T.C.
ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
DOĞU DĠLLERĠ VE EDEBĠYATLARI ANABĠLĠM DALI
Emad ATĠLLA
ÜRDÜN LEHÇESĠNDE TÜRKÇE KÖKENLĠ KELĠMELER
YÜKSEK LĠSANS SEMĠNER ÇALIġMASI
SEMĠNER YÖNETĠCĠSĠ
Prof. Dr. Nevzat H. YANIK
ERZURUM 2013
I
ĠÇĠNDEKĠLER
TRANSKRĠPSĠYON SĠSTEMĠ ............................................................................. III
GĠRĠġ ..........................................................................................................................1
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
ÜRDÜN’ÜN COĞRAFYASI VE TARĠHĠ
1.1. ÜRDÜN HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER .....................................................4
1.2. ÜRDÜN’ÜN TARĠHĠ .........................................................................................6
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
ÜRDÜN LEHÇESĠ
2.1. LEHÇENĠN TANIMI ........................................................................................9
2.2. ÜRDÜN LEHÇESĠ .............................................................................................9
2.3. ÜRDÜN LEHÇESĠNDEKĠ TÜRKÇE KÖKENLĠ KELĠMELERĠ .............10
2.3.1. A Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler .................................................................10
2.3.2. B Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler .................................................................11
2.3.3. Ç Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ................................................................12
2.3.4. D Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ................................................................12
2.3.5. E Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler .................................................................12
2.3.6. F Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler .................................................................13
2.3.7. G Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ................................................................13
2.3.8. H Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ................................................................13
2.3.9 J Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ..................................................................13
2.3.10 K Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ...............................................................14
2.3.11. L Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ...............................................................14
2.3.12. M Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler .............................................................14
2.3.13. N Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ..............................................................15
2.3.14. O Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ..............................................................15
2.3.15. P Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ...............................................................15
2.3.16. R Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ..............................................................15
II
2.3.17. S Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ...............................................................16
2.3.18. T Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ...............................................................16
2.3.19. Y Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler ..............................................................17
2.3.20. Z Harfi Ġle BaĢlayan Kelimelr ................................................................17
SONUÇ ..........................................................................................................................17
KAYNAKÇA ................................................................................................................18
EKLER ..........................................................................................................................21
Ek 1. Ürdün Haritası ..............................................................................................21
Ek 2. 1321 (1903) Yılında Ürdün’de Bulunan Mektepler . ..................................22
Ek 3. 20 Nisan 1334 (20 Nisan 1918) Senesinde ‘Aclûn Kazasının Semâ
köyünden Sudy Süleyman er-Rûsân Hakkında Askerlik
Belgesi.........................................................................................................................23
Ek 4. 1288 (1871) Senesinde Suriye Vilayeti Salnamesindeki Salt Kazasının
Köyleri ...................................................................................................................... 24
Ek 5. 1916 Senesinde Ġrbid er-RuĢdiyye Okulunun 1. 2. ve 3. Sınıfların
Öğrencileri . ..............................................................................................................25
III
TRANSKRĠPSĠYON SĠSTEMĠ
Bu çalıĢmada aĢağıdaki transkripsiyon alfabesi kullanılmıĢtır:
a) Sesliler:
: eـَ : ûـُو : îـِي : âـَي , َـا , آ
Kalın okunan harflerde : َ : ـa ِ : ـı ُ : ـu
b) Sessizler:
: hخ : hح : cج : sث : tت : bب ‟ : ء
: sص : Ģش : sس : zز : rر : zذ : dد
: kق : fف : ğغ „ : ع : zظ : tط : dض
: yى : hهـ : vو : nن : mم : lل : kك
Transkripsiyon sistemin açısından ayrıca;
 Harf-i tarifler cümle baĢında da küçük harfle yazılmıĢtır. ez-Zerkâ‟ gibi.
 Harfi tarifle gelen kelimelerin baĢındaki Ģemsî ve kamerî harflerin okunuĢu
belirtilmiĢtir. el-Lehcetu‟l-„Arabiyye NeĢ‟eten ve Tetevvûran: es-Seyyid gibi.
 Terkip halindeki isim ve lakapların cüzleri ayrı değil, bitiĢik olarak yazılmıĢtır.
„Abdurrahman gibi.
 Ġzâfet terkibi Ģeklinde bulunan ibarelerde (Ģahıs adı, kitap adı vs.) ve vaslı
gerektiren yerlerde muzâf ve muzâfun ileyhin i„rabı yazıda gösterilmiĢtir. Târihu‟l-
Âdâbi‟l- luğati‟l-„Arabiyye gibi.
 Arapça eser adlarında eserin ilk kelimesinin baĢ harfi ile eser adı içinde geçen
özel isimlerin baĢ harfleri büyük, diğer harfler küçük olarak yazılmıĢtır. Târihu‟lEdebi‟l-„Arabî gibi.
1
ÖZET
Bu çalıĢmada, Ürdün lehçesinde kullanılan Türkçe kelimelerin yanısıra, Türkçe
kanalıyla Arapça‟ya geçen Farsça kelimeler ile çeĢitli Arapça kelimelere Türkçe eklerin
eklenmesi sonucu oluĢan kelimelere yer verilmiĢtir. Bu kelimeler yaklaĢık dört yüz
yıllık ortak yaĢam sırasında Ürdün lehçesine girmiĢ ve hâlâ da Ürdün kültüründe yerine
korumaktadır.
Anahtar kelimeler; Ürdün Lehçesi, Ürdün, Osmanlı Türkçesi.
ABSTRACT
In this study, Persian words connected to Arabic by Turkish and the Arabic words
formed by Turkish suffix besides Turkish words used in Jordan dialect are situated.
These words have handed on Jordan dialect as a result of common life approximately
four hundred years and they still exist in Jordan culture.
Key Words; Jordan Dialect, Jordan, Ottoman Turkish.
2
GĠRĠġ
Ġnsanlar, bütün toplumsal iliĢkilerini dil aracılığı ile yürütürler. Bu yüzden
iletiĢimde bulundukları diğer toplumlar ve kültürler üzerinde dilin belirleyici bir rolü
vardır. Toplumlar arasındaki kültürel iliĢkiler öncelikle dil ile baĢlar, daha sonra
edebiyat, musiki, mimari ve mutfak kültürü gibi alanlarda geliĢerek devam eder. Kısaca,
kültürel iliĢkiler aslında dil iliĢkileridir.1 Türklerin; kültür, medeniyet ve edebiyat
yönlerinden üstünlük sağladığı en güçlü dönem Osmanlı dönemi olmuĢtur. Bu
dönemde, Türkçeden birçok bölgeye kelime yayılımı en üst düzeyde olmuĢtur.2
Türkçeden birçok bölgeye kelime yayılımı olduğu kadar Türkçeye de diğer
dillerden kelime giriĢi mutlaka olmuĢtur. Bunun nedeni kültürler ve toplumlar arasında
tek taraflı bir iletiĢimin mümkün olmamasıdır. ĠletiĢim içinde bulunan her toplum
birbirinden etkilenir ve birbirini etkiler. Arapça Türkçeden etkilenmiĢtir. Buna karĢılık
olarak Türkçe de Arapçadan etkilenmiĢtir. Bununla birlikte Osmanlı Devleti Arapçaya
baĢka dillerden kelime geçiĢine de aracılık yapmıĢtır. Yani Osmanlı Devleti diller
arasında köprü vazifesi görmüĢtür. Bunun sonucu olarak çeĢitli dillerden farklı
kelimeler Osmanlı Devleti vasıtasıyla Arapçaya geçmiĢtir.3
Osmanlı ile iletiĢim halinde olan bütün toplumların günlük yaĢantılarında ve
siyaset alanında kullandıkları kelimelere bakıldığında Osmanlı etkisi açık bir Ģekilde
görülebilmektedir.4 Bu dönemde Osmanlı etkisinin fazla olmasının temel sebebi, birçok
yönden Osmanlı Devletinin güçlü olmasıdır. En fazla kelime geçiĢleri Osmanlı
Devletinin etkileĢimde bulunduğu devletlerin zayıf olduğu alanlardan baĢlamıĢtır ve bu
alanlarda kullanılan Türkçe kelimeler daha yoğundur.
X. yüzyılın baĢlarında Türkler, Arap dünyasında siyasi ve askeri bakımdan
üstünlük kurmuĢlardır. Ancak, siyasi ve askeri alanda kurdukları üstünlüğü dil alanında
göstermemiĢlerdir. Osmanlı Devleti, idaresindeki toplumlara karĢı kendi dilinin
egemenliği konusunda bir çaba göstermemesine rağmen, Arapçanın geliĢmesine uzun
1
Ali Akar, Türkçe-Arapça Arasındaki Sözcük iliĢkiler,http://www.karadenizdergi.com.
2
Türkçeden Arapçaya Geçen Kelimeler, http://www.onlinearabic.net.
3
Bedrettin Aytaç, Arap Lehçelerindeki Türkçe Kelimeler, Türk Dünyası AraĢtırmalar Vakfı Yayınları,
Ġstanbul 1994, 28, 29.
4 Öztürk Emiroğlu, Lehçeye Türkler Tarafından TaĢınan Türkçe Arapça Farsça Kelimeler ve Kullanım
Boyutları, http://www.orient.uw.edu.
3
süre yardımcı olmuĢtur.5Araplarla etkileĢimde bulunan diğer milletlere göre Türkler,
Arapçaya daha fazla hizmet etmiĢlerdir. Türkler, Arapçayı öğrenmeye yönelmiĢlerdir.
Hatta Arapçaya Ġslam dini kadar önem vermiĢlerdir. Müslüman Türk aydınları Arapça
öğrenmeyi, Ġslam dinini öğrenmenin ve güçlü bir Müslüman olmanın ön Ģartı olarak
görmüĢlerdir. Bunun yanı sıra Arapçanın dil, edebiyat, lügat ve Ģiir alanlarında da
geliĢmesine önem vermiĢlerdir.6
5
Ali Akar, Türkçe–Arapça Arasındaki Sözcük ĠliĢkiler, http://www.karadenizdergi.com.
6
Zekeriya Kitapçı, Hilafet Ülkelerinde Türklerin Arap Dili ve Edebiyatına Hizmetleri, Yedi Kubbe
Yayınları, Konya 2004, 24.
4
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
ÜRDÜN’ÜN COĞRAFYASI VE TARĠHĠ
1.1. ÜRDÜN HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER
Ürdün‟ün resmi adı ( المملكة الاردنية الهاشيمةel-Memleketu‟l-Urduniyye‟lHâĢimiyye) Ürdün HâĢimi Krallığı‟dır.7 Ürdün kuzey Yarımküre Akdeniz‟in doğusunda
ve Arap Yarımadası‟nın kuzeybatı köĢesinde yer alan bir Ortadoğu ülkesidir.8 Ürdün‟ün
komĢuları, kuzeyde Suriye, kuzeydoğuda Irak, güneydoğu ve güneyde Suudi Arabistan,
batıda da Ġsrail‟dir. Ürdün‟ün güneybatısında Akabe körfezine bakan 19 km‟lik bir
kıyısı vardır. 9 Ürdün Devleti, ismini ülkenin batı bölümünde bulunan Ürdün nehrinden
almıĢtır. Bu nehir aynı zamanda ülkenin Batı sınırını da oluĢturmaktadır.10 Ürdün
89.123 km2‟lik toprak parçası ile küçük bir ülkedir.11 Ürdün‟de 6 milyon 198 bin kiĢi
yaĢamakta ve bu nüfusun % 70‟e yakını, ġeria Vadisi ve batı kesiminde bulunan
kentlerde toplanmıĢtır.12 Ürdün‟de Araplar dıĢında, Çerkezler, 13
7
Tülay Sobutay, Aysun Dinler, Ürdün Ülke Etüdü, Ġstanbul Ticaret Odası Yayını. Ġstanbul 2003, 8.
8
Ali Çeker, Türkiye-Ürdün Ticari ĠliĢkileri, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Marmara
Üniversitesi Ortadoğu AraĢtırmaları Enstitüsü, Ġstanbul 2010, 17.
9
Sobutay, Dinler, 8.
10
Ahmet Çaycı, Ürdün‟de Osmanlı Mimarisi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2010, 1.
11
Sobutay, Dinler, 3.
12
Çeker, 24.
13
Bedevi isyanlarına ve saldırılarına karĢı Hicaz Demiryolunun güvenliğini sağlamak amacıyla Osmanlı
Devleti Çerkezleri bu bölgeye yerleĢtirilmiĢtir. Emirliğin polis gücünü oluĢturan Çerkezler Emir
Abdullah‟ın tüm kabileler üzerindeki egemenliğini sağlamasında en büyük yardımcısı olmuĢlardır.
Çeker, 25. Nazi Almanya‟sının yenilgisinden sonra Alman orduları içerisinde Kızıl Ordu‟ya karĢı
savaĢmıĢ olan bir grup Çerkez ile aileleri, Yalta AntlaĢmasının hükümleri gereğince Sovyetler
Birliğine geri gönderileceklerini anlayınca sığındıkları Vatikan‟dan Ürdün‟e göç etmek üzere bir
temsilcilerini Kral Abdullah‟ın yanına gönderiyorlar. Böylelikle bu son grup Çerkez göçmen, Ürdün
devletinin sağladığı imkânlarla Roma‟dan getirtiliyorlar. Ürdün‟de Çerkezlik, yönetim tarafından
resmen tanınmıĢ bir siyasal-kültürel kimlik devletin yapı içerisinde faaliyet gösteren Meclis‟te
Çerkezlere ayrılmıĢ üç koltuk mevcuttur. Seçilenlerden bir tanesi Bakanlık makamına getiriliyor.
Ülkede 8 adet Çerkez Derneği var ve bunlardan hemen hepsi devletten maddi yardım alıyor. Ürdün
Çerkezleri, http://www.kafkasfederasyonu.org.
5
BoĢnaklar, Çeçenler, Türkmenler, Türkler ve Ermeniler yaĢamaktadır.14
Ürdün Devleti üç bölgeden oluĢmaktadır; Kuzey Bölgesi: Ġrbid, el-Mafrak, CaraĢ,
Aclûn. Orta Bölgesi: Ammân (BaĢkent), el- Belkâ‟, ez-Zerkâ‟, Me‟debâ. Güney Bölgesi
ise: el-Karak, et-Tâfile, Me„ân, el-Akaba.15 Ürdün halkının % 96‟sı Müslümanlardan,
% 4‟ü ise Hıristiyanlardan oluĢmaktadır.
Ürdün HâĢimi krallığı yönetim Ģekli parlamenter sisteme dayalı krallık rejimiyle
yönetilmektedir. Ancak 1960‟lı yıllardan 1989 yılına kadar parlamento sistemi
uygulanmamıĢtır. 1992‟de çıkarılan bir kanunla siyasi partilerin kurulmasına izin
verilmiĢtir. Üyeleri dört yılda bir gerçekleĢtirilen seçimlerle belirlenen 80 üyeli bir
parlamentosu, 40 kiĢilik de bir senatosu Kral tarafından eski baĢbakanlardan,
büyükelçilerden, meclis baĢkanlardan, yüksek mahkeme üyelerinden, yüksek rütbeli
emekli subaylardan vb. seçkin kiĢiler arasında seçilmektedir. Senato üyeleri bir sonraki
dönem için yeniden seçilme olanağına sahip bulunmakta, senato baĢkanı ise iki yıl için
üyeler tarafından seçilmektedir.16
Ürdün Krallığının resmi dili, Arapçadır. Anayasasının ikinci maddesinde:
“Devletin dini Ġslâm, resmi dili Arapçadır” ifadesi yer almaktadır, ancak Ġngilizce,
gerek iĢ dünyasında ve gerekse halk arasında yaygın Ģekilde kullanılmaktadır. Diğer
yabancı diller (Fransızca, Almanca, Ġspanyolca) gibi batı dillerinin pek bilinmediği
söylemek mümkündür, ancak Türkçenin ülkemizde öğrenim görmüĢ Ürdünlülerin
çokluğu nedeniyle özellikle kamu kuruĢlarında dikkat çekecek kadar çok kullanıldığı
gözlenmiĢtir.17
Ürdün‟de eğitim sistemi resmi okullar, özel okullar ve BirleĢmiĢ Milletler Yakın
Doğu Filistin Mülteciler Yardım KuruluĢu (UNRWA)‟nın Filistinli mülteci çocuklar için
açtığı okullar üç tür okula ayrılmaktadır. Eğitim 14 yaĢına kadar zorunludur. Genel
okuryazarlık oranı % 80‟dir.18 Ürdün HâĢimi Krallığı yükseköğretim sistemi, Devlet
14
Salahattin el-Buhayrî, el-Urdun: Dirâse Coğrafiyye, (1. Baskı), Terihu‟l-Urdun Yayınları, Ürdün
1998, 28.
15
Sobutay, Dinler, 5.
16
Mohammad Thalgi, Ürdün‟de Din Eğitimi. (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi). Ġstanbul: Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul 2007, 13; Tülay Sobutay ve Özlem Engin, Ürdün
Ülke Etüdü, Ġstanbul Ticaret Odası, Ġstanbul 1997, 8.
17
Thalgi, 13; Sobutay, Engin, 3.
18
Sobutay, Engin, 4.
6
tarafından ve özel kesimden olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bu tür kurumlar
günümüze kadar Ürdün‟ün değiĢik illerinde bulunmaktadır. Arapçada“el-Kulliyetu‟lCamiy„yetu‟l-Mütevessita”,Türkçede “Meslek Yüksek Okulu”, üniversiteler kurulduktan
sonra, üniversiteye gidemeyenler meslek yüksekokullarını tercih ediyorlardı.1997
yılında Ürdün‟de bütün meslek yüksekokulları el-Balka Üniversitesi‟ ne bağlanmıĢtır.
Bu okulların çoğu iki seneliktir. Bazı bölümlerinde lisans eğitimi verir. Ürdün‟de ilk
üniversite, baĢkent Amman‟da 1962 yılında Ürdün Üniversitesi adıyla kurulmuĢtur
Hızla artan lise mezunlarının eğitimini tamamlamak, Ürdün toplumunun ihtiyaçlarını
sağlamak amacıyla üniversite kurulmasına devam edilmiĢtir”.19
Ürdün halkının çoğu için sözlü geleneğe dayanan halk kültürü; Ģarkılar, destanlar
ve öykü anlatımı önemli yer tutar. Köylülerin doğum, sünnet, düğün, cenaze törenleri ve
hasat gibi münasebetlerde özgün Ģarkıları bulunmaktadır. ġenliklerde oynanan en
meĢhuru “debke” ve “sehce” danslarıdır. Geleneksel halk sanatları ise duvar halısı,
kilim, deri eĢya, çömlek ve seramik yapımıyla varlığını sürdürmektedir.20
1.2. ÜRDÜN’ÜN TARĠHĠ
Bugünkü Ürdün‟ün bulunduğu coğrafi bölge tarihi devirlerden günümüze kadar
önemini ve canlılığını yitirmemiĢ. Ürdün tarihte Asya ile Afrika arasında hep geçiĢ yeri
olmuĢtur. Bu nedenle birçok imparatorluğun ve Devletin egemenlik kurduğu bir alan
olmuĢtur. Batısında Mısır Medeniyeti, kuzeyinde Anadolu Medeniyeti ve doğusunda
Mezopotamya Medeniyetinin varlığı; Ürdün‟e kuzey-güney ve doğu-batı yönlü göç ve
ticaret yollarının geçtiği merkezi bir konum olma özelliği kazandırmıĢtır.21 Ürdün‟ ün
tarihi, Mezolitik döneme kadar dayanmaktadır. Bakır çağında Araba Vadi‟sinde üretilen
bakır madeninin diğer ülkelerde satıldığı kabul edilmektedir. Hz. Ġbrahim zamanında
Kenâniler bu bölgeye yerleĢmiĢtir. M.Ö. XII yüzyılda Ürdün çevresine Arâmiler hâkim
olmuĢlardır. Hz. Davut ve Hz. Süleyman zamanında Ġsrail oğullarının egemenliği altına
giren Ürdün toprakları, daha sonra Ammonlar tarafından ele geçirilmiĢtir.22 Ürdün, Hz.
Ömer döneminde Ġslam devletine katılmıĢtır. XII. yüzyılında bir süre Haçlıların iĢgali
19
Thalgi, 27, 28.
20
Sobutay, Engin, 4.
21
Çeker, 23.
22
Çaycı, 4.
7
altında kalmıĢtır. 1187‟de Haçlı iĢgalinden kurtarıldıktan sonra sırasıyla Eyyubiler,
Fatımiler ve Memlüklüler Devletlerinin bir parçası olmuĢtur. Tarih boyunca değiĢik
Devletlerin egemenliği altına giren ve çeĢitli uygarlıkların etkilediği Ürdün toprakları,
1516‟da Osmanlı Devleti‟nin Memlüklüler yenilgiye uğratmasıyla birlikte Osmanlı
topraklarına katılmıĢtır.23
Bugün Ürdün olarak adlandırılan ülke toprakları Osmanlı egemenliği altındayken
ġam ile Filistin arasında sıkıĢıp kalan bölgeydi.24 Ürdün yaklaĢık dört yüz yıl Osmanlı
Devleti‟nin egemenliği altında kalmıĢtır.25 Ürdün Osmanlı Devleti‟nin egemenliği
altındayken yönetim dili Osmanlıcaydı ve okullarda okutulurdu, Sadece Ġrbid Kentinde
dördü kız kırk tane Osmanlı okulu vardı.26 1864 yılında (Hicri 1281), Osmanlı vilayet
kanunları yürürlüğe girdiğinde tüm Ürdün toprakları ġam vilayetinin bir parçası oldu.
Ayrıca o dönemde Ürdün toprakları coğrafi konumuna göre iki sancağa ayrıldı.27
Birincisi kuzey Ürdün sancağıdır. Bu sancak güneyde ez-Zarkâ‟ Nehri‟nden
baĢlayıp kuzeyde el-Yarmûk Nehri‟nde son bulmaktadır. Daha sonra bu sancak Havrân
sancağına katıldı. Kuzey Ürdün sancağı iki yönetim bölgesinden oluĢmaktaydı. Bunlar;
er-Ramsâ nahiyesi ve Aclûn kazasıydı, Ġkincisi ise güney Ürdün sancağıydı. Bu sancak
güneyde es-Serhân Vadisi‟nden baĢlayıp kuzeyde ez-Zarkâ‟ Nehri‟nde son bulmaktadır.
Bu bölge de 1868-1888 yılları arasında el-Belkâ‟ sancağına katıldı. Güney Ürdün
sancağı dört yönetim bölgesinden oluĢmaktaydı. Bunlar; es-Sâlt bölgesi, el-Karak
bölgesi, Ma„ân bölgesi, et-Tâfila bölgesiydi.28
Birinci Dünya SavaĢı sonrasında toplanan San Remo Konferansı‟nda (1920),
Filistin toprakları ve çevresindeki bölgenin Ġngiliz mandasına bırakılması
kararlaĢtırılmıĢtır.29 Ürdün çevresinde Ġngiliz mandası altında kurulacak olan Devletin
23
Sobutay, Dinler, 9.
24
Çaycı, 4.
25
Sobutay, Dinler, 9.
26
Mûsâ Havâmde, “Elfu Kelime „Osmaniye Turkiyye fi‟l-Lehceti‟l-Urduniyye”. ed-Dustur Gazetesi,
Ürdün 2010, 12.
27
Ahmed ġukayrât, Tarihu‟l-Ġdarati‟l-„Osmaniyye fi ġarki‟l-Urdun 1864-1918, Ġmân li‟t-Tibe„a ve‟tTasmim Yayınları, Ürdün 1992, 52.
28
ġukayrât, 53, 54.
29
Sobutay, Dinler, 9.
8
baĢına ġerif Hüseyin‟in oğlu Abdullah getirilmesine karar verildi.30 1921 yılında Ġngiliz
mandası olarak Mâveraî‟l-Urdun31 Emirliği adını aldı ve baĢına da ġerif Hüseyin‟in
oğlu I. Abdullah geçti. 22 Mayıs 1946 yılında imzalanan bir antlaĢmayla bağımsızlığını
kazanan Ürdün, Ürdün HâĢimî Krallığı adını almıĢtır. Abdullah bin el-Huseyin de
Ürdün HâĢimî Krallığı‟nın kralı ilan edilmiĢtir.32
20 Temmuz 1951‟de Kral Abdullah bin el-Hüseyin Filistin‟de mescidi Aksa‟nın
kapsında Hacı Emin el-Huseynî ordusuna bağlı olan Mustafa ġukrî adlı genç tarafından
bir suikast sonucu öldürülmüĢtür.33 Bunun üzerine oğlu Talâl bin Abdullah Ürdün‟ün
yeni kralı olmuĢtur. Ancak akli dengesini yitiren Talâl tedavi olmak için Ġstanbul'a geldi
ve yerine oğlu Hüseyin geçti. Kral Hüseyin‟ in 1999 ġubat‟ında ölmesiyle tahta oğlu II.
Abdullah geçmiĢtir. Ülke o tarihten itibaren Kral II. Abdullah tarafından
yönetilmektedir.34
30
Çaycı, 11.
31
Mâveraî‟l-Urdun ve ġarku‟l-Urdun olarak da geçer. KürĢad Turan,“Ürdün‟de Muhalif Hareketler”,
Akademik BakıĢ Dergisi, 4 ( 8), 2011, 96.
32
Sobutay, Dinler, 9.
33
Sendrâ Mekkî, el-Meleffet‟s-Sirriyye li‟l-Hukkemi‟l-„Arab, ed-Daru‟l-„Alemiye li‟l-Kutub ve‟n-NeĢr
Yayınları, Kahire (t.y.), 75.
34
Sobutay, Dinler, 10.
9
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
ÜRDÜN LEHÇESĠ
2.1. LEHÇENĠN TANIMI
Lehçe anlam bakımından birçok tanımı vardır bunlardan; “Belirli bir çevrenin
özel kullanımıdır.”35 “Tek dilli bölgelerin özel bir bölgesini dil kullanımda belirli bir
yöntemin kullanması.”, “Büyük toplumların içinde küçük grupların konuĢma
alıĢkanlığıdır.”36, “KiĢinin toplumsal konumuna göre esnek bir biçimde kullandığı
dinamik bir yapıdır.” 37 “Ana dilden koparak farklı yapılara giren, ses ve yapı
yönünden önemli ayrılıklar gösteren ana dilin kollarına lehçe denir”.38
Arap dünyasında lehçeler, temelini klasik Arapçadan alan standart yanı sıra
konuĢma dili alanında kullanılarak ikinci bir dil olarak yaĢamaktadır. Standart
Arapçanın temel kullanım alanı yazı dilidir. Lehçe ise eğitimli veya eğitimsiz her
Arap‟ın günlük konuĢma dilidir.39
2.2. ÜRDÜN LEHÇESĠ
Ürdün, medeniyetin ve evlilik ile gelen akrabalığın, ırkların ve toplumların
lehçelerinin bir eritme potasıydı, Sami kavimlerin yanı sıra BoĢnakların, Türkmenlerin,
Ermenilerin, Çerkezlerin halklarına ev sahipliği yapmıĢtır.40 Ürdün Lehçesi, Osmanlı
döneminde üçe ayrılmaktaydı:
a) Medeni (ġehirli) Lehçesi: Bu lehçe Amman‟da yaĢayan Çerkez ve ġamlı
bireylerin ve onların çevresinde yaĢayanların konuĢtuğu lehçedir. Ayrıca köylerden ve
bedevi ortamlarından uzak olan Ġrbid, Ma„ân ve el-Karak illerinde de bu lehçe
konuĢulmaktadır.
35
Ahmed Teymûr BâĢâ, Lehcetu‟l-„Arab, Tahkîk: Ġbrahiym Madkûr, el-Heye‟l-Mısriyye‟l-„Amme li‟lKitâb Yayınları, Mısır 1973, 7.
36
„Abdulğaffar Hilâl, el-Lehcetu‟l-„Arabiyye NeĢ‟eten ve Tetevvûran, Mektebetu Vehbe Yayınları,
Kahire 1993, 33.
37
Murat Yıldız, “Standart ve Yerel Arapçanın Tarihsel ve Filolojik Sınırları: Mısır Lehçesi Örneği”,
Dilbilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, 10 (3), 2010, 24.
38
Mehmet Hengirmen, Türkçe Dil Bilgisi, Engin Yayıncılık, Ankara 1995, 446.
39
Aytaç, 11.
40
el-Buhayrî, 28.
10
b) Köy Lehçesi: Ġrbid, „Aclûn ve CaraĢ köylülerinin ve Ma‟debâ, „Amman, elKarak, eĢ-ġubak ve et-Tafila‟nın çiftçilerinin konuĢtuğu lehçedir.
c) Bedevî Lehçesi: el-Huveytât, benî-Hamide, es-Suhûr, el-„Ġdvân, el-„Abâbid,
benî-Hasan kabileleri; Ğur ve el-Karak bedevileri ile es-Salt Ģehrinin konuĢtuğu
lehçedir.
Bu üç lehçeden farlı olarak „Akaba lehçesi kullanılmaktadır. „Akaba Lehçesi:
Mısır, Hicâz ve Gazze lehçelerin karıĢımı olup Ürdün lehçesinden hiç etkilenmemiĢtir.
Bunun sebebi Ürdün‟den uzak olması ve „Akaba ilinin Medine sancağına bağlı
olmasıdır.
Kraliyet döneminde de Ürdün‟de lehçe kullanımı yukarıda belirtildiği gibi üç
farklı lehçe ile devam etmiĢtir. Ancak Medeni (Ģehirli) lehçesini kullanan bireylerin
sayısında artıĢ olmuĢtur. Bunun sebebi Ürdün‟den ayrılmayan Türklerin, Çerkezlerin 41
ve Çeçenlerin saylarını artmasıdır. Bununla beraber Ürdün‟ün ġam, el-Halil ve Nâblus
illerinden aldığı göç medeni lehçesini kullanan bireylerin artmasında çok etkisi
olmuĢtur 42.
2.3. ÜRDÜN LEHÇESĠNDEKĠ TÜRKÇE KELĠMELER
2.3.1. A Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler.43
Aferin „Afârim
عفارم
Ağa Âğâ آغا
Arabacı „Arabacî
عربجي
Armağan Armağân
ارمغان
Arslan Arslân
ارسلان
Avantacı „Avantacî
عونطجي
41
Çerkezler Amman‟ın geliĢmesinde büyük rol oynamıĢlardır, Amman boĢ metruk bir arazinden olup
1878 Çerkezlerin yerleĢmeleri evler inĢa etmiĢler ve tarımla uğraĢmıĢlardır. Bunu gören es-Salt,
Me‟debe, Nâblus, Kudüs gibi yakın bölge halkları Amman‟a gelip yerleĢmiĢlerdir. Bu göç dalgaların
sonucu Amman’da bir kent olmaya baĢlamıĢ. Ali Ebû Ğuneyme, “Medinetu Ammân” Ebhasu‟lYarmûk, 11 (1), 2002, 125.
42
el-Lehcetu‟l- Urduniyye, http://jordanian.hooxs.com.
43
Kasrî, 12; Aytaç, 33; Özdemir, 6; Kaymaz, 405; et-Tel.
11
2.3.2. B Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 44
Bakraç Bakrac بكرج
Baltacı Bâltacî
45بلطجي
Bamya Bâmye باميو
Basma Basma
بصمة
BaĢkâtip BâĢkâtib باشكاتب
BaĢmühendis BâĢmuhandis باشمهندس
Bayraktar el-Biyrakdâr البيرقدار
Belki Belkî بلكي
Bey Bek-Bey
بك – بيو
Boru Bûrî
بوري
Bostancı Bustâncî بستانجي46
BoĢ BûĢ
بوش
Boyacı Bûyâcî
بوياجي
Boz Bûz
بوز
Bölük Bûlôk
بلوك
44 Havâmde, 12; Özdemir, 4; Aytaç, 47; ġudeyfet; et-Tel.
45 Bu kelime Ürdün lehçesinde iri yarı görünüĢlü, korku uyandıran kiĢiler, sabıkalı eĢkıya, yol kesen,
haydut kiĢiler için kullanılır. Havâmde, 12.
46
Bostancı, Bahçıvan. “Türkçeden Arapçaya geçen kelimeler içinde meslek isimleri önemli bir yer tutar,
bunları büyük kısmı (cı, ci, cu, cü) ekiyle türeten meslek isimlerdir”. Aytaç, 142.
12
2.3.3. Ç Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler.47
Çadır ġâdir
شادر
Çanta Canta جنطو
ÇavuĢ ġâviĢ
شاويش
Çekiç ġâkûĢ شاكوش
Çelebi ġelebî شلبي
Çevirme ġâvirma
شاورمو
Çuhadar Cuhadâr
جوخدار
2.3.4. D Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler.48
Doğru Duğrî
دغري
Dönüm Donum
دونم
Dükkâncı Dukkâncî دكانجي
2.3.5. E Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 49
Eczane Akzâhâne
اقزاخانو
Efendi Efendî
افندي
Emzik Emzek
50امزك
47 Özdemir, 5; et-Tel; Havâmde,12; Aytaç,53,54; ġudeyfet.
48 Özdemir, 5; Kasrî, 12. Aytaç, 63; ġudeyfet.
49 Özdemir, 4; Havâmde, 12; Kasrî, 12.
50
Emzik, Nargilenin marpuçları, Kaymaz, 450.
13
2.3.6. F Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 51
Fasulye Fâsûlyâ فاصوليا
Ferman Farmân
فرمان
Fistan Fustân
فسطان
2.3.7. G Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler.52
Gümrük Cumruk
جمرك
2.3.8. H Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler.53
Havuz Hâvvuz
حاووز
Haznedar Haznadâr
خزندار
Hıdiv Hidivî
خديوي
Hoca Hoca
خوجو
Hudarci Hudarcî
خضرجي
Hurda Hurda
خرده
2.3.9 J Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler.54
Jandarma Candirma
جندرمو
51
Havâmde, 12; Kasrî, 12. Aytaç, 68; Özdemir, 6.
52
Havâmde,12; Özdemir, 5; Kasrî, 12.
53
Kasrî, 12; Havâmde,12; Özdemir, 5; Aytaç, 76, 77.
54
Havâmde, 12; Kasrî, 12.
14
2.3.10 K Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler.55
Karagöz Karâkûz كراكوز
KarakaĢ KarâkâĢ
قراقاش
Karakol Karâkun
كركون
KaĢık HâĢûka
خاشوقو
Kazık Hâzûk
خازوق
Kelepçe Kalabce كلبجو
Kereste Kerâste
كراستو
Kevgir Kefkir كفكير
Kundura Kundara
ُ كنَ دَره
KuruĢ KırĢ
قرش
Küfte Kufte
كفتو
2.3.11. L Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 56
Lokanta Lokanda
لوكنده
2.3.12. M Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 57
Matamcı Mat„amcî
58مطعمجي
Mavasirci Mavâsircî
مواسيرجي
Mehter Mahâtra
59مهاتره
Mektebci Mektebcî مكتبجي
55
Aytaç, 83; er-Râ„î, 284; Havâmde, 12; Özdemir, 6; Kasrî, 12; el-Mecelî, 24; ġudeyfet.
56
Havâmde, 12.
57
Aytaç, 101-103; Havâmde, 12; Özdemir, 7; Kasrî, 12; Aytaç, 35; el-Mecelî, 35; ġudeyfet.
58
Mat„amcî, “Lokanta sahibi”, Aytaç, 100;
59 Bu kelime Ürdün lehçesinde faydasız boĢ konuĢanlar için kullanılır.
15
Mektup Mektûb مكتوب
Mızrak Mizrâk
مزراق
Mikvaci Makvacî مكوجي
Mutasarrıf Mutasarrif
متصرف
3.13 N Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 60
Nargile Nârkiyla ناركيلو
2.3.14 O Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 61
Ocak Vicak
وجاق
Oda Oda
اوضو
OnbaĢı UnbâĢî
اونباشي
2.3.15 P Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 62
PaĢa BâĢâ باشا
2.3.16 R Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 63
Ruznameci Rûznâmcî
روزنامجي
60
el-Mecelî, 23; Havâmde, 12; Özdemir, 7; Kasrî, 12.
61
et-Tel; Havâmde, 12; Kasrî, 12; Aytaç, 35; Özdemir, 4.
62
Kaymaz, 450; Emiroğlu, 7; Havâmde, 12; Kasrî, 12; Özdemir, 4.
63
Havâmde, 12; Havâmde, 12; Özdemir, 5; Kasrî, 12.
16
2.3.17 S Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 64
Sermaye Surmâya ُ سرمايو
Serseri Serserî
سرسري
Silahdar Silâhdâr
سلاحدار
2.3.18. T Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 65
Tabanca Tabanca
طبنجو
Tabla Tabliyye طبليو
Tabur Tâbûr
طابور
Tahsildar Tahsildâr تحصيلدار
Tatlı Tatlî
تطلي
Tencere Tancara طنجره
Teneke Tenek
تنك
Tembel Tenbel
تنبل
Tımarcı Timârcî ثمارجي
Tütün Tutun تُُ ت
Tiryak Tiryâk
ترياق
Toz Tuz طز66
64
Havâmde, 12; Kasrî, 12; ġudeyfet; Özdemir, 5.
65
Havâmde, 12; el-Mecâlî, 32; Özdemir, 6; ġudeyfet; et-Tel.
66 Bu kelime Ürdün lehçesinde değeri olmayan, değersiz, önemsiz, bir durum, konu hiç hükmünde olan
için kullanılır. el-Mecelî, 3.
17
2.3.19. Y Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler. 67
Yaprak Yaprâk
يبراق
Yazıcı el-Yâzicî
اليازجي
Yeniçeri ĠnkiĢârî انكشاري
YüzbaĢı YûzbâĢî
يوزباشي
2.3.20. Z Harfi Ġle BaĢlayan Kelimeler.68
Zengin Zankil زنقيل
SONUÇ
Tespit etimiz söz konusu olan 91 kelimenin Ürdün Lehçesinde yapısal değiĢikler
gibi anlam değiĢmeleri de uğramıĢtır. Ġncelememiz Ürdün lehçesinde kullanılan Türkçe
kelimeler Ģunlardır;
Aferin, Arabacı, Ağa, Armağan, Arslan, Avantacı, Bakraç, Baltacı, Bamya,
Basma, BaĢkâtip, BaĢmühendis, Bayraktar, Belki, Bey, Boru, Bostancı, BoĢ, Boyacı,
Boz, Bölük, Çadır, Çanta, ÇavuĢ, Çekiç, Çelebi, Çevirme, Çuhadar, Doğru, Dönüm,
Dükkâncı, Eczane, Efendi, Emzik, Fasulye, Ferman, Fistan, Gümrük, Havuz, Haznedar,
Hıdiv, Hoca, Hudarci, Hurda, Jandarma, Karagöz, KarakaĢ, Karakol, KaĢık, Kazık,
Kelepçe, Kereste, Kevgir, Kundura, KuruĢ, Küfte, Lokanta, Matamcı, Mavasirci,
Mehter, Mektebci, Mektup, Mızrak, Mikvaci, Mutasarrıf, Nargile, Ocak, Oda, OnbaĢı,
PaĢa, Ruznameci, Sermaye, Serseri, Silahdar, Tabanca, Tabla, Tabur, Tahsildar, Tatlı,
Tencere, Teneke, Tembel, Tımarcı, Tütün, Tiryak, Toz, Yaprak, Yazıcı, Yeniçeri,
YüzbaĢı, Zengin.
67
Havâmde, 12; et-Tel; Aytaç, 139; Özdemir, 5.
68
Havâmde, 12.
18
KAYNAKÇA
Aytaç, Bedrettin, Arap Lehçelerindeki Türkçe Kelimeler, Türk Dünyası AraĢtırmalar
Vakfı Yayınları, Ġstanbul 1994.
BâĢâ, Ahmed Teymûr, Lehcetu‟l-„Arab, Tahkîk: Ġbrahim Medkûr, el-Heye‟l-Mısriye‟l-
„Amme li‟l-Kitâb Yayınları, Mısır 1973.
Çaycı, Ahmet, Ürdün‟de Osmanlı Mimarisi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara
2010.
Çeker, Ali, Türkiye Ürdün Ticari iliĢkileri, (YayımlanamamıĢ Yüksek Lisans Tezi),
Ġstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu AraĢtırmaları Enstitüsü, Ankara
2010.
Ebû Ğuneyme, Ziyâd “Sûra Nêdire Litullâbi Medreseti Ġrbid er-RuĢdiyye fî „Âmi
1916” ed-Dustur Gazetesi, (29 Eylül 2010), s. 13.
Ebû Ğuneyme, Ali, “Medinetu „Ammân”, Ebhasu‟l-Yarmûk, 11 (1), 2002, 123-149.
el-Buhayrî, Salahuddîn, el-Urdun: Dirase Coğrafiyye,(1. Baskı), Terihu‟l-Urdun
Yayınları, Ürdün 1998.
el-Mecâlî, Tarık, “Tavzifu‟l-Lehceti‟l-Mehkiyye ve‟t-Turasu‟Ģ-ġe„bi fî A„mâlî „Ġzziddin
el-Manâsra eĢ-ġi„riyye” el-Mecellatu‟l-Urduniyye fî‟l-Luğati‟l-„Arabiyye ve
Edabuha, 2 (1), 2006, 11- 40.
er-Râ„î, Ali, el-Masrahu fi‟l-Vatani‟l-„Arabî, „Alamu‟l-Me„rife Yayınları, Kuveyt 1979.
Havâmde, Musa, “Elfu Kelimetin „Osmaniye Turkiyye fi‟l-Lehceti‟l-Urduniye”,edDustur Gazetesi, (20 ġubat 2010), 12.
Hengirmen, Mehmet, Türkçe Dil Bilgisi, Engin Yayıncılık, Ankara 1995.
Hilâl, „Abdulğaffar, el-Lehcetu‟l-„Arabiyye NeĢ‟eten ve Tetevvuran, Mektebetu Vehbe
Yayınları, Kahire 1993.
Kaymaz, Zeki, “Arapçaya Giren Türkçe Kelimelerin Arapça Kullanım Kurallarla
Çokluk ġekilleri Üzerine”, Türkoloji AraĢtırmaları Dergisi, 2 (2), 2007,
405-409.
Kitapçı, Zekeriya, Hilafet Ülkelerinde Türklerin Arap Dili ve Edebiyatına Hizmetleri,
Yedi Kubbe Yayınları, Konya 2004.
Medenî, Kasrî, “el-Kelimet ve‟l-Mustalahâti‟l-„Osmaniye fi‟l-Lehceti‟l-Urduniyye” el-
Ğad Gazetesi, (25 Temmuz 2011), 12.
19
Mekkî, Sendrâ, el-Meleffetu‟s-Sirriye li‟l-Hukkemi‟l-„Arab, ed-Daru‟l-„Alemiye li‟lKutubi ve‟n-NeĢrî Yayınları, Kahire (t.y.).
Sobutay Tülay, Engin, Özlem, Ürdün Ülke Etüdü, Ġstanbul Ticaret Odası Yayını,
Ġstanbul 1997.
Sobutay, Tülay, Dinler, Aysun, Ürdün Ülke Etüdü, Ġstanbul Ticaret Odası Yayını.
Ġstanbul 2003.
ġukayrât, Ahmed, Tarihu‟l-Ġdarâti‟l-„Osmaniyye fi ġarki‟l-Urdun 1864-1918, Ġmân
li‟t-Tibe„a ve‟t-Tasmim Yayınları, Ürdün 1992.
Thalgi, Mohammad, Ürdün‟de Din Eğitimi. (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul:
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul 2007.
Turan, KürĢad, “Ürdün‟de Muhalif Hareketler”, Akademik BakıĢ Dergisi, 4 (8), 2011,
846-52.
Yıldız, Murat, “Standart ve Yerel Arapçanın Tarihsel ve Filolojik Sınırları: Mısır
Lehçesi Örneği”, Dilbilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, 10 (3), 2010,
23-41.
ĠNTERNET KAYNAKLARI
Akar, Ali, Türkçe –Arapça Arasındaki Sözcük ĠliĢkiler, (t.y), EriĢim tarihi: 04 Nisan
2012, http://www.karadenizdergi.com.
Demir, Hüseyin, T.C. Amman Büyükelçiliği Ticaret MüĢavirliği, EriĢim tarihi: 01.11.
2012, http://www.musavirlikler.gov.tr.
el-Lehcetu‟l-Urduniyye, (t.y.), EriĢim tarihi: 04 Nisan 2012,
http://lahajat.maktoobblog.com.
el-Lehcetu‟l-Urduniyye, (t.y), EriĢim tarihi: 04 Nisan 2012, http://jordanian.hooxs.com.
Emiroğlu, Öztürk, Lehçeye Türkler Tarafından TaĢınan Türkçe Arapça Farsça
Kelimeler ve Kullanım Boyutları. (t.y), EriĢim tarihi: 04 Mart 2011,
http://www.orient.uw.edu.
et-Tel, Hüseyin, Kelimetun Turkiyye Tustehdem fi‟l-Urdun, 2008, EriĢim tarihi: 04
Nisan 2012, http://stocksexperts.net.
Özdemir, Hikmet, Tunus ve Civarında YaĢayan Türkçemiz, (t.y), EriĢim tarihi: 04 Nisan
2012,http://www.hikmetozdemir.com.tr.
ġudeyfet, Nurddin, Kelimetun ġe„biyye Leyset „Arabiyye, 2011, EriĢim tarihi: 04 Nisan
2011, http://www.ajlounnews.net.
20
Türkçeden Arapçaya Geçen Kelimeler, (t.y), EriĢim Tarihi: 04 Nisan 2011,
http://www.onlinearabic.net.
Ürdün Çerkezleri, (t.y), EriĢim tarihi: 04 Nisan 2012,
http://www.kafkasfederasyonu.org.
21
EKLER
Ek 1. Ürdün Haritası.69
69
Hüseyin Demir, T.C. Amman Büyükelçiliği Ticaret MüĢavirliği, http://www.musavirlikler.gov.tr.
22
Ek 2. 1321 (1903) Yılında Ürdün’ de Bulunan Mektepler.70
.
70
Thalgi, 186.
23
Ek 3. 20 Nisan 1334 (20 Nisan 1918) Senesinde Aclûn Kazasının Semâ
Köyünden Sudy Süleyman er-Rûsân Hakkında Askerlik Belgesi.71
71
ġukayrât, 291.
24
Ek 4. 1288 (1871) Senesinde Suriye Vilayeti Salnamesindeki Salt Kazasının
Köyleri.72
72
ġukayrât, 270.
25
Ek 5. 1916 Senesinde Ġrbid er-RuĢdiyye Okulunun 1. 2. ve 3. Sınıfların
Öğrencileri. 73
73
Ziyâd Ebû Ğuniyme, “ Sûra Nedire Litullâbi Medreseti Ġrbid er-RuĢdiyye fî „Âmi 1916” ed-Dustur
Gazetesi, (29 Eylül 2010), 13.