Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, II (2015), 189-202 189
Dr. Aişe Abdurrahman’ın Kur’an’daki Bazı Ziyade Harflerle
Müteradif Kelimeler Hakkındaki Metoduna Eleştirel Bir Bakış 1
Muhammed Recai GÜNDÜZ*
Dr. Aişe Abdurrahman’ın Kur’an’daki Bazı Ziyade Harflerle Müteradif Kelimeler
Hakkındaki Metoduna Eleştirel Bir Bakış
Özet Kur’an’ı Kerim’in her cümlesi, her kelimesi ve her harfini mucizevi bir
şekilde sıralanmıştır. Dolayısı ile Kur’an’ı Kerim’in tefsiri yapılırken bu sıralanış
şekli önem arzeder ve bu konu ile ilgili birçok kitap, makale ve tezler yazılmıştır.
Makalemizde de üzerinde duracağımız ve birçok âlimin tez ve makale konusu
olan konuların başında teradüf ve bazı hallerde ziyade olarak kullanılan harfler
konusu gelmektedir. Günlük konuşmalarımızda eş anlamlı kabul edilen bazı
kelimeler, Kur’an’daki kullanımlarında çoğu zaman eş anlamlı olmadıkları
görülür. Yine Kur’an’ı Kerim’de Arapça gramer kurallarına göre hiçbir etkisi
olmayan ziyade/fazla harfler vardır. Bu harfler gramer kaidelerine göre ziyade
olsalar da, birlikte geldikleri kelimelere mana bakımından etki etmektedirler.
Dolayısıyla her birinin bir mucizesi ve hikmeti vardır.
İşte, Dr. Aişe Abdurrahman kitabında bu iki konuyu da ele almış ve Kur’an’da
bu konularla alakalı bütün ayetleri inceleyerek her birinin nasıl, nerede ve niçin
kullanıldıklarına bakarak aradaki farkı ortaya koymaya çalışmıştır. Bunu
yaparken, önceki bazı alimlerin görüşlerini sıralayarak onlara reddiyeler
sunmuştur. Bu makalede Aişe Abdurrahman’ın araştırma metodu incelenerek,
1 Dr. Aişe Abdurrahman, 1913 yılında Mısır-Dimyat'ta doğdu. İlkokul öğretmeni olarak çalıştı.
Daha sonra öğretmenlikten ayrılarak bir dönem memurluk yaptı. Bazı kadın dergilerinde yazarlık yaptı. 1933 yılında henüz 21 yaşında iken derginin başyazarlığına getirildi. O dönemlerde
Mısır toplumu, kadınların yazarlığına sıcak bakmadığı için "Bintü'ş-Şatı' (sahil kızı)" müstear
ismiyle yazılarını yayınladı. 1934 yılında liseyi dışardan bitirerek Kahire Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Arap Dili Bölümü’ne kayıt yaptırdı. 1939 yılında bu bölümünden mezun oldu.
Ebu'l-'Ala el-Me’arri'nin "Risaletü'l-Ğufran" adlı eserini tahkik ederek Taha Hüseyin'in danış-
manlığında 1950 yılında doktorasını tamamladı. Ayn Şems Üniversitesi’nde göreve başladı ve
1957 yılında aynı üniversitede doçent, 1962 yılında profesör oldu. 1962-1972 yılları arasında
aynı üniversitede öğretim üyeliği yaptı.
1972 yılında Fas Karaviyyin Üniversitesi’nde tefsir hocalığına başladı. Arap dili ve edebiyatına
yaptığı katkılarından dolayı 1994 yılı Uluslararası Kral Faysal ödülüne layık görüldü. Edebiyatçı, şair, düşünür ve toplum sorunlarıyla yakından ilgilenen bir araştırmacı olan Aişe Abdurrahman, 1 Aralık 1998 Salı günü hakkın rahmetine kavuştu. Bu makalede tefsir sahasında onlarca eseri bulunan Abdurrahman’ın “El-İ’câzü'l-Beyâni li'l-Kur'an ve Mesâilu İbni'l-Erzak, Daru'l-Maarif, Kahire, tarihsiz”, baskısı esas alınarak inceleme yapılmıştır.
* Okutman, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
RECAİ GÜNDÜZ
190
kullandığı yöntemle alakalı olduğu düşünülen bazı hususlara eleştiriler yapılmaya
çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Teradüf, Aişe Abdurrahman, Kur’an’da ziyade harfler
Abstract Every sentence, every letter and every word in the Holy Quran is a
miracle. Therefore many books establishing independent of Qur'anic
commentary, articles and dissertations have been written. The emphasis of the
issues that many scholars and synonymy subject of my thesis topics and articles
and letters come from, in some cases, rather than subject. Daily synonyms say the
words we use in our speech can be synonymous in the Almighty Allah in the
Quran often. Again, the Qur'an has no effect as the grammar rules in Kerim
letters. Although this grammar as letters rather than in terms of man undoubtedly
has an additive. Each has a miracle and wisdom. Dr. Aisha Abdurrahman took
these two issues in her book. The inspection method by examining how each of
all the verses in the Qur'an on this subject, where and why they are used by
looking at tried to demonstrate the difference. Presented their refusal By putting
forward the views of scholars. The study examined Aisha Abdurrahman method
in this article. We also examine some of the criticisms put forward the method is
considered to be incorrect.
Key Words: Quran, synonym, Increase letters in Quran, Aişe Abdurrahman
Giri
Kur’an’ı Kerim hakkında geçmişten günümüze pek çok incelemeler, tezler,
makaleler ve kitaplar yazılmıştır. Kur’an-ı Kerim’in her detayı incelenmiş ve her
inceliğinden farklı hikmet ve manalar çıkarılmıştır. Bu meyanda Kur’an’ın dil ve
belâgatı, icaz yönü ve üslubu ele alınmıştır. Bu bağlamda günümüzde yapılan
çalışmalardan birisi de Aişe Abdurrahman’ın “ إعجاز البياني للقرانİ’câzu’lBeyânî li’l-Kur’ân” adlı kitabıdır. Bu kitabında Kur’an’ı Kerim’in mucizevi yönlerini açıklamaya çalışmış ve “insanların asla ulaşamayacağı şey” olarak tarif ettiği
üslubunu ele almıştır. Bu makalede müellifin adı geçen kitabında yer alan “Teradüf=eş anlamlılar” ve “Harflerin Ziyade olması” konuları ile Aişe Abdurrahman’ın metodu incelenerek bazı eleştiriler yapılacaktır. Kelimelerin anlam bakı-
mından teradüf (anlamdaş) olma yönü, harf bakımından ise Kur’an’da ziyade
harf olarak gelen harflerin durumu meselesi incelenecektir.
DR. AİŞE ABDURRAHMAN’IN KUR’AN’DAKİ BAZI ZİYADE HARFLERLE
MÜTERADİF KELİMELER HAKKINDAKİ METODUNA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ
191
A-Kur’an’da Bazı Harflerin “Fazlalık / Zaid” Olmaları
Dr. Aişe Abdurrahman, Kur’an’da bazı harflerin ziyadesi, hazfi ve bazen birbirlerinin yerine kullanılmaları konusunu, yazdığı kitabında bu başlık altında ele
almıştır. Bundan maksadının ise müteradif veya ziyade olarak gelen harflerin hikmetlerini/sırlarını ortaya çıkarmak ve dil âlimlerinin bu harfler hakkında zikrettikleri sözlerine cevap vermek olduğunu beyan eder. O, bu konunun başından
itibaren, eski âlimlerin görüşlerine olan muhalefetini açıkça ortaya koyarak onları
şöyle eleştirir: “Belagat ve dil âlimleri harflerin tevili/yorumu hakkında i’rab (gramer kuralları) yapısının gereğini yerine getirmek ve eğitim amaçlı kullanılan belagat kaidelerinin mantığına uymak için bu harflerin anlamlarına bazı takdir/eklemeler yapmaya (yerine başka manalar yüklemeye) çalıştılar”. Dolayısıyla, Aişe
Abdurrahman'a göre, Kur'an-ı Kerim Arapça grameri için kesin bir ölçü iken,
Arapça gramer kuralları, Kur'an-ı Kerim’i anlamada kesin bir ölçü olamaz. Böylece O, Kur'an'ın i'cazı (benzersiz) konusunda “Kur'an'ın ilk muhataplarından
hiçbiri Kur'an'ın i'cazını anlayamamıştır” diyen Bakıllani2 ile Kur'an'ın i'cazını
yüksek, orta ve düşük dereceli kabul eden Hattabi'yi eleştirmiştir. Ona göre,
Kur'an nazil olduğu dönemde yaşayan ve Kur'an’a muhatap olan tüm Araplar
fasih konuştukları için, Kur’an’ı anlamada sorunları yoktu.
Mesela; ) ( harfinin, ) ما( بnın haberi olarak kullanıldığı bazı ayetlerde Aişe
Abdurrahman, önceki alimlerden farklı düşünür ve onları eleştirir. İşte, bu makalede Abdurrahman’ın metoduna geçmeden önce harflerin bazen ziyade oluşu
konusunda âlimlerin görüşlerini özetlemek istiyoruz:
A. Âlimlerin harflerin ziyade ve ziyade olması hakkındaki görüleri:
Âlimler, Kur’an’daki bazı harflerin cümleye hiçbir anlam ilave etmemesi konusunda iki gruba ayrılmaktadırlar. Bir grup harflerin ziyade (fazlalık) olduğunu,
ne i’rab olarak ne de mana olarak cümleye bir şey katmadığını savunurken, diğer
grup ise harflerin ziyade olmadığını, i’rab olarak etkisi olmasa da mana olarak bir
etkisi olduğu kanaatindedirler.
2 Bkz. Bakıllani, Ebu Bekir, İ’cazu’l-Kur’an, (Suyuti’nin El-İtkan’ı ile birlikte), İstanbul, 1978,
s.82 vd.
RECAİ GÜNDÜZ
192
1. Ziyade olduğunu savunanlar:
Ziyade harfler; Arapçada var olması ile olmaması arasında hiç bir fark olmayan harflerdir. Kur’an’da bazen bu tür harfler bulunmaktadır. Bu harflerin i’rab
yönünden ziyade oldukları konusunda hiç bir ihtilaf yoktur. Çünkü cümlenin
i’rabına hiç bir etkisi yoktur. Buradaki ihtilaf konusu manaya bir şey katıp katmamasıdır.
Nahiv ve dil âlimleri bu harflerin ziyade olduğu konusunda ittifak etmişlerdir. Tefsir, belagat ve icaz âlimlerinin çoğunluğu da bu görüştedirler. Bu görüşü
savunan nahiv ve dil âlimlerinin başında da büyük nahiv âlimi Sibeveyh (v.796)
gelmektedir. Bu görüşü savunan müfessirler ise; Ebu’l- Kasım ez-Zameh-
şeri(v.1143), Ebu Hayyan el-Endelüsi (v.1344) ve İbn Atiyye (v.1146)’dir. Belagat ve i’caz âlimleri ise İbn Kuteybe (v.889), ve Abdulkâhir Cürcâni (v.1078)’dir.3
Bu harflerin ziyade olduğuna dair görüş sahiplerinin delilleri ise iki örneğe
dayanmaktadır. İlk dayandıkları örnek, anlamın asıl olmasıdır. Örneğin; ما ر ُ أيت
أحداdediğimiz zaman bu cümlenin manasının aslı, bir kimseyi görmenin olumsuz olduğunun beyanıdır, yani o kişinin asla görülmediğidir. Buna mukabil, ما
ر ُ أيت من ٍ أحدdenilirse, burada cümleye eklenen “min” edatı, cümleye sadece
te’kit (pekiştirme/kat’iyet) anlamı eklemiştir. Çünkü, cümlede vurgulanmak istenen asıl mana olan “görmemek” her iki örnekte de sabittir. Nahiv âlimleri bu iki
örneğe kıyasla, harflerin ziyade olduğu sonucuna varmışlardır. Onlar ziyade demekle bunun faydasız da olduğunu söylemeyip aksine bu ziyade harflerin te’kit
ifade ettiğine inanmaktadırlar. Sibeveyh ) ( hakk ماında şöyle demiştir: ) ( harfi- ما
nin te’kit için kullanılması faydasızdır. Mesela, فبما نقضهم ميثاقهم4 ayetinde ()ما
harfi gelmeden önceki hali ile geldikten sonraki hali arasında bir fark yoktur ve
manasına bir şey katmamış ancak sözü te’kit etmiştir.5 İkinci dayandıkları konu
ise; bu ziyade kabul edilen harflerin taalluk ettikleri kelimenin bulunması (harfi
cerlerin bağlı oldukları kelime) ve taalluk olmayışı ile ilgilidir. Asli harf için her
3 Heyfâ Fidâ, Ziyadet’ül- Huruf Beyne’t-Te’yidi ve’l-Men’ Dar’ül-Kahire 2000,s: 8.
4 Nisa, 4/155.
5 Sibeveyh, Amr b. Osman b. Kanber, Al-Kitap Sibeveyhi cilt:4 S: 221
DR. AİŞE ABDURRAHMAN’IN KUR’AN’DAKİ BAZI ZİYADE HARFLERLE
MÜTERADİF KELİMELER HAKKINDAKİ METODUNA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ
193
zaman mütaallik olur ancak zait olan harflerin mütaalliki olmaz. Örneğin: خرجت
من البيتcümleeisnde, harfi cer ile ismi mecrur kelime, fiile mütaallıktırlar/ bağ-
lıdırlar. Ancak şu sözümüz: ما ر ُ أيت من ٍ أحدcümlesindeki ) ( ve mecruru hiç من
bir şeye mütaallık değildir. Çünkü (min) ziyade bir harf olup nahiv açısından
hiçbir etkisi yoktur.
2. Harflerin ziyade olmadığını savunanlar
Âlimlerin çok az bir bölümü bu harflerin ziyade olmadığını söylemişlerdir.
Bunların başında Ebu Cafer Taberi (v.923), Ebu Bekir Muhammed b. Zekeriyya
er-Râzi (v.923), İbnu-l Esir(v., muasır âlimlerden de Ebubekir Er-Râfii (v.1226)
ve Mahmud Muhammed Şakir (v.1939) gelmektedir. Taberi bu konuda şöyle
der: “Kelamda/cümlede manaya delalet eden bir harfin geçersiz olması caiz değildir”. Mahmut Şakir de Kur’an’daki bazı ayetlerde bulunan ) ( harfinin zait ما
olduğunu ve bunun yaygın olduğunu söyleyenlere karşı görüşünü şöyle savunmuştur: “Bunun zait olduğunu söyleyenler kötülük yapmıştır ve bunu yapanlar
i’rabçılardan (gramer için manaya boyun eğenler) başka kimse değildir”6. Harflerin fazlalık oluğunu iddia edenlerle kabul etmeyenlerin görüşünü kısaca özetledikten sonra, şimdi bu konuda Aişe Abdurrahman’ın görüşlerini aktarmak istiyoruz:
B- Aie Abdurrahman’ın Kur’an’daki Harflerin Ziyade Oluu Hakkındaki Görüleri
Aişe Abdurrahman, Kur’an’daki ziyade harfler konusunu işlerken özellikle,
( n )ماın harfinin haberinde ) ( harfinin geldi بği ayetler ile, ) ( n ماın harfinin haberinde ) ( nin gelmedi بği ayetleri irdelemiş ve onların karşılaştırmasını yapmış-
tır. O, bu iki farklı cümle yapısını inceleyerek onları kıyas etmiş ve aralarındaki
6 Ebu Fehd, Mahmud Şakir, Namat sa’b ve Namat Muhif s: 260
RECAİ GÜNDÜZ
194
anlam ve te’kit farklarını ortaya çıkarmak istemiştir. Bu incelemesine ) ( n ماın haberinin كانden sonra gelmiş olan ayetlerdeki ifadelerden başlamıştır. Örneğin:
َما َ ان
َك ِإ ْب َ ر ِ اه ُ يم َٱُڈ ِ ود ًّيا َو َ لا َن ْ ص َ ر ِ ان ًّيا7
َ ك
ِل
َذ
نَّ
َأ
ِب
َه
َّ
الل ْ
م
َل
َي ُ ك ّ ً را
ِ؈
َغ
ُم
ًة
َم
ْع
ِن
َ ا
ه
َم
َع
ْن
َأ
ى
َڴ
َع
ٍم
ْو
َق
ۘܢَّ
َح
ّ ُروا
ِ؈
َغ
ُي
َما ْن ُف ِ س ِه ْ م
َأ
ِب
َأ
َو
نَّ
َه
َّ
الل
ٌ
ِ ميع
َس
ٌ
َ عِليم8
َو َما ُك ُ نت ُم َّت ِ خ َ ذ ْ المُ ِ ضِّل َ ؈ن َ ع ُ ض ً دا9
َو َما ُك َّنا َ ؈ن
ِب
ِّذ
َع
ُم
حۘܢ
َث
َع
ْب
َن
ً
َر ُ سولا10
Aişe Abdurrahman, “dikkat edilirse bu ayetlerdeki cümle yapılarında ) (ب
harfi bulunmamaktadır. Bu tür cümle yapılarında ( ) بharfinin gelmemesinin sebebi, olumsuz bir durum beyan edilirken, aynı zamanda bu cümleyi söyleyenlerin
sözlerinin inkâr edildiği ve böyle söyleyenlerin kınandıklarının ifade etmiş olmasıdır”, şeklinde izahlar yapar.
Daha sonra Abdurrahman, ) ( n ماın haberinde ( ) بharfinin ziyade olarak
geldiği ayetleri inceler. Örneğin:
َن
ِم
َو
ِ
َّ الناس َمن َي ُقو ُ ل َ آم َّنا َّ الل ِه
ِب
ِم
ْو
َي
ْ
ال
ِب
َو
ِر
ِ
الآخ َو َما ُ هم ِب ُ م ْؤ ِم ِن َ ؈ن11
دُّ
َو
َي
ْم
ُه
ُد
َح
َأ
ْو
َل
ُر
مَّ
َع
ُي
َف
ْل
َأ
ٍة
َن
َس
َو َما ُ ه َو ِ ح ِه
ِز
ْح
َز
ُم
ِب
َن
ِم
ِ
اب
َذ
َع
ْ
ال ن
َأ
َر
مَّ
َع
ُي
12
7 Ali İmran 3/67.
8 Enfal 8/33.
9 Kehf 18/51.
10 İsra 17/15.
11 Bakara 2/8.
12 Bakara 2/96.
DR. AİŞE ABDURRAHMAN’IN KUR’AN’DAKİ BAZI ZİYADE HARFLERLE
MÜTERADİF KELİMELER HAKKINDAKİ METODUNA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ
195
َوَما َن َ اك
ْل
َع
َج
ْم
ِڈ
ْٕ
َل
َع
ا
ً
يظ
ِف
َح
َوَما َ نت
َأ
ِڈم
ْٕ
َل
َع
ٍ
َوِكيل
ِب
13
َما ُي َب َّد ُ ل ْ ال َق ْو ُ ل َل َد َّ ي َوَما َأَنا ِب َ ظ ٍ لام ِلْل َع ِب ِ يد14
Abdurrahman, çoğu ayetlerde ) ( harfinin/edat ماının haberinde ( ) بharfinin
açıkça geldiğine dikkat çeker ve böyle ayetlerin durumunu inceledikten sonra di-
ğer ayetlerde ( ) بharfinin gelmeyip كانnin gelmesinin gerekçelerini karşılaştırmalı olarak ele alır. Ona göre, ( ) بharfinin ziyade olarak gelmesinin gerekçesi de
aynıdır ve bu ayetlerin inkâr ve kınama maksatlı olduğu sonucuna ulaşır.
Dr. Aişe’nin incelediği ayetlerde yaptığı inceleme ve karşılaştırmasından çı-
kardığı sonuçlar şunlardır:
- ما كانşeklinde “olumsuz haber” ile başlayan cümlelerde ( ) بharfi gelmez.
- Gelmeme nedeni ise bu cümle yapısı gereği inkâr ve kınama içermesidir.
- ماnın haberinde ziyade olarak gelen ( ) بise “nefyi te’kit ederek inkar
ve kınama manası” nı içermek içindir. Gerçekten de, Bakara 8. ayette,
münafıkların hakikaten/kalben inanmayışları, َوَما ُهم ِب ُم ْؤِم ِن َ ؈نsiygası kullanılarak, yani bu kalıp ile ifade edilmiştir. Bu cümle, yani münafıkların
inanmamaları Arapçayı çok iyi bilen normal bir insan ya da insanlarca
ifade edilmeye çalışılmış olsaydı, belki الناس ما يؤمنونşeklinde olabilirdi. Dolayısıyla, böyle bir ifade ancak, ilahi bir tercih sonucu olabilir.
Aslında Aişe Abdurrahman’ın ulaştığı bu iki sonuç, bu harflerin ziyade olduğunu söyleyen dil âlimleri ile çoğu müfessirler ve belâgat âlimlerinin vardığı
sonuçtan farklı değildir. Dolayısıyla, kendinden önce bazı alimleri eleştirmesi konusunda haklı sayılmaz.
Heyfâ Fida bu konuda şöyle demektedir: “Aişe Abdurrahman, Kur’an’ı Kerimde ) ( n ماın haberinde ) ( harfi gelen ayetleri inceleyerek bir tak بım sonuçlar
13 Enam 6/107.
14 Kaf 18/29.
RECAİ GÜNDÜZ
196
çıkarmıştır bu sonuçlardan birisi de; Haberi cümlelerde ) ( n ماın haberinin ) (ب
harfi ile gelen cümlelerin, nefyin inkâr ve kınama ile te’kit edilmesini ifade etmesidir”. 15
Kur’an’da Bazı Kelimelerin “Eanlamlı / Müteradif” Oluu
Aişe Abdurrahman, müteradif/eşanlamlı kelimeler arasında anlam bakımından farklılıklar olabileceği konusundaki analizini “kelime düzeyi” şeklindeki baş-
lık altında sunmuştur. Bu çalışmasındaki amacının, Kur’an’daki bazı kelimelerin
eş anlamlı (mesela, zevc/hanım-mer’e/kadın gibi…) zannedildiğini, aksine her
kelimenin benzerinden ayrı bir özellik ve anlam içerdiğini vurgulamak olduğunu
zikreder. Aişe Abdurrahman’ın bu konudaki çalışmasına girmeden önce, kelimelerin müteradüf (eş anlamlılık/anlam benzerliği) kavramı hakkında sözlük ve terim bakımından kısa bilgi vermek istiyoruz.
Sözlükte teradüf: “Birbiri arkasından gitmek. Her şeyin tabi olduğu şey onun
redf’idir/bitişiğidir. Eğer bir şey bir şeyin ardından geliyorsa o teradüf’tür. Çoğulu
ise; rüdâfi’dir.16
Teradüf’ün terim anlamı ise: Manası tek fakat isimleri çok olan demektir.17
Kuran geçen bir kısım müteradif kelimeler 18: ,الزوج - الزوجةRahman ve Rahim
vb.19 gibi.
Aişe Abdurrahman ise, Kur’an’da ve lügatte teradüf konusunda geniş bir özet
takdim ederek teradüf’le ilgili âlimlerin görüşlerinin “teradüf vardır” ve “teradüf
yoktur” diye iki kısımda toplandığını belirtir ve ardından kendi kanaatini sıralar.
Bunu yaparken, alimler arasında büyük tartışmalara yol açan teradüf konusunu,
en büyük Arapça kitabı olan Kur’an’ı Kerim’e arz ederek bu tartışmaya bir nokta
15 Heyfa Fida, Ziyadet’ül- Huruf Beyne’t-Te’yidi ve’l-Men’ Dar’ül-Kahire 2000,s: 8.
16 İbn’ül-Manzur, Lisanu’l-Arab, c; 3, sh; 1625, redife maddesi.
17 Cürcani,ِ Abdülkahir, Ta’rifat (Tanımlar), , sh; 199.
18 Teradüf konusu ile ilgili verilecek örneklerden de anlaşılacağı üzere, aslında teradüf kelimeler
arasında eş anlamlılık yoktur. Çünkü, aynı anlama gelse de her kelimenin diğer benzer zannedilen kelimeden farklı bir anlamı vardır.
19 Cürcani, Ta’rifat (Tanımlar), , sh; 199.
DR. AİŞE ABDURRAHMAN’IN KUR’AN’DAKİ BAZI ZİYADE HARFLERLE
MÜTERADİF KELİMELER HAKKINDAKİ METODUNA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ
197
koymayı hedeflemektedir. Bu tartışmayı birkaç kelime üzerinden örnekler vererek açıklamaya çalışır: Mesela; ( kelimeleri )الرؤيا-الحلم( )آنس-أبصر( )المرأة -الزوج
görünüşte anlam bakımından aynı manaları içerdikleri zannedilir. Halbuki bu
kelimeler arasında farklar bulunduğunu ve bu farklılıkların küçümsenemeyecek
derecede olduğunu ispat etmeye çalışır. Şimdi bu örnekleri sıralayarak konuyu
detaylandırmaya çalışacağız:
الحلم-الرؤيا a- Rüya ve dü
Dr. Abdurrahman, bu iki kelime ile ilgili değerlendirmesine iki noktadan
hareketle izahlar yapmaya ve aralarındaki farkı ortaya koymaya çalışmıştır:
1-Mu’cemlerin/Sözlüklerin Yorumu: Aişe, ehemmiyet arz eden bu konuda sadece “mu’cemler hayal kelimesini rüya ile yorumladıklarını” söylemekle yetinir
ve onları yetersiz açıklama/izah yapmakla itham eder. 20 Ancak hiç bir mu’cemin
ismini zikretmediği görülür ve bir genelleme yapmaktadır. Burada kendisine sorulması gereken şey, “Hangi mu’cemlere başvurdu? Böyle önemli bir konuda yeterli bilgiye sahip olmak ve kesin bir şey söylemek için bütün mu’cemlerin incelenmesi ve başvurulması gerekmiyor mu?” Çünkü bilimsel bir çalışmada, kolayca
genelleme yapmak ve kaynak belirtmemek doğru değildir.
2-Kur’ani Yorum: İki kelime arasında lafzi farklarını anlamak için Kur’an
siyakını takip etmek.
Aişe Abdurrahman, sözlüklerde geçen “rüya” ve “hayal” kelimelerinin teradüf olduklarından bahsettikten sonra bu kelimelerin nerede ve hangi anlamlarda
kullanıldıkları ve siyaklarında hangi manalara geldiklerini açıklayarak işe başlar:
Kur’an-ı Kerim’de “ أحلامrüyalar” kelimesi üç defa kullanılmıştır. Bu üç
yerdeki kullanımda dikkat çeken husus, bu kelimenin siyakından “kâbuslar ve
karmakarışık rüyalar” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Zikredilen üç
20 İ’cazu’l-Kur’anu’l-Beyani, sh, 215.
RECAİ GÜNDÜZ
198
yerde de çoğul sığasıyla gelmesi, karışıklık ve karmaşıklığa, bir rüyanın diğer bir
rüyadan ayırt edilmesinin mümkün olmadığına işaret etmiştir. Mesela:
َب ْ ل قالوا َا ْ ض َغ ُ اث
ٍم
َلا
ْح
َا
ِل
َب
ُ
ٰريه
َ؅
ْ
اف َب ْ ل ُه َو شاعر ِت َنا
ْأ
َي
ْل
َف
ٍة
َي
ٰا
ِب
كما َ ل
ِس
ْر
ُا
ُل
وَّ
َ ْ
الا و َن21
“Onlar, “Hayır, bunlar karma karışık yalancı düşlerdir. Hayır, onu kendisi uydurdu; hayır, o bir şairdir. Eğer böyle değilse, önceki peygamberlerin (mucizelerle)
gönderildikleri gibi o da bize bir mucize getirsin” dediler.”22 ayetindeki “ahlam”
kelimesini Mısır’daki Aziz, rüya tabircilerinden açıklamasını istediğinde, onlar
“…Bunlar karma karışık düşlerdir. Biz böyle düşlerin yorumunu bilmiyoruz.” 23 demiş olmaları, bu kelimenin anlamının karmaşıklık olduğunu göstermektedir.
Buna karşılık ” رؤياrüya” kelimesi Kur’an-ı Kerim’de yedi defa zikredilmiş-
tir. Zikredildiği her yedi yerde de sadık/doğru rüya anlamlarında kullanıldığı gö-
rülür. Ancak rüya kelimesi, “ahlam” kelimesinin aksine hep tekil/müfret sığasıyla
kullanılmıştır. Bunun sebebi “ayırt etme, açıklama ve beyana delalet etmek” içindir. رؤياkelimesinin geçtiği yedi ayetin beşinde bu kelime peygamberler hakkında kullanılmaktadır. Bu da vahye yakın olan sadık ilham manasındadır. Mesela:
1- Saffat süresinde geçen ayette, Hz. İbrahim (a.s.)’ın rüyası:
ُ
ن َيا ِإْب َر ِ اهيم
َأ
َوَن َ ادْي َن ُ اه َق ْد َ ص َّد ْق َ ت ُّ الرْؤَيا ِإَّنا كذلك َن ْ ج ِزي ْ ُ الم ْ ح ِ س ِن َ ؈ن
“Ona şöyle seslendik: “Ey İbrahim! Gördüğün rüyanın hükmünü yerine getirdin.
Şüphesiz biz iyilik yapanları böyle mükâfatlandırırız.”24
2- Hz. Yusuf (a.s.)’ın rüyası. Babası bu rüya hakkında kendisine şöyle demişti:
21 Enbiya 21/5.
22 Enbiya 21/5.
23 Yusuf 12/44.
24 Saffat 37/104-105.
DR. AİŞE ABDURRAHMAN’IN KUR’AN’DAKİ BAZI ZİYADE HARFLERLE
MÜTERADİF KELİMELER HAKKINDAKİ METODUNA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ
199
َو
ْخ
ِإ
َق َ ال َيا ُب َۚ َّܣ َلا َت ْق ُ ص ْ ص ُرْؤَي َ اك عڴى ِت َ ك َف َي ِك ُ يدوا َل َ ك َك ْي ًدا ِإ َّن َّ الش ْي َ ط َ ان ِلْ ِ لإ َ نس ِ ان
ٌ
؈ن
ِب
مُّ
وٌّ
ُد
َع
“Babası, şöyle dedi: “Yavrucuğum! Rüyanı kardeşlerine anlatma. Yoksa sana tuzak kurarlar. Çünkü şeytan, insanın apaçık düşmanıdır.” 25
3- Ayetin devamında Yusuf’un bu rüyanın gerçekleştiğini görebiliyoruz:
َو َ خ ُّروا َل ُه ُ س َّج ًدا
ِش
ْر
َع
ْ
ال
ى
َڴ
َع
ِه
ْي
َو
َب
َأ
َع
َف
َر
َو
ۖ◌
ْب ُ ل
َق
ْن
ِم
َي َ اي
ْؤ
ُر
ِو ُ يل
ْأ
َت
ا
َذ
َٰه
ِت
َب
َأ
َ ال َيا
َق
َو
ّي َ ح ًّقا
ِب
َر
َها
َل
َع
َج
ْد
َق
“Ana babasını tahtın üzerine çıkardı. Hepsi ona (Yûsuf’a) saygı ile eğildiler.
Yusuf dedi ki: “Babacığım! İşte bu, daha önce gördüğüm rüyanın yorumudur.
Rabbim onu gerçekleştirdi.”26
4- Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.)’in rüyası:
َوَما َنا
ْل
َع
َج
َا
ي
ْؤ
ُّ الر َّ الِۘܣ َأ َرْي َن َ اك ِإَّلا ِف ْت َن ًة ِّل َّ لن ِ اس َو َّ الش َج َرَة ْ المَْل ُع َ ون َة ِࢭي ْ ال ُق ْر ِ آن
“Sana gösterdiğimiz o rüyayı da, Kur’an’da lânetlenmiş bulunan o ağacı da sırf
insanları sınamak için vesile yaptık.”27
5- Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed(s.a.v.)’in fetih rüyası:
ْد
َق
َل
َق
َد
َص
ُه
ّٰ
الل َر ُ س َ ول ُه ُّ الر ْءَيا
ِب
ِّۚق
َح
ْ
ال َل َت ْد ُ خُل َّ ن َد
ِج
ْس
َ ْ
الم َح َر َ ام
ْ
ال ِا ْن َ اء
َٓش
ُه
ّٰ
الل ِم ۪ن؈
ٰا
َۙن
َ
ِ ۪ق؈ن
ّل
َح
ُم
ْم
ُك
َس
ُ۫ؤ
ُر
ومقصرين
َلا
َۜون
ُ
َت َ خاف
“Andolsun, Allah, Peygamberinin rüyasını doğru çıkardı. Allah dilerse, siz gü-
ven içinde başlarınızı kazıtmış veya saçlarınızı kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-
25 Yusuf 12/5.
26 Yusuf 12/100.
27 İsra 17/60
RECAİ GÜNDÜZ
200
i Haram’a gireceksiniz. Allah, sizin bilmediğinizi bildi ve size bundan başka yakın
bir fetih daha verdi.” 28
Yukarıdaki zikredilen beş rüya da, Kur’an-ı Kerim’in bahsettiği Peygamberler rüyalarıdır. Her biri de gerçek ve sadık rüyalar olup muhakkak gerçekleşmiştir.
Diğer iki yerde ise Azizin rüyası şeklinde gelmiş olup, her iki yerde de Aziz’in
rüyası sadık rüya olmuştur. Kur’an’ı Kerim’de azizin dili ile iki defa رؤياkelimesinin kullanılması, kavmi tarafından karmakarışık ve evhamdan başka bir şey olmadığı söylense de rüyasının açık, saf ve parlaklığına delalet eder:
َال
َق
َو
ُ ك
ِل
َ ْ
الم ۪ي
ّٓن
ِا
ٰرى
َا
َع
ْب
َس
ٍ
َات
ر
َق
َب
ٍ
َ مان
ِس
نَّ
ُه
ُل
ُك
ْأ
َي
ٌع
ْب
َس
ٌ
َ جاف
ِع
َع
ْب
َس
َو
ٍت
َلا
ُب
ْن
ُس
ُخ
ٍر
ْض
َر
َخ
ُا
َو
ٍۜ
َ سات
ِ
َياب َٓيا َاُّٱَڈا
ُ
ْ المََلأ أفتوني ۪ࢭي ُر ْء َي َ اي ِا ْ ن ُك ْن ُت ْ م للرؤيا َت ْ ع ُ؄ ُر َ ون
“Kral, “Ben rüyamda yedi semiz ineği, yedi zayıf ineğin yediğini; ayrıca yedi
yeşil başak ve yedi de kuru başak görüyorum. Ey ileri gelenler! Eğer rüya yorumluyorsanız, rüyamı bana yorumlayın” dedi. Dediler ki: “Bunlar karma karışık düş-
lerdir. Biz böyle düşlerin yorumunu bilmiyoruz.” 29
Kavminin yorumcularına birer boş ve karışık rüyalar olarak gözükse de
Ku’ran’ın siyakında bunların sadık rüya oldukları anlaşılmaktadır.
Dr. Aişe’nin, rüya ve düş kelimeleri arasındaki mana farklarını ortaya koymaya çalışırken, hep ayetlerin öncesindeki diğer ayetler ve kelimelerin manaya
etkisinden yola çıktığı görülmektedir.
Kur’an’ın siyakından hareketle anlam farklılıklarını ortaya çıkarmasındaki
bu güzel metoduna rağmen şu sorunun sorulması gerekmektedir: “Aişe Abdurrahman, Kur’an’ın siyakını izleme yöntemi ile teradüf konusundaki farklılığı/ihtilafı bitirebildi mi?”. Bu soruya şöyle cevap verilebilir: Hayır. Çünkü Aişe’nin
ortaya koymuş olduğu fark sadece Kur’an-ı Kerim’e özel bir fark olup Kur’an
dışında bu farkın varlığı söz konusu olmayabilir. Nitekim bu teradüfteki ihtilafı
sona erdirmek sadece Kur’an’la sınırlı kalmakla mümkün olmayıp, aksine Kur’an,
hadis ve Arapların kelamına da bakılmasını gerektirir.
28 Fetih 48/27
29 Yusuf 12/43,44
DR. AİŞE ABDURRAHMAN’IN KUR’AN’DAKİ BAZI ZİYADE HARFLERLE
MÜTERADİF KELİMELER HAKKINDAKİ METODUNA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ
201
Dr. Aişe bu konu ile ilgili şöyle demiştir: “Burada zikrettiğimiz kelimelerin
delalet ettiği manalar Kur’an’a has bir delalet olup, diğer mu’cemlerin işaret ettiği
manaları da içerdiği anlamına gelmez. Yine Kur’an’ın tercih ettiği bir kelimenin
Arapların fasih Arapçasında kullanılması anlamına da gelmez. Bilakis bununla
birlikte Kur’an’ın özel bir mu’cemi ve mucizevi beyanı olduğunu takdir ettiğimizi
belirtmeliyiz. Dolayısıyla biz; “Kur’an sigası ve Kur’an delaleti” şeklinde söyleriz,
ve şöyle devam ederiz: Bir siyganın Kur’an’da delil olarak olması, bize Arapça’da
bu kelimenin başka manalar ifade ettiği ve sıygayı tanımladığına da itiraz etmememiz gerekir.”30 Aişe’nin Bu sözü; teradüf konusundaki ihtilafları ortadan kaldırma yöntemi üzerinde bulunan tozları temizliyor. Yoksa Kur’an’a has farklar
hakkında konuşup daha sonra bu farkları tüm Arapçaya nasıl yayacak ve hâkim
kılacaktı? Böyle olsaydı bu yol doğru olmayacaktı. Ancak doğru olan yol metot
farklılıklarının gerçeğini bilmemiz ve bu farklılıkların sadece Kur’an’a mı has,
yoksa umumi olup tüm beyanları da kapsayıp kapsamadığını bilmemiz gerekirdi.
Bunu anlamak için tek bir yol vardır. O da bu kelimeleri Kur’an, hadis ve Arapların tüm sözlerine arz etmekle olur. İşte o zaman Kur’an’a has olanı delaleti ile
her beyanı içine alan geneli bilmiş olacağız.
Sonuç
1. Aişe Abdurrahman yaptığı araştırma ve incelemeleri takdire şayan olsa da
görüşlerini izah ederken ümmetin diğer âlimlerine karşı olan sert üslubunu
eleştirilmektedir. Zira bu harflerin ziyade olduğunu savunan âlimlere sert
çıkmış olsa da kendinin de ulaştığı sonuçlarla, eleştirdiği âlimlerin vardığı
sonuçlar birebir aynıdır.
2. Aişe Abdurrahman, kelime ve harfleri genellikle Kur’an-ı Kerim üzerinde
araştırmalar yaparak bir takım sonuçlara varmıştır ve bu sonuçları Arap dilinin bütününe genelleme yapmıştır. Yani, ona göre Kur’an tüm Arapça’nın
grameri ve lügatıdır, Kur’an Arap gramerinden etkilenmez.31 Halbuki,
Arap dilinin sadece Kur’an’dan ibaret olmadığını göz önünde bulundurması
30 Bintü’s-Şati Aişe Abdurrahman Tefsiru’l-Beyani;., c;2, sh; 8.
31 http://www.kuranihayat.com/content/ai%C5%9Fe-abdurrahman-ve-kuran-tefsirindeki-metodu-ekrem-demir (Erişim Tarihi: 02.03.2015)
RECAİ GÜNDÜZ
202
gerekirdi. Zira Kur’an’da kullanılan bir kelime Arapçanın günlük kullanı-
mında farklı manalara gelebilmektedir.
3. Yine eleştirilmesi gereken diğer bir nokta ise; kaynaklarının az olması ve kaynak gösterirken bir iki âlimin söylediği sözleri ile “genelleme” yapmasıdır.
Örneğin “müfessirler” diyerek genelleme yaptığı konu incelendiğinde sadece
Zamehşeri’ yi ele aldığı görülebilmektedir. Ancak yine bir müfessir olan
Razi’nin belli bir konuda, özellikle de dil ile ilgili hususlarda Zemahşeri’den
farklı kanaatte olduğu görülebilmektedir.
4. Aişe Abdurrahman’ın atıfta bulunduğu kaynaklarının az olması ve buna rağ-
men genelleme yapması ilmi bir kitap veya araştırma için zayıflık sebebidir.
Kaynakça
Bakıllani, Ebu Bekir, İ’cazu’l-Kur’an, (Suyuti’nin El-İtkan’ı ile birlikte), İstanbul, 1978.
Abdurrahman, Aişe, El-İ’câzü'l-Beyâni li'l-Kur'an ve Mesâilu İbni'l-Erzak, Daru'l-Maarif,
Kahire, tarihsiz.
Abdurrahman, Aişe, Et-Tefsiru'l-Beyânî li'l-Kur'ani'l-Kerîm (iki cilt), Daru'l-Maarif, Kahire.
Cürcan, Abdülkahir, Ta’rifat (Tanımlar), sh; 199.
Ebu Fehd, Mahmud Şakir, Namat sa’b ve Namat Muhif s: 260.
Heyfa Fida, Ziyadet’ül- Huruf Beyne’t-Te’yidi ve’l-Men’ Dar’ül-Kahire 2000, s: 8.
İbn’ül-Manzur, Ebü'l-Fazl İbn Mükerrem Cemaleddin, Lisanu’l-Arab, Darü'l-Kütübi'l-
İlmiyye , 2. baskı, 10 cilt., Beyrut, 2009.
Sibeveyh, Amr b. Osman b. Kanber, Al-Kitap Sibeveyhi, (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn),
Kahire 1988.