada bulunan elyazmalarından yola çıkarak Tekvin kitabının tefsirini oluşturmuştur72. Ratzaby,
Çıkış kitabının tefsirini yazmıştır73. Kafih Tevrat’ın tefsirini Arapça (Judeo-Arabic) ve İbranice
karşılaştırmalı ve açıklayıcı notlarla neşretmiştir74. Michael Linetsky ise, Zucker’in 1984 yılında
neşrettiği eserden yararlanmak ve zaman zaman Kafih ve Derenbourg’un çalışmalarına da atıflarda
bulunmak suretiyle Tekvin kitabının tefsirini İngilizce olarak yayımlamıştır75
.
4. Sonuç
Tanah ve Talmud’ta verilen bilgilerin ilâhî, otantik, ebedî ve üstün oluşunu hayatı boyunca
savunan, bu anlayışa karşı çıkan her türlü muarıza karşı en acımasız üslubuyla mücadele eden, bir
yandan da ilâhî hükümleri rasyonelize etmeye çalışarak onları anlamaya ve içselleştirmeye çalışan
ve bu sayede tüm şüphelerden kurtulup kat’i bir imana erişmeyi hedefleyen Saadia Gaon’un bu
faaliyetleri ona akıl ile imanı, felsefe ile Tanah’ı (vahyi) uzlaştırmaya çalışan ve bunu sistematik
bir şekilde uygulayan ilk Yahudi filozofu ve Ortaçağ Yahudi felsefesinin kurucusu ünvanlarını
haklı olarak kazandırmıştır.
Eserlerinde, özellikle Tevrat’ın Arapça tercüme ve tefsirinde Kur’an (Tevrat yerine), Kıble,
Beyt-i Makdis, La ilahe illallah, İmam (Kohen kelimesi yerine), Mekke (Meşa kelimesi yerine),
Medine (Sefar kelimesi yerine) ve Hz. Musa için de Resulullah kelimelerini kullanır. Saadia
Gaon’un böyle davranmasının en önemli sebebinin yaşadığı dönem ve coğrafyada hâkim dilin
Arapça olması ve Yahudilerin de Arapça’yı anadilleri gibi bilmeleri sebebiyle, herkes tarafından
bilinen bu terimlerin İslâmî kültürden bilinçli olarak ödünç alma olarak da değerlendirmek
mümkündür76
.
Saadia Gaon, Mutezîle paralelinde düşünen bir Yahudi kelâm âlimi olmakla birlikte İbrani
dili, Yahudi kutsal kitapları, hukuku ve edebiyatı gibi farklı alanlarda, bütünlük içinde ve
sistematik olarak yazmış olduğu onlarca eserle Yahudi düşünce hayatında çok özel bir yer
edinmiştir. Yazmış olduğu eserlerle kendisinden sonraki nesillerin zihinlerinde yeni bakış açılarının
oluşmasına ve böylelikle daha derinlemesine araştırmaların yapılmasına öncülük etmiştir.
Ortaçağ’ın en seçkin Yahudi müfessir, mütercim, şair, düşünür, filozof, astrolog ve
dilbilimcilerinden biri olan Abraham ben Meir İbn Ezra (1089-1164)77, yazdığı eserlerde bazen
Saadia’ya atıflarda bulunur ve onu “Tevrat’ın direği/sütunu” ve “her sahada en ileri otorite” olarak

71 Saadia Gaon, Al-Targum R. Saadia Gaon La-Tora (R. Saadia Gaon’un Tevrat Tercümesi), Hazırlayan Moşe Zucker,
İbranice, Michael Higger Memorial Publications, New York 1959, s. 537 sayfa. Eserde İngilizce özet ve İbranice metin
yer alır.
72 Saadia Gaon, Perushei Rav Sa'adiah Ga'on li-Breshit (Rav Saadia Gaon’un Tekvin Kitabının Tefsiri), Hazırlayan Moşe
Zucker, İbranice, The Jewish Theological Seminary of America, New York 1984, 487 sayfa. Eserde, Judeo-Arabic metin
ve İbranice tercümesi yer alır. Yazar, kısa bir İngilizce özet de eklemiştir.
73 Sa’id b. Yusuf el-Feyyûmî, Peruşey Rav Sa'adiah Ga'on li-Sefer Şemot (Rav Saadia Gaon’un Çıkış Kitabının Tefsiri),
Hazırlayan Yahuda Ratzaby, İbranice, Mosad Harav Kook, Jerusalem 1998, 454 sayfa.
74 Sa’id b. Yusuf el-Feyyûmî, Peruşey Rabbenu Saadya Gaon al Ha-Tora (R. Saadia Gaon’un Tevrat Tefsiri),
Düzenleyen ve İbranice’ye tercüme eden Yosef Kafih, Judeo-Arabic ve İbranice, Mosad Rav Kook, Yeruşalayim 1963,
199 sayfa.
75 Michael Linetsky, Rabbi Saadia Gaon’s Commentary on the Book of Creation, Jason Aronson Inc, USA 2002, 374
sayfa. Eserde, Tevrat’a giriş, Tekvin kitabına giriş, Tevrat’ın tefsirine giriş, Tevrat’ın tercümesine giriş ve Tekvin
kitabının yirmi yedi bölümünün tercümesi ve tefsiri vardır. Özellikle bazı pasukların tefsirleri, elyazması metinlerin
okunamaması, okunamayacak kadar tahrif olması ya da anlaşılamaması gibi nedenlerle parçalar halindedir.
76 Konuyla ilgili olarak bkn. Freidenreich, s. 353-395; Yasin Meral, İbn Meymun’un Eserlerinde İslâm ve Müslümanlar,
Ankara Üni. S.B.E., Ankara 2012 (Yayımlanmamış Doktora Tezi) , s. 29-33.
77 İbn Ezra’nın görüşleri hakkında bkn. Michael Friedlander, Essays on the Writings of Abraham Ibn Ezra, The Society of
Hebrew Literature, London 1877, 252 sayfa.
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 143
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
gösterir78 (Malter, 1921, s.278). Zaman zaman onun görüşlerini eleştirse de Tevrat tefsirinde sık sık
Saadia’nın yorumlarına atıflar yapar. Örneğin, İbn Ezra, Tekvin 1/3’ü yorumlarken Saadia’nın “ve
Tanrı dedi” pasuğunu “ve Tanrı buyurdu/istedi/takdir etti” anlamında anladığını zikreder. Yine,
Tekvin 1/26 (Tanrı, “Kendi suretimizde, kendimize benzer insan yaratalım” dedi) pasuğunu
Saadia’nın Tanrı’nın insana hikmet ve bilgelik vermesi ve bu sayede insanoğlunun tüm dünyaya
egemen olması anlamında yorumladığını özellikle belirtir (Ibn Ezra, 1988, s.32,44).
Maimonides ya da daha bilinen ismiyle Musa bin Meymun (1135-1204)79, meşhur eseri
Delâletü’l-Hairin (Aklı Karışıklara Kılavuz) adlı eserinde, Saadia’nın da birçok konuda takip ettiği
Mutezile’nin metodunu eleştirir (Maimonides, 1904, s.153-154). Saadia’nın Mutezile metodunu
benimsemesinden dolayı ona çoğu zaman muhalif olan Maimonides, Yemen Yahudilerine
gönderdiği er-Risâletü’l-Yemeniyye (İggeret Teyman-Yemen Mektubu)80 adlı eserinde ise “biz
Rabbi Saadia’yı müspet bir şekilde değerlendirmekteyiz. Çünkü onun döneminde doğru yoldan
sapmış birçok bozuk fikir vardı ve şayet Saadia olmasaydı Kutsal Tevrat az kalsın yok olacaktı. O,
Tevrat’ın gizli kalmış birçok yönünü ortaya çıkardı ve bu sayede zayıflamış taraflarını güçlendirdi.
O, tüm faaliyetlerini sırf Tanrı’nın rızasını kazanmak için yaptı” ifadesiyle ona olan saygısını
belirtir (Jospe, 2009, s.54; Morais, 1935, s.353).
Saadia Gaon’un Arapça Tevrat tercüme ve tefsiri, özellikle İslam dünyasında yaşayan
Yahudiler arasında yaygınlık kazanmış, Rabbânîler arasında saygın bir yer edinmiştir. Kendisinden
sonraki bir çok Yahudi âlim, onun bu eserini çeşitli şekillerde kullanmış, özellikle Yemen
Yahudileri tarafından Keter Tota adı verilen eserde İbranice masoratik ve Ârâmice Targum
metniyle birlikte basılmış ve asırlar boyunca standart Arapça tercüme olarak okunmuştur.
Saadia Gaon’un Tevrat’ın Arapça tercüme ve tefsiri, onun hayatı, yazdığı diğer eserler ve
savunduğu felsefî ve teolojik görüşler bir bütün olarak değerlendirildiğinde onun Yahudi
tarihindeki en önemli simalardan biri ve Yahudilerin yazılı ve sözlü kutsal kitaplarına verdiği
önemle hatırlanmayı hak eden bir Rabbî olduğu görülecektir.
KAYNAKÇA
ADAM, Baki, “Tevrat”, DİA, Cilt 41, s. 42.
ADANG, Camilla, “Abû’l-Kathîr Yahyâ ibn Zakariyyâ”, Encyclopedia of Jews in the Islamic
World, Executive Editor: Norman A. Stillman, Leiden: Brill, 2010, Vol. I.
ALTMANN, Alexander ve Stern, Samuel Miklos, Isaac Israeli A Neoplatonic Philosopher of the
Early Tenth Century, University of Chicago Press, Chicago 2009.
ARSLANTAŞ, Nuh, Abbasîler Ve Fatımîler Döneminde Yahudiler (132-656/750-1258), Marmara
Üni. S.B.E., İstanbul 2007 (Doktora Tezi).
ARSLANTAŞ, Nuh, İslâm Dünyasında İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler Abbasî ve Fâtımîler
Dönemi, M.Ü.İ.F.V. Yay., İstanbul 2009.
ASSAF, Simha, “Yeshivot”, EJ, Vol. XXI, s. 315.
AVISHUR, Yitzhak, “Some New Sources for the Study of the Text and Language of Saadya’s
Translation of the Pentateuch into Judaeo-Arabic”, Genizah Research After Ninety Years

78 Araştırmacıların birçoğu İbn Ezra’nın kendi yazdığı tefsirinin aslında orijinal olmadığını, onun İspanyol dilbilimcilerin
ve müfessirlerin eserlerinden ve özellikle de Saadia’nın tercüme ve tefsirinden yararlanarak eserini oluşturduğunu iddia
eder (İbn Ezra, s. XIV).
79 Musa bin Meymun’un hayatı, eserleri ve Delâletü’l-Hairin için bkn. Hatice Doğan, Musa bin Meymun Rambam -
Maymonides'in Hayatı ve Eserleri (Delaletü'l - Hairin - More Nevuhim), Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş.,
İstanbul 2010, 200 sayfa.
80 İggeret Teyman hakkında bkn. Meral, s. 61-63.
144 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
The Case of Judaeo-Arabic, Edi. Joshua Blau ve Stefan C. Reif, Cambridge University
Press, Cambridge 1992.
BARON, Salo W., “Saadia’s Communal Activities”, Saadia Anniversary Volume Text And Studies
Vol. II, American Academy For Jewish Research, New York 1943.
BEER, Moshe, “Rav”, EJ, Vol. XVII, s. 117.
BEN-SHAMMAI, Haggai, “Extra-Textual Considerations In Medieval Judaeo-Arabic Bible
Translations: The Case Of Saadya Gaon”, Materia Giudaica, VIII/1, 2003, s. 53-54
BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, Cilt I, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş.,
İstanbul 2001, s. 206-207.
Bibliorum Sacrorum Tomus Primus Sive Pentateuchus Moysis, Hazırlayanlar Brian Walton,
Thomas Roycroft, Wenceslaus Hollar, Pierre Lombart, Londini 1657.
BLAU, Joshua, “Saadya Gaon's Pentateuch Translation and the Stabilization of Mediaeval JudaeoArabic
Culture”, The Interpretation of the Bible The International Symposium in Slovenia,
Editör Jože Krašovec, Sheffield Academic Press, Sheffield, England 1998.
BLAU, Joshua, A Handbook of Early Middle Arabic, Max Schloessinger Memorial Foundation,
Jerusalem 2002.
BORNSTEIN, Hayyim Yahiel,מאיר ובן ג''רס מחלוקת) Mahloket Rav Saadia Gaon u’ven Meir - Rav
Saadia Gaon ve ben Meir Arasındaki İhtilaf), Varşova, 1904.
BRODY, Robert, The Geonim of Babylonia and The Shaping of Medieval Jewish Culture, Yale
University Press, New Haven 1998.
COHEN, Boaz, “Quotations From Saadia’s Arabic Commentary on the Bible From Two
Manuscripts of Abraham ben Solomon”, Saadia Anniversary Volume.
COHEN, Boaz, “Selected Bibliography of R. Saadia Gaon”, Rab Saadia Gaon: Studies in His
Honor, Edi. Louis Finkelstein, Jewish Theological Seminary of America, New York 1944.
COMFORT, Philip W., Essential Guide to Bible Versions, Tyndale House Publishers, Eylül 2000.
DAVID, Abraham, "Resh Kalla”, EJ, Vol. XVII, s. 227.
DERENBOURG, Joseph, Œuvres Completes de R. Saadia ben Joseph al-Fayyoûmi, Version Arabe
du Pentateuque, Volume I, Libraire de la Societe Asiatique, Paris 1893.
DEMİRCİOĞLU, Cemal (2013). ”El-Cahız’dan Manastırlı Mehmet Rıfat’a: Arap Çeviri
Kuramcıları İle Osmanlı Mütercimleri Arasındaki Bağlantılar / From El-Cahız To Mehmet
Rıfat Of Manastır: Interconnections Between Arabic Theorists Of Translation And
Ottoman Translators”, TURKISH STUDIES -International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Volume 8/13 Fall 2013,
www.turkishstudies.net, Doi Number:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5675, s.
748-749.
DOĞAN, Hatice, Musa bin Meymun Rambam - Maymonides'in Hayatı ve Eserleri (Delaletü'l -
Hairin - More Nevuhim), Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2010.
EL-MES’ÛDÎ, Ebü’l Hasen Ali b. el-Hüseyin b. Ali, Kitab’ut-Tenbih ve’l İşrâf, Brill Matbaası,
Leiden 1893.
Encyclopaedia Hebraica,”Ben Meir, Aaron”, EJ, Vol. III, s. 366.
FISCHEL, Walter, “The Origin of Banking in Mediaeval Islam: A Contribution to the Economic
History of the Jews of Baghdad in the Tenth Century”, The Journal of the Royal Asiatic
Society of Great Britain and Ireland (New Series), Vol. 65, No. 2, April 1933, s. 339-
352.
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 145
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
FISCHEL, Walter, “The Origin of Banking in Mediaeval Islam: A Contribution to the Economic
History of the Jews of Baghdad in the Tenth Century (Concluded from p. 352)”, The
Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (New Series), Vol. 65,
No. 3, Jul. 1933, s. 569-603.
FISCHEL, Walter, Jews in the Economic and Political Life of Mediaeval Islam, The Royal Asiatic
Society, London 1937.
FREIDENREICH, David M., “The Use of Islamic Sources in Saadiah Gaon's "Tafsīr" of the
Torah”, The Jewish Quarterly Review New Series, Vol. 93, No. 3/4, Jan. - Apr. 2003, s.
355.
FRIEDLANDER, Israel, “Jewish-Arabic Studies”, The Jewish Quarterly Review, Vol. 1, No. 2,
Oct. 1910.
FRIEDLANDER, Israel, “The Arabic Original of the Report of R. Nathan Hababli”, The Jewish
Quarterly Review, Vol. 17, No. 4, Jul. 1905, s. 747-761).
FRIEDLANDER, Michael, Essays on the Writings of Abraham Ibn Ezra, The Society of Hebrew
Literature, London 1877.
GASTER, Moses, “ Notices of Books: Œuvres complètes de R. Saadia Ben Josef Al-Fayyoûmî
publiées sous la direction de J. Derenbourg. Vol. I. Version Arabe du Pentateuque Paris,
1893”, Journal of the Royal Asiatic Society, Volume 26, Issue 02, April 1894, s. 404-405.
GIL, Moshe, A History of Palestine, 634-1099, Cambridge University Press, Cambridge 1997.
GIL, Moshe, Jews in Islamic Countries in the Middle Ages, Brill Publications, Leiden 2004.
GRAETZ, Heinrich, History of the Jews, Vol. III, The Jewish Publication Society of America,
Philadelphia 1956.
GUTTMANN, Julius, Philosophies of Judaism: The History of Jewish Philosophy from Biblical
Times to Franz Rosenzweig, Translated by David W. Silverman, Anchor Books, New York
1964.
GÜL, Muammer, “Müslümanların Kudüs’ü Fethi”, Harran Üni. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 2,
Urfa 2001, s. 51-53.
GÜNGÖR, Muhammed, Süleyman Mabedi, Ankara Üni. S.B.E., Ankara 2005 (Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi), s. 85-86.
HALKIN, Abraham Solomon, "Saadiah (ben Joseph) Gaon", EJ, Vol. XVII, s. 607.
HAVAZELET, Meir, “Sherira Ben Hanina Gaon”, EJ, Vol. XVIII, s. 463.
HERZOG, David, “The Polemic Treatise Against Saadya, Ascribed to Dunash Ben Labrat”,
Saadya Studies.
HUSIK, Isaac, A History of Mediaeval Jewish Philosophy, The Macmillan Company, New York
1916.
IBN DAUD, Abraham, The Book of Tradition (Sefer ha-Kabbalah), Edited by Gerson D. Cohen, A
critical edition with translation and notes, (Judaica Texts and Translations, First Series,
Jewish Publication Society of America, Philadelphia, Pennsylvania 1967.
IBN EZRA, Abraham ben Meir, Ibn Ezra's Commentary on the Pentateuch: Genesis, Hazırlayanlar
H. Norman Strickman ve Arthur M. Silver, Menorah Publishing Company, New York
1988.
İBN HAZM, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, El Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal, Tahkik
Muhammed İbrahim Nasr-Abdurrahman Ümeyre, Cilt III, Dârü’l-Cîl, Beyrut t.y.
İBN KESİR, Ebu'l-Fida İsmail İmadu’d-Din İbn Ömer, Büyük İslâm Tarihi, Cilt III, Çev. Mehmet
Keskin, Çağrı Yay., İstanbul 1995.
146 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
JOSPE, Raphael, Jewish Philosophy in the Middle Ages, Academic Studies Press, Boston 2009.
KEARNEY, Jonathan, “The Torah of Israel in the Tongue of Ishmael: Saadia Gaon’s Tafsīr”,
Proceedings of the Irish Biblical Association, Vol. 33-34 (2010–2011), s. 66.
KOBLER, Franz, Letters Of Jews Through The Ages : From Biblical Times To The Middle Of The
Eighteenth Century, Aparat Publishing Society, London 1952.
KOLATCH, Yonatan, Masters of the Word: Traditional Jewish Bible Commentary from the First
Through Tenth Centuries, KTAV Publishing, New Jersey 2006.
KÜÇÜKAŞCI, Mustafa Sabri, “Mâlülbey‘a”, DİA, Cilt 27, s. 547.
LINETSKY, Michael, Rabbi Saadia Gaon’s Commentary on the Book of Creation, Jason Aronson
Inc, USA 2002.
MALTER, Henry, “Saadia Studies”, The Jewish Quarterly Review, New Series, Vol. 3, No. 4, Apr.,
1913, s. 487-509.
MALTER, Henry, Saadia Gaon, His Life and Works, The Jewish Publication Society of America,
Philadelphia 1921.
MANN, Jacob, “A Fihrist of Sa'adya's Works”, The Jewish Quarterly Review New Series, Vol. 11,
No. 4, Apr., 1921, s. 423.
MANN, Jacob, “Aaron Ben Joseph Ha-Kohen Sargado”, EJ, Vol. I, s. 214.
MARX, Alexander, Essays in Jewish Biography, The Jewish Publication Society of America,
Philadelphia 1947.
MERAL, Yasin, İbn Meymun’un Eserlerinde İslâm ve Müslümanlar, Ankara Üni. S.B.E., Ankara
2012 (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
MICHAEL AVI-Yonah, “Tiberias”, EJ, Vol. XIX, s. 715.
MIESES, Josef, “Textkritische Bemerkungen zu R. Saadja Gaons arabischer
Pentateuchübersetzung” (R. Saadia Gaon’un Arapça Tevrat’ının Metin Kritiğiyle İlgili
Değerlendirmeler), Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums (Aylık
Yahudi Tarihi ve Çalışmaları Dergisi), Heft 3, Braslau 1919, s. 269-290.
MILLER, Peter N., “The "Antiquarianization" of Biblical Scholarship and the London Polyglot
Bible (1653-57)”, Journal of the History of Ideas, Vol. 62, No. 3, Jul. 2001, s. 467.
MORAIS, Sabato, “A Letter by Maimonides to the Jews of South Arabia Entitled "The Inspired
Hope", The Jewish Quarterly Review, New Series, Vol. 25, No. 4, In Commemoration of
the Eight Hundredth Anniversary of the Birth of Maimonides, Apr., 1935, s. 353.
MOSES MAIMONIDES, The Guide for the Perplexed, Translated From The Original Arabic Text
By M. Friedlander, Publisher Grand Rapids, Second Edition, 1904.
NATHAN HA-BAVLÎ, Seder ‘Olam Zuta-Dünyanın Kısa Tarihi, İslamî Dönemde Kaleme Alınan
İlk İbranice Kronik, Derleme-Tercüme Nuh Arslantaş, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara 2014
NATHAN HA-BAVLÎ, ”זוט עולם סדר) “Seder ‘Olam Zuta- Dünyanın Kısa Tarihi), Mediaeval
Jewish Chronicles and Chronological Notes, Edited from printed books and manuscripts
by Adolf Neubauer, Vol. II, Clarendon Press, Oxford 1895.
NEUBAUER, Adolf, “Egyptian Fragments II”, The Jewish Quarterly Review, Vol. 9, No. 1, Oct.
1896.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Cülûs”, DİA, Cilt 8, s. 112.
ÖZMENLİ, Mehmet (2014). “Tapınak-Medeniyet İlişkisi / Temple-Civilization Relationship”,
TURKISH STUDIES -International Periodical For The Languages, Literature and History
Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi 147
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140,Volume 9/10 Fall 2014, www.turkishstudies.net,
Doi Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7474, s. 1288.
PINES, Shlomo, “Mukammis”, Encyclopaedia Judaica (EJ), Second Edition, Edi. in Chief Fred
Skolnik, Executive Edi. Michael Berenbaum, Detroit USA: Macmillan Reference, 2007,
Vol. XIV, s. 607-608.
POLLIACK, Meira, The Karaite Tradition of Arabic Bible Translation: A Linguistic and
Exegetical Study of Karaite Translations of the Pentateuch from the Tenth and Eleventh
Centuries, E.J. Brill, Leiden 1997.
POZNAŃSKI, Samuel, “A Fihrist of Saadya's Works”, The Jewish Quarterly Review New Series,
Vol. 13, No. 4, Apr., 1923, s. 374-375.
POZNAŃSKI, Samuel, “Ben Meir and the Origin of the Jewish Calendar”, The Jewish Quarterly
Review, Vol. 10, No. 1, Oct., 1897.
RAV SHERIRA GAON, The Iggeres of Rav Sherira Gaon, Translated and Annotated by Rabbi
Nosson Dovid Rabinowich, Rabbi Jacob Joseph School Press, Jerusalem 1988.
RIVKIN, Ellis, “The Saadia-David ben Zakkai Controversy: A Structural Analysis”, Studies and
Essays in Honor of Abraham A. Neuman, Edi. by Meir Ben-Horin, Bernard D. Weinryb
and Solomon Zeitlin, E.J. Brill for the Dropsie College, Philadelphia 1962.
ROBERTSON, Edward, "The Relationship of the Arabic Translation of the Samaritan Pentateuch
to That of Saadya", Saadya Studies: In Commemoration of the One Thousandth
Anniversary of the Death of R. Saadya Gaon, Edi. Erwin Isak Jacop Rosenthal, Manchester
University Press, Manchester 1943.
ROSENTHAL, Erwin I. J., “Saadya Gaon: An Appreciation of His Biblical Exegesis”, Bulletin of
the John Rylands Library, Vol. 27 (1), Manchester Dec. 1942.
SA’İD B. YUSUF EL-FEYYÛMÎ, Peruşey Rabbenu Saadya Gaon al Ha-Tora (R. Saadia
Gaon’un Tevrat Tefsiri), Düzenleyen ve İbranice’ye tercüme eden Yosef Kafih, JudeoArabic
ve İbranice, Mosad Rav Kook, Yeruşalayim 1963.
SA’İD B. YUSUF EL-FEYYÛMÎ, Peruşey Rav Sa'adiah Ga'on li-Sefer Şemot (Rav Saadia
Gaon’un Çıkış Kitabının Tefsiri), Hazırlayan Yahuda Ratzaby, İbranice, Mosad Harav
Kook, Jerusalem 1998.
SAADIA GAON, Al-Targum R. Saadia Gaon La-Tora (R. Saadia Gaon’un Tevrat Tercümesi),
Hazırlayan Moşe Zucker, İbranice, Michael Higger Memorial Publications, New York
1959.
SAADIA GAON, Perushei Rav Sa'adiah Ga'on li-Breshit (Rav Saadia Gaon’un Tekvin Kitabının
Tefsiri), Hazırlayan Moşe Zucker, İbranice, The Jewish Theological Seminary of America,
New York 1984.
SAADIAH BEN JOSEPH AL-FAYYÛMÎ, The Book of Theodicy Translation and Commentary on
the Book of Job by Saadiah ben Joseph al-Fayyumi, Düzenleyen ve İngilizceye tercüme
eden Lenn Evan Goodman, Yale University Press, Michigan 1988.
SASSON, Ilana, “Bible”, EJ, Vol. III, s. 603.
SCHECHTER, Solomon, Saadyana Geniza Fragments of Writings of R. Saadya Gaon And Others,
Deighton and Bell, Cambridge 1903.
SCHENKER, Adrian, “The Polyglot Bibles of Antwerp, Paris and London: 1568-1658”, Hebrew
Bible, Old Testament: From the Renaissance to the Enlightenment, Vol. II: From the
Renaissance to the Enlightenment, Edi. Magne Saebo, Vandenhoeck & Ruprecht,
Göttingen 2008.
148 Muhammed Ali BAĞIR
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015
SHUNARY, Jonathan, ha-ʻEḳronot ha-parshaniyim shel Rav Seʻadyah Gaʼon ʻal pi targumo ha-
ʻArvi le-sefer Tehilim (Saadia Gaon'un Mezmurlar’ın Arapça Tercümesinde İzlediği Tefsir
Metodu) (İbranice), İbrani Üni., Kudüs 1970, (Doktora Tezi),
STEINER, Richard, A Biblical Translation in the Making The Evolution and Impact of Saadia
Gaon’s Tafsir, Harvard University Center for Jewish Studies, USA 2010.
STEINER, Richard, “Philology as the Handmaiden of Philosophy in R. Saadia Gaon's
Interpretation of Genesis 1/1”, Israel Oriental Studies, 19, Edi. Shlomo Isra’el, Tel Aviv
Üni. Yay., USA 1999, s. 379-389.
STEINER, Richard, “Saadia vs. Rashi: On the Shift from Meaning-Maximalism to MeaningMinimalism
in Medieval Biblical Lexicology”, The Jewish Quarterly Review, New Series,
Vol. 88, No. 3/4, Jan-Apr., 1998, s. 215-217.
STEINSCHNEIDER, M., “An Introduction to the Arabic Literature of the Jews II”, The Jewish
Quarterly Review, Vol. 12, No. 3, Apr., 1900, s. 498.
STROUMSA, Sarah, “Prolegomena As Historical Evidence: On Saadia’s Introductions To His
Commentaries On The Bible”, Vehicles of Transmission, Translation and Transformation
in Medieval Textual Culture, Edited by Carlos Fraenkel, Jamie Fumo, Faith Wallis and
Robert Wisnovsky, Brepols Publishers, Turnhout 2011.
STROUMSA, Sarah, Dawud ibn Marwan al-Muqammis's Twenty Chapters ('Ishrun Maqala), Brill
Academic Publication, Leiden 1989.
ŞAHİN, Hasan - Cihan, Ahmet Kâmil , “İshak b. Süleyman el-İsrâîlî”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi
(DİA), Ankara: Diyanet Yay., 1988-2013, Cilt 22, s. 544.
TOMAR, Cengiz, “Taberiye”, DİA, Cilt 39, s. 323.
TUDELALI BENJAMIN ve Ratisbonlu Petachia, Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve
Afrika Gözlemleri, Çev. Nuh Arslantaş, Kaknüs Yay., İstanbul 2001.
UĞUR, Hakan, Kur’an’ın Tasdik ettiği Tevrat’taki Konular, Selçuk Üni. S.B.E., Konya 2008
(Doktora Tezi).
ÜNAL, Mustafa, Dinlerde Kutsal Zamanlar, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008.
VOLLANDT, Ronny, “The Arabic Pentateuch of the Paris Polyglot: Saadiah Gaon’s Advent to the
Republic of Letters”, Linguistic and Cultural Aspects of Arabic Bible Translations, Edi. S.
Binay and St. Lederer, Beiruter Texte und Studien No. 131, Beirut Orient Institut, Beirut
2008.
VOLLANDT, Ronny, The Transmission of the Judaeo-Arabic Pentateuch Translation of Rav
Saadiah Gaon in Arabic Letters: A Case of Textual Diffusion, Thesis of Master of Arts, The
Hebrew University of Jerusalem, Rothberg International School, Jerusalem 2007.
WECHSLER, Michael G., ”New Data From Saadia Bearing On The Relocation of The Palestinian
Yeshiva to Jerusalem”, Jewish Studies Internet Journal, Vol. 12, 2013, s. 1-9.
ZEITLIN, Solomon, “Saadia Gaon: Champion for Jewish Unity under Religious Leadership”, The
Jewish Quarterly Review New Series, Vol. 33, No. 3, Jan., 1943.
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
BAĞIR, M. A., Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi, Turkish Studies -
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/1 Winter 2015, p. 121-148, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI
Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7854, ANKARA-TURKEY