KİTAP TANITIMI

Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 22, Erzurum, 2004 323
KİTAP TANITIMI
Prof. Dr. Süleyman TÜLÜCÜ*
Ali EROĞLU, Kur’ân Tarihi ve Kur’ân İlimleri Üzerine, EKEV Yayınevi,
Erzurum 2002, 277 s.
ÖZET
Her Müslüman kesinlikle inanır ki Kur’ân-ı Kerim Allah’ın kelâmı olup, İslâm’ın
ilk ve temel kaynağıdır. Bunun tabiî bir sonucu olarak, onun hakkında binlerce eser
telif edilmiştir.
Bu yazıda, Fakültemiz öğretim üyelerinden Prof. Dr. Ali Eroğlu tarafından
kaleme alınan, “Kur’ân Tarihi ve Kur’ân İlimleri Üzerine” adlı eser, kısaca
tanıtılacaktır.
Birçok ana ve tali bölümlerden meydana gelen bu kitap, kısaca ifade etmek
gerekirse, iki ana bölüme ayrılmıştır. I. Bülümde Kur’ân Tarihi, II. Bülümde Kur’ân
İlimleri üzerinde detaylı bilgi verilmiştir. En sonda da yararlanılan kaynakların bir
listesi yer almıştır.
Anahtar Kelimeler: Kur’ân-ı Kerim, Ali Eroğlu, Kur’ân Tarihi, Kur’ân
İlimleri.
ABSTRACT
On the History of the Koran and the Sciences of the Koran
All Muslims believe that the Holy Qor’an is word of God and the first and main
source of Islam. As a natural consequence of this, a lot of works have been
composed about it.
In the present article the work entitled “On the History of the Koran and the
Sciences of the Koran”, which is composed by Dr. Ali Eroğlu, will be introduced in
short.
To put it briefly, this book, which is divided into main and secondary chapters,
consists of two main chapters. The First Chapter deals with the History of the Koran
* Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı.
Kitap Tanıtımı___________________________________________________________
324
and the Second Chapter with the Sciences of the Koran in detail. A list of references
is placed at the end of the book.
Key Words: The Holy Koran, Ali Eroğlu, the History of the Koran, the
Sciences of the Koran.
Aşağıda tanıtımını bahis konusu edeceğimiz Kur’ân Tarihi ve Kur’ân İlimleri
Üzerine adlı bu kitap, Fakültemiz Tefsir Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Doç.
(şimdi Prof.) Dr. Ali Eroğlu tarafından kaleme alınmıştır. Kendisinin, şimdiye kadar,
Kur’ân ve Kur’ân İlimlerine dair, çeşitli makalelerinin (ki bunların bir kısmı Atatürk
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, EKEV Akademi Dergisi ve Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde basılmış bulunmaktadır) yanı sıra, aynı alanda, çeşitli
eserleri (Tarihte Tefsir Hareketi ve Tefsir Anlayışları, Erzurum 2002; el-Kifâye fi’lKırâa li’l-Beğavî, yayına haz. Ali Eroğlu, Erzurum 2002) yayınlanmış bulunmaktadır.
Müfessir Bağavî, Hayatı ve Tefsirindeki Metodu (Erzurum 1987) konulu doktora tezi
henüz basılmamıştır. Ayrıca, bazı çalışmaları da kendisi tarafından neşre
hazırlanmaktadır.
Bilindiği üzere, uzun bir zaman dilimi içinde, İslâm dünyasında Kur’ân Tarihi
ve Kur’ân İlimleri üzerinde, Kur’ân-ı Kerim’in taşıdığı öneme binaen (çeşitli yönleri ile
Kur’ân-ı Kerim ve bu konudaki çalışmalar ve literatür hakkında geniş bilgi için bk.
Abdülhamit Birışık-Tahsin Görgün-Mustafa Çağrıcı-Suat Yıldırım-Mehmet Paçacı-
Hidayet Aydar-Mehmet Şener-Ömer Faruk Harman-Mustafa Uzun, “Kur’an”, DİA,
XXVI, 383-422) birçok eser telif edilmiştir. Okuyucuya yararlı olacağı mülâhazasıyla,
bu konudaki eski ve yeni eserlerden bazılarının ismini vermek istiyoruz:
ez-Zerkeşî, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, I-IV, nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhîm,
Beyrut 1391/1972; es-Süyûtî, el-İtkān fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, I-II, nşr. M. Ebü’l-Fazl
İbrâhîm, Kahire 1387/1967, nşr. Mustafâ Dîb el-Bugā, Dimaşk-Beyrut 1414/1993,
Türkçe trc.: Sâkıp Yıldız-Hüseyin Avni Çelik, İstanbul 1987; ed-Dâvûdî, Tabakātü’lMüfessirîn, I-II, nşr. ‘Alî Muhammed ‘Ömer, Kahire 1392/1972; ez-Zürkānî,
Menâhilü’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, I-II, Kahire 1362/1943; ‘Abdüssabûr Şâhîn,
Târîhu’l-Kur’ân, Kahire 1966; Ebû ‘Abdillâh ez-Zencânî, Târîhu’l-Kur’ân, Beyrut
1388/1969; ‘Abdullâh Mahmûd Şehhâte, Târîhu’l-Kur’ân ve’t-Tefsîr, Mısır 1392/1972;
a. mlf., ‘Ulûmü’l-Kur’ân, Kahire 1985; M. ‘Abdüsselâm Kefâfî-‘Abdullâh eş-Şerîf, Fî
‘Ulûmi’l-Kur’ân: Dirâsât ve Muhâdarât, Beyrut 1972; M. Huseyn ez-Zehebî, et-Tefsîr
Prof.Dr. Süleyman TÜLÜCÜ_________________________________________________ 325
ve’l-Müfessirûn, I-II, Mısır 1396/1976; Subhî es-Sâlih, Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân,
Beyrut 1981, Türkçe trc.: M. Said Şimşek, Konya, ts. [Hibaş Yay.]; Adnân M. Zerzûr,
‘Ulûmü’l-Kur’ân, Beyrut-Dimaşk 1984; Hâlid ‘Abdurrahmân el-‘Ak, Usûlü’t-Tefsîr ve
Kavâ‘idüh, Beyrut 1406/1986; a. mlf., Târîhu Tevsîkı Nassı’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dimaşk
1986; es-Sâbûnî, et-Tibyân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Dimaşk 1408, Türkçe trc.: Zeynel
Abidin Tatlılıoğlu, İstanbul 1996; Mennâ‘ el-Kattân, Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut
1411/1990; Şerefeddin [Yaltkaya], Târîh-i Kur’ân-ı Kerîm, İstanbul 1331; Cevdet,
Tefsîr Târihi, İstanbul 1927; İsmail Hakkı İzmirli, Tarih-i Kur’an (Kur’an-ı Kerimin
Tarihi), İstanbul 1956; Muhammed Hamidullah-Macit Yaşaroğlu, Kur’ân-ı Kerîm
Tarihi ve Türkçe Tefsirler Bibliyoğrafyası, çev. Mehmet Sait Mutlu, İstanbul 1965; Th.
Nöldeke-Fr. Schwally, Kur’an Tarihi, çev. Muammer Sencer, İstanbul 1970; İsmail
Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, Ankara 1971 [Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay.];
a. mlf., Tefsir Tarihi, I-II, Ankara 1988; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi ve
Tabakatü’l-Müfessirîn, I-II, İstanbul 1973; Mehmed Sofuoğlu, Tefsîre Giriş, İstanbul
1981; Abdurrahman Çetin, Kur’an İlimleri ve Kur’an-ı Kerim Tarihi, İstanbul 1982;
Suat Yıldırım, Kur’an-ı Kerim ve Kur’an İlimlerine Giriş, İstanbul 1983; Ahmed Cevdet
Paşa, Muhtasar Kur’an Tarihi, trc. Ali Osman Yüksel, ilâveli 2. baskı, İstanbul 1989;
Osman Keskioğlu, Nüzulünden Günümüze Kur’an-ı Kerim Bilgileri, Ankara 1989;
Sadreddin Gümüş, Kur’an Tefsîrinin Kaynakları, İstanbul 1990; Ali Turgut, Tefsir
Usûlü ve Kaynakları, İstanbul 1991; Muhammad Hamidullah, Kur’ânı Kerîm Tarihi,
çev. Salih Tuğ, İstanbul 1993; H. Mehmet Soysaldı, Nüzûlünden Günümüze Kur’an
İlimleri ve Tarihi, Elazığ 1996; İsmet Ersöz, Kur’an Tarihi, Kur’an-ı Kerim’in İndirilişi
ve Bugüne Gelişi, İstanbul 1996; Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları,
İstanbul 1996; Şaban Karataş, Şia’da ve Sünnî Kaynaklarda Kur’an Tarihi, İstanbul
1996; Muhsin Demirci, Kur’an Tarihi, İstanbul 1997; a. mlf., Tefsir Usûlü ve Tarihi,
İstanbul 1998; a. mlf., Kur’ân’ın Temel Konuları, İstanbul 2000; Hâlis Albayrak, Tefsîr
Usûlü, Yöntem-Ana Konular-İlkeler-Teklifler, İstanbul 1998; Fazlur Rahman, Ana
Konularıyla Kur’an, çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara 1999; W. Montgomery Watt,
Kur’an’a Giriş, çev. Süleyman Kalkan, Ankara 2000.
Sayın Eroğlu’nun bu çalışması, bir “Önsöz”le (s. 11) başlamaktadır. Müellif bu
eserini niçin hazırladığını ve muhtevasını şu satırlarla açıklamıştır: “…bunu fırsat
bilerek, Fakültede ‘Tefsir Usulü ve Tarihi’ derslerini hazırlarken, Kur’ân Tarihi ve
Kur’ân İlimleri ile ilgili konulara dair dokümanlar topladım ve bunları öğrencilerimle
paylaşmaya çalıştım. Notlarımı, yeniden gözden geçirerek, ‘Tefsir Usulü ve Kur’ân
Kitap Tanıtımı___________________________________________________________
326
Tarihi’ derslerinde öğrencilere faydalı olur düşüncesiyle müfredata uygun bir kitap
olarak bastırmayı düşündüm.”
“Eserin birinci bölümünde Kur’ân ve Kur’ân Tarihine dair yeterli bilgilere yer
vermeye çalışırken, ikinci bölümde sebeb-i nüzul, nesh, mecâz, müteşâbih, emsâlü’lKur’ân, vücûh ve nezâir gibi Kur’ân İlimlerine ait pek çok konuyu işlemeye çalıştım.
Çok fazla ayrıntıya girmeden, derslerdeki tartışmaları da göz önünde bulundurarak,
ele almanın hiçbir fayda teşkil etmediğine inandığım müşkil, mübhem ve garîbü’lKur’ân gibi konulara bu eserde yer vermedim.”
Birçok alt başlıklara ayrılan eserin, ana başlıkları şu şekildedir:
BİRİNCİ BÖLÜM: KUR’ÂN TARİHİ (s. 15-171); Kur’ân’ın İsimleri ve Bu
İsimlerin Türeyişi (s. 17), Kur’ân-ı Kerîm‘in Tarifi (s. 21), Vahiy (s. 27), Mekkî ve
Medenî Sûreler (s. 71), Mekkî ve Medenî Sûrelerin Çeşitleri (s. 80), Âyet (s. 82),
Sûre (s. 92), Kur’ân-ı Kerîm‘in Yazılması (s. 96), Kur’ân-ı Kerîm’in Korunması (s.
105), Kur’ân-ı Kerîm’in Tertibi (s. 111), Kur’ân’ın Toplanması (s. 118), Kur’ân’ın
İstinsâhı/Çoğaltılması (s. 127), Kur’ân-ı Kerîm’in Nüshaları (s. 130), Kur’ân’da
Fazlalık veya Noksanlık İddiaları (s. 132), Kur’ân-ı Kerîm’e Nokta, Hareke ve Diğer
İşaretlerin Konması (s. 150), el-Ahrufü’s-Seb‘a/Yedi Harf Meselesi (s. 158), İlmü’lKıraat/Kıraat İlmi (s. 160); İKİNCİ BÖLÜM: KUR’ÂN İLİMLERİ (s. 173-268);
Esbâbü’n-Nüzul/Nüzul Sebepleri (s. 175), Nâsih ve Mensûh (s. 186), Hakîkat ve
Mecâz (s. 199), Muhkem ve Müteşâbih (s. 202), Hurûf-i Mukatta‘a/Hece Harfleri (s.
210), Aksâmü’l-Kur’ân/Kur’ân’da Yeminler (s. 214), Kur’ân-ı Kerîm’deki Kıssalar (s.
221), Kur’ân-ı Kerîm’de Tekrarlar (s. 231), Emsâlü’l-Kur’ân/Kur’ân-ı Kerîm’deki
Meseller (s. 236), Âyetler ve Sûreler Arasındaki Tenâsüb ve İnsicâm (s. 240),
İ‘câzü’l-Kur’ân/ Kur’ân-ı Kerîm’in Eşsizliği (s. 244), Kur’ân’ın İ‘câz Yönleri (s. 248),
Şiirle İstişhâd (s. 255), Eşbâh ve Nezâir/Vücûh ve Nezâir (s. 264). Eserin en sonunda
da yararlanılan kaynaklarla ilgili geniş bir “KAYNAKÇA” (s. 269-277) yer almıştır.
Sayın meslektaşımız Eroğlu’nun Kur’ân Tarihi ve Kur’ân İlimleri üzerine
objektif bilgi veren bu eseri, sadece öğrencilere değil, konuya ilgi duyan herkese
yararlı olabilecek özelliktedir. Eserin, kanaatimizce, en önemli yönü, muhtelif
meselelere eleştirel olarak bakması, zaman zaman bazı iddialara makul cevaplar
vererek çözümlemeye çalışmasıdır. Meselâ o, bu eserinin bir yerinde (s. 135-136)
şöyle der: “Bazı İslâmî kaynaklarda, Celâlüddîn es-Süyûtî hakkında kuşkulu ifadelere
yer verilmiştir. Özellikle merhum Ö. R. Doğrul, baştan beş cildini terceme [ettiği],
Prof.Dr. Süleyman TÜLÜCÜ_________________________________________________ 327
diğer beş cildini de bizzat kaleme aldığı İslâm Tarihi, Asr-ı Saâdet isimli eserinde,
es-Süyûtî’nin kat’iyyen itimada şayan olmadığını kaydeder. Yine aynı yazar, Şah
‘Abdü’l-‘Azîz’in el-‘Ucâletü’n-Nâfi‘a adlı eserinden naklen eserine es-Süyûtî
hakkındaki şu cümleleri almıştır: ‘Rivayetlerin dördüncü bir tabakası vardır ki, bunlar
sonradan rivayet olunmuştur. Eski muhaddisler, bunları inceledikten sonra, ya
bunların gayr-i mevsuk olduklarına; yahut bunların mevzû‘/uydurma olmamakla
beraber, ravilerinin güvenilir olmadıklarına hükmetmişlerdir… Çünkü bu rivayetler
itimada şayan değildirler… Celâlüddîn es-Süyûtî’nin eserlerindeki bütün rivayetler bu
cinstendir…’ ”
Sayın Eroğlu, bu görüşleri şöyle cevaplandırır: “Gerçekten, es-Süyûtî’nin
eserine [el-İtkān, nşr. Mustafâ Dîb el-Bugā, Dimaşk-Beyrut 1414/1993, I, 204-205, II,
718] aldığı; Tevbe sûresinin başındaki Besmele [ve] Ahzâb sûresinin 200 ayetlik
olduğu hakkındaki rivayetler mevcut değildir. Ama, es-Süyûtî’nin bütün eserlerindeki
ve risalelerindeki rivayetlerin itimada şayan olmadığını söylemek büyük bir cürettir.
Onun eserlerinde binlerce sahih hadis de vardır. O zaman bunlara ne denilecektir?”
es-Süyûtî’nin hayatı, eserleri ve ilmî kişiliği üzerinde birkaç çalışma ortaya
koymuş bir kimse olarak, biz de Eroğlu ile aynı kanaatleri paylaşıyoruz. Mükerreren
kaydedilmiş olanlarla birlikte 1000’e yakın eser ve risale meydana getirmiş olan esSüyûtî’nin, zaman zaman geniş alıntılara (iktibâs, iktitâf; bazı çağdaşları, es-Sehâvî
gibi, onu intihalcilikle suçlarlar) yer vermek suretiyle telif ve tasnif ettiği eserlerde de,
diğer bazı İslâm âlimlerinin teliflerinde olduğu gibi, farklı görüşler, zayıf rivayetler ve
kimi eksiklikler yer alabilir. Kanaatimizce, bunları abartarak onun teliflerindeki
rivayetlerin tümünü, dolayısıyla eserlerinin değerini inkâr etmeye çalışmak, insaf
ölçülerinin dışında bir hareket olur. Onun Arap dili ve edebiyatı alanında kaleme
aldığı el-Müzhir fî ‘Ulûmi’l-Luğa ve Envâ‘ihâ, Şerhu Şevâhidi’l-Muğnî, Buğyetü’l-Vu‘ât
fî Tabakāti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât, el-Eşbâh ve’n-Nezâ’ir fi’n-Nahv, Cem‘u’lCevâmi‘, el-İktirâh fî ‘İlmi Usûli’n-Nahv, el-Behcetü’l-Marzıyye ile diğer İslâmî ilimler
sahasında telif ettiği el-İtkān fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Mu‘terekü’l_Akrân fî İ‘câzi’l-Kur’ân,
Tabakātü’l-Müfessirîn, Tedrîbü’r-Râvî, el-Câmi‘u’s-Sağîr, Lübâbü’n-Nukūl fî Esbâbi’nNüzûl, el-Hasâ’isu’l-Kübrâ, Hüsnü’l-Muhâdara fî Ahbâri Mısr ve’l-Kāhire, Târîhu’lHulefâ’ gibi eserleri, hâlâ önemini koruyan, araştırıcıların müstağni kalamayacakları
çalışmalardır (hayatı, eserleri ve çeşitli yönleri ile es-Süyûtî hakkında geniş bilgi için
bk. ‘Abdül’evvel el-Cevnpûrî, Şükdü’l-Mu‘ti’l-Hâfil bi-Mü’ellefâti’s-Süyûtî, Cevnpûr
1300, 1311; Muhammed el-‘Arûsî el-Matvî, Celâlüddîn es-Süyûtî, Tunus 1954;
Kitap Tanıtımı___________________________________________________________
328
Elisabeth Sartain, Jalâl al-dîn al-Suyûtî: Autobiography, vol. II, Cambridge 1975; a.
mlf., Celâleddîn Suyûtî’nin Hayatı, çev. Hasan Nureddin, İstanbul 2002; ‘Adnân M.
Selmân, es-Süyûtî en-Nahvî, Bağdat 1396/1976; Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl,
Mektebetü’l-Celâl es-Süyûtî, Rabat 1397/1977; Mustafâ es-Sek‘a, Celâlüddîn esSüyûtî, Mısır 1401/1981; Ahmed el-Hâzindâr-Muhammed İbrâhîm eş-Şeybânî, Delîlü
Mahtûtâti’s-Süyûtî ve Emâkini Vücûdihâ, Küveyt 1403/1983; ‘Abdül‘âl Sâlim Mekrem,
Celâlüddîn es-Süyûtî ve Eseruhû fi’d-Dirâsâti’l-Edebiyye, Beyrut 1409/1989; Tâhir
Süleymân Hammûde, Celâlüddîn es-Süyûtî, Beyrut 1410/1989; Ahmet Subhi Furat,
Arap Edebiyatı Târihi (Başlangıçtan XVI. Asra Kadar), I, İstanbul 1996, s. 344-346;
M. Sadi Çögenli-Kenan Demirayak, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum 2000, s.
35, 90, 167-168, 187-188, 193, 217, 241, 249, 308; Muhammad Ishāq, “The
Autobiographical Sketch of Imam Jalāl al-Dīn Suyūtī”, Journal of the Asiatic Society
of Pakistan, VII/I (1962), s. 211-229; Abdülkadir Karahan, “Süyûtî”, İA, XI, 258-263;
“Ignaz Goldziher on al-Suyūtī”, The Muslim World, LXVIII/2 (April 1978), s. 79-99;
Süleyman Tülücü, “Celâlüddîn es-Süyûtî, Hayatı ve Eserleri”, Diyanet İlmî Dergi, c.
30, sy. 2 (Nisan-Mayıs-Haziran 1994), s. 3-18 [bu yazının sonunda es-Süyûtî ile ilgili
çok geniş bir “Bibliyografya” verilmiştir]).
Sonuç olarak, Ali Eroğlu’nun bu çalışmasının, farklı bakış açısıyla, alanına
katkı sağlayan yararlı bir telif olduğunu düşünüyor, diğer çalışmalarının da peyderpey
yayınlanacağını ümit ediyoruz.

Konular